بخشی از مقاله
چکیده
قشر نوجوان، قشر اصلی و آسیب پذیر جامعه بوده که آینده جوامع را می سازند؛ از همین رو روانشناسان و متخصصان تعلیم و تربیت از دیرباز به بررسی عوامل مؤثر در بهداشت روانی آن ها پرداخته اند. کیفیت زندگی را برخی حاصل سلامت روان می دانند و برخی آن را یکی از مولفه های مهم در سلامت روان می شناسند. این پژوهش به روش پژوهش آزمایشی با استفاده از گروه کنترل بود. جامعه موردمطالعه این پژوهش شامل کلیه پسران سال اول دبیرستان دوره متوسطه در سال تحصیلی 1393-94 بود که با استفاده از نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای از بین دانش آموزان سال اول متوسطه دور دوم 30 نفر 15 - نفر گروه آزمایش و 15 نفر گروه گواه - انتخاب شده اند.
در این پژوهش از پرسشنامه کیفیت زندگی - QOLI - استفاده شده است. برای تحلیل داده ها از آزمون تحلیل کوواریانس چند متغیره - مانکوا - استفادهشده است. نتایج پژوهش نشان داد، 15 جلسه درمان فعالسازی رفتاری متناسب با نوجوانان توانسته در بهبود کیفیت زندگی نوجوانان بین گروه آزمایشی و گواه پس از تعدیل اثر متغیر همپراش - پیشآزمون - در پسآزمونتفاوت معناداری ௰2=0/59 - ، P<0/001، 1 - 72/90، - F - 27 ایجاد کند. نمرات میانگین تعدیل شده نشان میدهد که گروه آزمایشی بهبود معناداری را در کیفیت زندگی داشته اند. بر اساس یافته های پژوهش، درمان مبتنی بر فعال سازی رفتاری بهعنوان یک روش کاربردی میتواند به بهبود کیفیت نوجوانان کمک کند و به عنوان یک روش موثر در در این حوزه مورد استفاده مشاوران قرار گیرد.
کلمات کلیدی: کیفیت زندگی، نوجوانی، فعال سازی رفتاری.
.1 مقدمه
نوجوانی - Adolescent - ، را به عنوان دوره انتقال از کودکی به بزرگسالی تعریف کردهاند که بهوسیله تلاش جهت رسیدن به اهداف در ارتباط با انتظارات فرهنگی و جهش های رشد اجتماعی، عاطفی و جسمانی مشخص می شود و این دوره از مهمترین و حساسترین مراحل رشد محسوب میشود؛ زیرا بروز و ظهور صفات ثانویه جنسی و بلوغ - Puberty - در این دوره، آن را از اهمیت خاص برخوردار میسازد . - 1 - شاید به همین دلیل نوجوانی یک از آسیبپذیرترین دوران زندگی است، نوجوان در این دوره ازنظر جسمانی در حال رشد و ازلحاظ عاطفی نارس، ازنظر تجربه محدود و ازلحاظ فرهنگ اجتماعی بسیار شکننده و تحت تأثیر است - 2 - و تنوع احوال، دگرگونیهای رفتاری، خواسته ها، نیازها، حساسیت ها، طغیان ها، عصبانیت ها، همه و همه موقعیتی را به وجود آورده که روانشناسان این مرحله از حیات را مرحله ی بحرانی معرفی کردهاند و پذیرفتهاند تغییرات بیولوژیکی که در دورهی نوجوانی پدیدار میشود، نوجوان را دچار اضطراب، افسردگی و تنش روانی کرده و او را به منفی گرایی میکشاند . - 8 -
درمان فعالسازی رفتاری - - Behavioral Activation Treatment - BA - فرآیند درمانی ساختاریافتهای است که موجب افزایش رفتارهایی میشود که تماس فرد را با پیوستگیهای تقویتی - Contingency Reinforcement - محیطی زیادتر میکند. این فرآیند منجر به بهبودی خلق،تفکر و کیفیت زندگی فرد میشود و هرچند اصول زیربنایی این درمان بر فعالسازی رفتاری متمرکز است. اما در آن فرایندهای شناختی و انگیزشی نیز نادیده گرفتهشده است - 13 - فلسفه فعالسازی رفتاری به شیوه گروهی مبتنی بر پایههای شناختی و کژ کاری رفتاری بیمارانی است که دارای نشانههای آسیبهایروان شناختی هستند و طی آن در یک رویکرد روانی- آموزشی بیمار یاد میگیرد که در جهت بهبود بهطور فعال، سبک زندگی خود راتغییر دهد 14 - و . - 13
کمک به بیمار در اولین وهله بهبودی، فعال کردن بیمار ازنظر رفتاری و اجتماعی از طریق افزایش تعامل سازنده با افراد غیر بیمار و کاهش نشانههای بیمارگونه و آمادهسازی بیمار برای درگیر کردن کامل وی با فرآیند درمان در یک دوره طولانیمدت به منظور حفظ بهبودی از اهداف فعال سازی رفتاری است . - 6 - پژوهش ها نیز اثربخشی درمان فعال سازی رفتار گروهی را مورد تأیید قرار دادهاند 3 - ، 7، 5، 17، . - 18با توجه به بعد عمل گرایانه در این نوع درمان به نظر می رسد که بتواند بهعنوان یکی از راهبردهای مؤثر درمان نوجوانان بهحساب آی د. اما شواهد پژوهشی کافی در ایران برای تائید این مطلب وجود ندارد و لازم است پیش از کاربرد این روش اثربخشی آن با استفاده از پژوهش های علمی ثابت شود.
وانگهی فرهنگ ویژه هر منطقه تأثیر خاص خود را بر درمان مشکلات و مسائل روانی بر جای خواهد گذاشت بر همین اساس لازم است اثربخشی این نوع درمان بهطور ویژه در فرهنگ ویژه استان یزد موردبررسی علمی قرار گیرد.بنابراین با توجه به اهمیت دوران نوجوانی و با توجه به شیوع بالای افسردگی انجام پژوهش های کاربردی اهمیت بسیار بالایی دارد و این مطالعه به بررسی اثربخشی فعالسازی رفتاری بر افزایش کیفیت دانشآموزان دبیرستانی شهر یزد میپردازد.بر اساس نتایج پژوهش های پیشگامان که فعالسازی رفتاری را مؤلفه و عامل درمانی اصلی در درمان شناختی - رفتاری افسردگی یافتند، جیکوبسون و همکارانش نخستین پروتکل BA را که بر توابع رفتار افسرده وار تأکید دارد، منتشر کردند . - 19 -
تأکید BA بر تبادل بین فرد و محیط در طی زمان و شناسایی محرک های محیطی و پاسخ های مقابله ای دخیل در سبب شناسی و تداوم خلق افسرده وار است . امروزه درمان فعال سازی رفتاری در مورد اختلالات و جمعیتهای بالینی متفاوتی به کار میروند . - 7 - با توجه به اهمیت و کاربردی بودن این نوع درمان پژوهش هایی در ایران و خارج از کشور همچنان به این موضوع پرداخته اند و چندین پژوهش در خصوص اثربخشی درمان مبتنی بر فعال سازی رفتار صورت گرفته است که نتایج آن ها حاکی از این امر است که این نوع درمان بر کاهش میزان افسردگی مؤثر بوده است 20 - ، 21، . - 22
در درمان های مشکلات و مسائل روانی یکی از وجوه بسیار پراهمیت ماندگاری درمان و مشاهده نتایج درمان در پیگیریهای بعدی است. بسیاری از درمان ها ازجمله درمان های دارویی آثار موقت و ناپایداری را برای افراد خواهند داشت و اگرچه با توجه بهسرعت تأثیر این گونه درمانها همواره موردتوجه قرار خواهد داشت اما با توجه به مشکلاتی که درمانهای دارویی میتواند با خود به همراه داشته باشد و از طرفی تداوم نداشتن آثار درمان در صورت قطع دارو و از طرفی با توجه به اهمیت بازگشت افراد به فرایندها و فعالیتهای اجتماعی استفاده از شیوه های درمانی ازجمله درمان فعال سازی رفتاری ضروری به نظر میرسد .زیرا این نوع از درمان میتواند آثار ماندگار و طولانیمدت را به همراه داشته باشد و از طرفی فرد را در جریان زندگی عادی قرار میدهد که میتواند موجب کاهش اثرات بشود.
با توجه به اهمیت کیفیت زندگی در بین نوجوانان و آثار منفی آن بر وضعیت روحی، روانی و فیزیکی آنها، و همچنین با توجه به اینکه قشر نوجوان قشر اصلی و عامل محرک جامعه است، اهمیت و ضرورت پژوهش حاضر آشکار میگردد و نیز ضرورت مبرمی جهت توسعه و گسترش مداخلات و آموزشهای اثربخش به لحاظ تجربی احساس میگردد.با توجه به پژوهش ها در مورد اهمیت و نقش فعال سازی رفتاری بر بهبود عملکرد افراد مبتلابه افسردگی، پژوهش حاضر بهمنظور بررسی اثربخشی پروتکل درمانی بر مبنای فعال سازی رفتاری بر بهبود علائم افسردگی در نوجوانان پسر شهر یزد انجام گرفته است. با توجه به آنچه بیان شد، این پژوهش به دنبال بررسی فرضیههای ذیل است:
-1 آموزش درمان فعالسازی رفتاری متناسب با نوجوانان بر افزایش کیفیت زندگی نوجوانان مؤثر است.
.2 روش بررسی
این پژوهش آزمایشی همراه با گروه کنترل بود. جامعه آماری در این پژوهش شامل کلیه دانش آموزان پسر سال اول متوسطه 4231 - نفر - است که در سال 1393-94 در شهر یزد مشغول به تحصیل بودند. برای انتخاب نمونه این پژوهش، از روش نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای استفاده شد و نمونه موردمطالعه در این پژوهش 30 نفر بود. حجم گروه نمونه در تحقیق آزمایشی برای هر گروه 15 نفر کفایت میکند - دلاور، . - 1379 در این تحقیق 15 نفر در گروه آزمایش و 15 نفر در گروه کنترل قرار داشتند.پرسش نامه کیفیت زندگی - QOLI - پرسشنامه کیفیت زندگی سازمان جهانی بهداشت دارای 26 سوال است که 4 خرده مقیاس دارد.
این پرشنامه به ارزیابی کیفیت زندگ در 4 منطقه از زندگی می پردازد که عبارتند از سلامت جسمی، سلامت روانشناختی، روابط اجتماعی و محیط زندگی است - نصیری، - 1385 پایایی این آزمون را با شیوه بازآزمایی 0/67 و ضریب پایایی در دونیمه آن را نیز 0/87 گزارش کرده است و همسانی درونی این آزمون نیز 0/84 بوده است.یافتهها دادههای پژوهش از طریق آزمون تحلیل کوواریانس مورد تجزیهوتحلیل قرار گرفت.
فرضیه: آموزش درمان فعالسازی رفتاری متناسب با نوجوانان بر بهبود کیفیت زندگی نوجوانان مؤثر است.
با توجه به داده های جدول - 1 - می توان گفت که میانگین نمره های کیفیت زندگی گروه گواه - M =67/33 - در مقایسه با میانگین نمره های کیفیت زندگی گروه آزمایشی - M = 69/20 - در پیش آزمون تقریباً مساوی بوده است. اما میانگین نمره های افسردگی گروه گواه - M =68/40 - در مقایسه با میانگین نمره های افسردگی گروه آزمایشی - M = 78/83 - در پس آزمون تفاوت دارند و نمرههای گروه آزمایشی افزایش یافته است. برای بررسی معناداری این تفاوت از آزمون تحلیل کوواریانس استفادهشده است.در ابتدا مفروضه های آزمون تحلیل کوواریانس ازجمله نرمال بودن و همگونی واریانس ها موردبررسی قرارگرفت و نتایج نشان داد که مقدارهای P در آزمون کلموگروف اسمیرنوف از 0.05 بزرگ تر بود و مشخص شد توزیع دادهها در همه ابعاد نرمال است .
و پیش فرض نرمال بودن و همگونی واریانس ها مورد تایید قرار گرفت. بنابراین پیش فرض های لازم و ضروری برای انجام آزمون تحلیل کوواریانس رعایت شدهاند.همان طور که در جدول - 2 - مشهود است، تفاوت بین دو گروه آزمایش و گواه معنادار است . - P = 0/001 - این نتایج بدان معناست که تفاوت مشاهده شده بین نمره میزان افسردگی گروه آزمایش و گروه کنترل که در جدول - - 1 آمده معنادار است. درنتیجه درمان فعال سازی رفتاری متناسب با نوجوانان بر علائم افسردگی نوجوانان مؤثر بوده است و میزان این تأثیر 0/81 است.
.6 نتیجهگیری
این پژوهش تأثیر درمان فعال سازی رفتاری متناسب با نوجوانان و بررسی اثر آن بر بهبود کیفیت زندگی نوجوانان مقطع اول دبیرستان ناحیه 2 شهر یزد را بررسی کرده است. از مجموع نتایج میتوان چنین استنباط کرد:
آموزش درمان فعالسازی رفتاری متناسب با نوجوانان بر کاهش علائم افسردگی نوجوانان مؤثر است.
