بخشی از مقاله
چکیده
قشر نوجوان، قشر اصلی و آسیب پذیر جامعه بوده که آینده جوامع را میسازند؛ از همین رو روانشناسان و متخصصان تعلیم و تربیت از دیرباز به بررسی عوامل مؤثر در بهداشت روانی آنها پرداختهاند. یکی از عوامل مؤثر و اساسی در سلامت روان نوجوانان افسردگی است. این پژوهش به روش پژوهش آزمایشی با استفاده از گروه کنترل بود. جامعه موردمطالعه این پژوهش شامل کلیه پسران سال اول دبیرستان دوره متوسطه در سال تحصیلی 1393-94 بود که با استفاده از نمونه گیری خوشه ای چندمرحلهای از بین دانشآموزان سال اول متوسطه دور دوم 30 نفر 15 - نفر گروه آزمایش و 15 نفر گروه گواه - انتخاب شده اند. در این پژوهش از پرسشنامه بک - BDI-II - استفاده شده است. برای تحلیل داده ها از آزمون تحلیل کوواریانس چند متغیره - مانکوا - استفادهشده است.
نتایج پژوهش نشان داد، 15 جلسه درمان فعال سازی رفتاری متناسب با نوجوانان توانسته در علائم افسردگی نوجوانان بین گروه آزمایشی و گواه پس از تعدیل اثرمتغیر همپراش - پیش آزمون - در پس آزمون تفاوت معناداری ௰2=0/30 - ، P<0/001، 1 - 39/48، - F - 27 ایجاد کند. نمرات میانگین تعدیل شده نشان میدهد که گروه آزمایشی بهبود معناداری را در نشانه های افسردگی داشته اند. بر اساس یافته های پژوهش، درمان مبتنی بر فعال سازی رفتاری بهعنوان یک روش کاربردی میتواند به کاهش نشانه های افسردگی نوجوانان کمک کند و به عنوان یک روش موثر در جلسات درمانی مورد استفاده درمانگران قرار گیرد. با استفاده از این روش می توان نوجوانان افسرده را به عضوی فعال در جامعه تبدیل کرد و مشارکت آنها را در حوزه های بهبود بخشید.
کلمات کلیدی: افسردگی، نوجوانی، فعال سازی رفتاری.
.1 مقدمه
نوجوانی - Adolescent - ، را به عنوان دوره انتقال از کودکی به بزرگسالی تعریف کردهاند که بهوسیله تلاش جهت رسیدن به اهداف در ارتباط با انتظارات فرهنگی و جهش های رشد اجتماعی، عاطفی و جسمانی مشخص می شود و این دوره از مهمترین و حساسترین مراحل رشد محسوب میشود؛ زیرا بروز و ظهور صفات ثانویه جنسی و بلوغ - Puberty - در این دوره، آن را از اهمیت خاص برخوردار میسازد . - 1 - شاید به همین دلیل نوجوانی یک از آسیبپذیرترین دوران زندگی است، نوجوان در این دوره ازنظر جسمانی در حال رشد و ازلحاظ عاطفی نارس، ازنظر تجربه محدود و ازلحاظ فرهنگ اجتماعی بسیار شکننده و تحت تأثیر است - 2 - و تنوع احوال، دگرگونیهای رفتاری، خواسته ها، نیازها، حساسیت ها، طغیان ها، عصبانیت ها، همه و همه موقعیتی را به وجود آورده که روانشناسان این مرحله از حیات را مرحله ی بحرانی معرفی کردهاند و پذیرفتهاند تغییرات بیولوژیکی که در دورهی نوجوانی پدیدار میشود، نوجوان را دچار اضطراب، افسردگی و تنش روانی کرده و او را به منفی گرایی میکشاند . - 8 -
افسردگی دومین اختلال رایج شناختی است. دادههای اخیر نشان میدهد که نزدیک به 121 میلیون نفر در جهان مبتلابه این نوع اختلال هستند . - 9 - این اختلال در کودکان و نوجوانان نیز بر عملکرد روانی و اجتماعی آنان و همچنین بر وضعیت فیزیکی و سلامت عمومی آن ها نیز اثرات منفی بسیاری ازجمله روحیه غمگین و غیر شاد، عدم احساس لذت و رضایت از فعالیت های روزانه، اختلالات خواب، تغییر اشتها، قصد یا اقدام به خودکشی، خود را ملامت کردن، تغییر رفتار کودک و نوجوان، میل بهتنهایی و عدم تعامل با همسالان، احساس ناامیدی، جامعهستیزی و پرخاشگری دارد. سازمان بهداشت جهانی - - World Health Organization - WHO - پیش بینی میکند که تا سال 2020 افسردگی دومین علت ناتوانکننده در جهان خواهد بود. تقرباًی 20 تا 25 درصد زنان و 10 الی 17 درصد مردان در طول عمرشان به این اختلال مبتلا میشوند . - 3 -
افسردگی در کودکان و نوجوانان اختلال روانپزشکی بسیار مهمی است که تأثیر کلانی بر عملکرد روانی- اجتماعی آنان میگذارد و با خطر مرگ به دلیل خودکشی همراه است . - 10 - در کودکان و نوجوانان مبتلابه افسردگی خطر خودکشی سه برابر بیشتر از افراد نرمال و دو برابر بیشتر از افراد مبتلابه اختلال اضطرابی است و این اختلال موجب اختلال در عملکرد در حوزههای مختلف ازجمله تحصیل، روابط بین فردی، سوءمصرف مواد و بزهکاری در نوجوانان میشود . - 11 - طبق معیارهای جهانی سلامتی تنها جنبههای جسمانی را در برنمیگیرد، بهگونهای که سازمان بهداشت جهانی، سلامتی را حالتی که در آن فرد ازنظر روانی و عاطفی و اجتماعیکاملاً سالم است و درد و نشانهای از بیماری و رنجوری مشاهده نمیشود، تعریف نموده است. بنابراین در ارزیابی سلامتی نبایدصرفاً به شاخصهای سنتی یعنی مرگومیر و نرخ ابتلای به بیماری توجه نمود . - 4 -
برای درمان افسردگی روش های متعددی استفاده میشود که متناسب با سبب شناسی اختلالهای این بیماری شیوههای درمانی گوناگونی پیشنهادشده است. یکی از این رویکردها درمان مبتنی بر فعالسازی رفتار گروهی - Group behavioral activation - است. درمان فعال سازی رفتاری یک درمان راه حل- محور است که بر مبنای این نظریه افراد افسرده اغلب سطوح پایینی از تقوی ت مثبت محیطی را تجربه میکنند، تدوین شده است. فعال سازی رفتاری در درمان افسردگی تاریخچه ای طولانی دارد. نخستین بار لوینسون افسردگی را پیامد نارسایی، کاهش و یا سطح پایین تقویت مثبت وابسته به پاسخ - Response Contingent positive Reinforce - - - RCPR تعریف کرده است . - 12 - طبق نظریه فعالسازی رفتاری، علائم افسردگی بهوسیله رفتاری اجتنابی - Avoidance - Behaviors ایجادشده یا تداوم مییابند. رفتارهای اجتنابی راهبردهای تنظیم هیجانی - Emotion Regulation Strategies - مؤثری هستند که در طولانیمدت پیامدهای مثبت محیطی در زندگی شخص، مانند تجربه فعالیتهای خوشایند و ایجاد حس تسلط و شایستگی را مختل میکند . - 3 -
درمان فعالسازی رفتاری - - Behavioral Activation Treatment - BA - فرآیند درمانی ساختاریافتهای است که موجب افزایش رفتارهایی میشود که تماس فرد را با پیوستگیهای تقویتی - Contingency Reinforcement - محیطی زیادتر میکند. این فرآیند منجر به بهبودی خلق،تفکر و کیفیت زندگی فرد میشود و هرچند اصول زیربنایی این درمان بر فعالسازی رفتاری متمرکز است. اما در آن فرایندهای شناختی و انگیزشی نیز نادیده گرفتهشده است - 13 - فلسفه فعالسازی رفتاری به شیوه گروهی مبتنی بر پایههای شناختی و کژ کاری رفتاری بیمارانی است که دارای نشانههای آسیبهایروان شناختی هستند و طی آن در یک رویکرد روانی- آموزشی بیمار یاد میگیرد که در جهت بهبود بهطور فعال، سبک زندگی خود را تغییر دهد 14 - و . - 13 کمک به بیمار در اولین وهله بهبودی، فعال کردن بیمار ازنظر رفتاری و اجتماعی از طریق افزایش تعامل سازنده با افراد غیر بیمار و کاهش نشانههای بیمارگونه و آمادهسازی بیمار برای درگیر کردن کامل وی با فرآیند درمان در یک دوره طولانیمدت به منظور حفظ بهبودی از اهداف فعال سازی رفتاری است . - 6 -
پژوهش ها نیز اثربخشی درمان فعال سازی رفتار گروهی بر علائم افسردگی را مورد تأیید قرار دادهاند 3 - ، 7، 5، 17، . - 18با توجه به بعد عمل گرایانه در این نوع درمان به نظر میرسد که بتواند بهعنوان یکی از راهبردهای مؤثر درمان افسردگی نوجوانان بهحساب آید. اما شواهد پژوهشی کافی در ایران برای تائید این مطلب وجود ندارد و لازم است پیش از کاربرد این روش اثربخشی آن با استفاده از پژوهش های علمی ثابت شود. وانگهی فرهنگ ویژه هر منطقه تأثیر خاص خود را بر درمان مشکلات و مسائل روانی بر جای خواهد گذاشت بر همین اساس لازم است اثربخشی این نوع درمان بهطور ویژه در فرهنگ ویژه استان یزد موردبررسی علمی قرار گیرد. بنابراین با توجه به اهمیت دوران نوجوانی و با توجه به شیوع بالای افسردگی انجام پژوهش های کاربردی اهمیت بسیار بالایی دارد و این مطالعه به بررسی اثربخشی فعالسازی رفتاری بر کاهش افسردگی و افزایش سلامت عمومی دانشآموزان دبیرستانی شهر یزد میپردازد.
بر اساس نتایج پژوهش های پیشگامان که فعالسازی رفتاری را مؤلفه و عامل درمانی اصلی در درمان شناختی - رفتاری افسردگی یافتند، جیکوبسون و همکارانش نخستین پروتکل BA را که بر توابع رفتار افسرده وار تأکید دارد، منتشر کردند . - 19 - تأکید BA بر تبادل بین فرد و محیط در طی زمان و شناسایی محرک های محیطی و پاسخ های مقابله ای دخیل در سبب شناسی و تداوم خلق افسرده وار است . امروزه درمان فعال سازی رفتاری در مورد اختلالات و جمعیتهای بالینی متفاوتی به کار میروند . - 7 - با توجه به اهمیت و کاربردی بودن این نوع درمان پژوهش هایی در ایران و خارج از کشور همچنان به این موضوع پرداخته اند و چندین پژوهش در خصوص اثربخشی درمان مبتنی بر فعال سازی رفتار بر میزان افسردگی صورت گرفته است که نتایج آنها حاکی از این امر است که این نوع درمان بر کاهش میزان افسردگی مؤثر بوده است 20 - ، 21، . - 22
در درمان های مشکلات و مسائل روانی یکی از وجوه بسیار پراهمیت ماندگاری درمان و مشاهده نتایج درمان در پیگیریهای بعدی است. بسیاری از درمان ها ازجمله درمان های دارویی آثار موقت و ناپایداری را برای افراد خواهند داشت و اگرچه با توجه بهسرعت تأثیر این گونه درمانها همواره موردتوجه قرار خواهد داشت اما با توجه به مشکلاتی که درمانهای دارویی میتواند با خود به همراه داشته باشد و از طرفی تداوم نداشتن آثار درمان در صورت قطع دارو و از طرفی با توجه به اهمیت بازگشت افراد به فرایندها و فعالیتهای اجتماعی استفاده از شیوه های درمانی ازجمله درمان فعال سازی رفتاری ضروری به نظر میرسد.زیرا این نوع از درمان میتواند آثار ماندگار و طولانیمدت را به همراه داشته باشد و از طرفی فرد را در جریان زندگی عادی قرار میدهد که میتواند موجب کاهش اثرات ناشی از افسردگی بشود.
با توجه به شیوع بالای افسردگی در بین نوجوانان و آثار منفی آن بر وضعیت روحی، روانی و فیزیکی آن ها، و همچنین با توجه به اینکه قشر نوجوان قشر اصلی و عامل محرک جامعه است، اهمیت و ضرورت پژوهش حاضر آشکار میگردد و نیز ضرورت مبرمی جهت توسعه و گسترش مداخلات و آموزشهای اثربخش به لحاظ تجربی احساس میگردد.با توجه به پژوهش ها در مورد اهمیت و نقش فعال سازی رفتاری بر بهبود عملکرد افراد مبتلابه افسردگی، پژوهش حاضر بهمنظور بررسی اثربخشی پروتکل درمانی بر مبنای فعال سازی رفتاری بر بهبود علائم افسردگی در نوجوانان پسر شهر یزد انجام گرفته است. با توجه به آنچه بیان شد، این پژوهش به دنبال بررسی فرضیههای ذیل است:
-1 آموزش درمان فعالسازی رفتاری متناسب با نوجوانان بر کاهش علائم افسردگی نوجوانان مؤثر است.
-2 درمان فعالسازی رفتاری متناسب با نوجوانان بر بعد جسمی- عاطفی افسردگی نوجوانان مؤثر است.
-3 درمان فعالسازی رفتاری متناسب با نوجوانان بر بعد شناختی- عاطفی افسردگی نوجوانان مؤثر است.
.2 روش بررسی
این پژوهش آزمایشی همراه با گروه کنترل بود. جامعه آماری در این پژوهش شامل کلیه دانش آموزان پسر سال اول متوسطه 4231 - نفر - است که در سال 1393-94 در شهر یزد مشغول به تحصیل بودند. برای انتخاب نمونه این پژوهش، از روش نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای استفاده شد و نمونه موردمطالعه در این پژوهش 30 نفر بود. حجم گروه نمونه در تحقیق آزمایشی برای هر گروه 15 نفر کفایت میکند - دلاور، . - 1379 در این تحقیق 15 نفر در گروه آزمایش و 15 نفر در گروه کنترل قرار داشتند.پرسش نامه افسردگی بک برای اولین بار در سال 1961 توسط بک و همکاران تدوین شد.
بهاینترتیب که ابتدا در سال 1961 از سوی ارون تی.بک ، وارد مندلسون ، موک و ارباف معرفی شد، در سال 1971 مورد تجدیدنظر قرار گرفت و در سال 1978 منتشر گردید. این پرسش نامه که شامل 21 سؤال است، به منظور سنجش بازخوردها و نشانههای بیماران افسرده ساخته شده است و ماده هایآن اساساً بر مبنای مشاهده و تلخیص نگرشها و نشانههای متداول در میان بیماران روانی افسرده تهیه شده اند. به عبارت دیگر، این مواد و وزن های آن ها به طور منطقی انتخاب شده اند. محتوای این پرسش نامه، به طور جامع نشانه شناسی افسردگی است، اما بیشتر بر محتوای شناختی تأکید دارد. پرسش نامه افسردگی بک از نوع آزمون های خود سنجی است و در پنجتا ده دقیقه تکمیل میشود.
مادههای آزمون درمجموع از 21 ماده مرتبط با نشانه های مختلف تشکیل می شود که آزمودنیها باید روی یک مقیاس چهاردرجهای از صفرتا سه به آن پاسخ دهند. این ماده ها در زمینه هایی مثل غمگینی، بدبینی، احساس ناتوانی و شکست، احساس گناه، آشفتگی خواب، از دست دادن اشتها، از خود بیزاری و ... هستند. بهاینترتیب که 2 ماده از آن به عاطفه، 11 ماده به شناخت، 2 ماده به رفتارهای آشکار، 5 ماده به نشانه های جسمانی و 1 ماده به نشانهشناسی میان فردی اختصاصیافته است. بهاینترتیب این مقیاس، درجات مختلف افسردگی را از خفیف تا بسیار شدید تعیین می کند و دامنه نمرات آن از حداقل صفر تا حداکثر 63 است - بک و همکاران، . - 1988
یافتهها
