بخشی از مقاله
چکیده
گسترش موج اسلام گرایی و ظهور گروه های اسلام گرا، یکی از مهم ترین تحولات سیاسی و اجتماعی جهان اسلام در قرن بیستم بوده است. این پدیده تلاشی است در جهت آنکه تمام جنبه های زندگی روزمره همچون سیاست، اقتصاد و قانون و آداب اجتماعی بر محور آموزه های دینی اسلام جهت گیری شوند.
از جمله افرادی که به بررسی پدیده ی بنیادگرایی خصوصا در جهان عرب پرداخته، دکمجیان است. از نظر وی مهم ترین دلیل ظهور این پدیده را باید در محیط بحرانی کشورهای اسلامی جستجو کرد. در این مقاله سعی بر این است که با استفاده از چارچوب دکمجیان به بررسی جنبش اخوان المسلمین سوریه پرداخته شود.
از این منظر مشهودترین ویژگی های محیط بحرانی سوریه که در شکل گیری و تداوم جنبش اخوان المسلمین این کشور مؤثر بوده عبارتند از: بحران مشروعیت، ضعف نظامی و فشار و سرکوب.
کلمات کلیدی: جنبش، بحران، بنیادگرایی، اخوان المسلمین، سوریه، اسلام
مقدمه
پدیده ی بنیادگرایی مبتنی بر رها کردن جهان اسلام از جنبه های تقلیدی خارجی و بخصوص فرهنگ غرب است.
خورشید احمد تجربه ی جوامع مسلمان در دو قرن اخیر و رابطه ی میان مسلمانان و غرب را که در استعمار ریشه دارد، بستر مناسبی برای تبیین گسترش تجدید حیات طلبی اسلامی می داند. به عقیده او تجدید حیات طلبی معاصر، محصول فرآیند استعمار و عملکرد آن در جهان اسلام بود (امرایی،.(64 :1383
فرد دیگری که در این ارتباط مورد توجه قرار می گیرد دکمجیان است. از نظر وی مهم ترین دلیل ظهور این پدیده را باید در محیط بحرانی کشورهای اسلامی جستجو کرد. دکمجیان معتقد است که این محیط بحرانی از شش ویژگی برخوردار است:
الف) بحران هویت
یکی ازنتایج زوال امپراطوری عثمانی در کشورهای عربی ایجاد بحران هویت بود. از آنجا که اسلام یک نظام زندگی فراگیر ارائه می داد که هم دین و هم دولت را شامل می شد، از این رو کار یافتن یک چارچوب مناسب هویتی مشکل بود. در چنین شرایطی نخبگان عرب کوشیدند از طریق ایدئولوژی ناسیونالیستی هویت جدیدی ایجاد کنند. در همین راستا پان عربیسم ناصری مطرح شد.
پان عربیسم ناصری توانست در یک دوره ی کوتاه ده ساله، راه حلی برای بحران هویتی عرب پیدا کند. شکست سال 1967، رؤیای پان عربیستی را بهم زد و همراه آن کاخ پر عظمت شخصیت فردی و جمعی اعراب فرو ریخت. بدین ترتیب بحران هویت بار دیگر ظاهر شد. این بحران هویت چه پس از فروپاشی امپراطوری عثمانی و چه بعد از زوال پان عربیسم ناصری یکی از عوامل مؤثر در شکل گیری جنبش های بنیادگرایی در بعضی از کشورهای عربی بود (دکمجیان،.(45-43 :1372
ب) بحران مشروعیت
فوری ترین نتیجه ی بحران هویت از بین رفتن مشروعیت سریع نخبگان و نهادهای حاکم است.اکثر حکومت های کشورهای عربی از دید اسلام گرایان فاقد مشروعیت تلقی می شوند (همان: .(53-48
ج) سرکوب و فشار
رهبران عرب که از یک پایگاه مشروعیت ضعیف برخوردارند، غالبا فاقد سرمایه سیاسی اولیه ی لازم برای در پیش گرفتن سیاست های مؤثر در برابر تقاضاها و مخالفت ها بوده و در نتیجه به سمت استفاده فزاینده از نیروی قهریه و زور برای مقابله با مخالفت ها و حفظ کنترل رفته اند.
د) تضاد طبقاتی
از آنجا که نخبگان عرب فاقد صلاحیت لازم برای حکومت هستند در نتیجه توزیع ثروت در این کشورها به طور مناسبی صورت نگرفته و باعث ایجاد تضاد طبقاتی وسیع و شکاف طبقاتی بین غنی و فقیر در این کشورها شده است.
ه) ضعف نظامی
یکی دیگر از ویژگی های محیط بحرانی در کشورهای عربی، تداوم شکست های نظامی است. شکست پی در پی اعراب از اسرائیل باعث کاهش مشروعیت نخبگان عرب و به دنبال آن افزایش مخالفت با حکومت آنها شده است (همان: .(53-48
و) بحران فرهنگ
مهم ترین عامل ایجاد بحران فرهنگی در جهان عرب تأثیر تخریبی نوگرایی است. انگیزه ی نوگرایی در اصل آرزوی پیروی از غرب در رسیدن به قدرت نظامی و توسعه و تحول اقتصادی بود. این امر سبب شد که عده ای از نخبگان عرب به سمت پیروی از غرب
بروند. برخورد میان فرهنگ غربی و ارزش های بومی، در اذهان اعراب نوعی احساس حقارت در برابر غرب ایجاد کرد که پاره ای از جنبش های بنیادگرا در واکنش به این شرایط ایجاد شده اند.
این ویژگی های محیط بحرانی جهان عرب است و در کشورهای مختلف عربی، ترکیب های متفاوتی از این ویژگی ها در این محیط بحران زده سبب ظهور بنیادگرایی شده است.
از این منظر مشهودترین ویژگی های محیط بحرانی سوریه که در شکل گیری و تداوم جنبش اخوان المسلمین این کشور مؤثر بوده عبارتند از: بحران مشروعیت، ضعف نظامی و فشار و سرکوب.
