بخشی از مقاله
(عنوان مقاله : نقش جنبش هاي اجتماعي در تحولات مصر؛ بررسي موضوعي جنبش
اخوان المسلمين )
چکيده
در جريان خيزش منطقه اي جهان عرب، کشور مصر به دليل عقبه تاريخي و اسلامي ، توجه فراواني به خود جلب کرد. به دنبال اين حرکت ، گروهها و اقشار مختلفي به ايفاي نقش پرداختند که جنبش اخوان المسلمين مصر، از جمله سازمانهاي مهم و تاثيرگذار اين رويدادها به شمار مي آيد. نقش آفريني اخوان در تحولات اخير مصر را مي توان حاصل تلاش سال هاي متمادي حيات سياسي اين جنبش قلمداد نمود. مقاله حاضر که براي جمع آوري دادههاي خود از شيوهي کتابخانه اي بهره مي برد، با روش پژوهشي توصيفي - تبييني نشان مي دهد که اخوان المسلمين با بهرهگيري از بسيج منابع و تاثيرگذاري بر لايه هاي دروني جامعه و همچنين با بسط انديشه اصلاح و بازسازي فکري - اجتماعي جامعه مصر، به عنوان عاملي هدايت گر در خيزش مردم عليه رژيم حسني مبارک، نقش موثري در راهبري اين حرکت و سقوط رژيم ايفا نمود. هرچند پس از به دست گرفتن قدرت سياسي طي انتخابات دموکراتيک، در نهايت با کودتاي ارتش قدرت را از دست داد.
واژگان کليدي: جنبش اجتماعي ، مصر، بسيج منابع ، اخوان المسلمين .
١-مقدمه
در بررسي تحولات اخير خاورميانه و خيزش هاي مردمي جهان عرب، همواره عوامل بي شماري بيان گرديده است . توجه به عوامل داخلي و بين المللي در اين تحولات از سوي انديشمندان عرصه سياست ، به ارائه ديدگاه هاي مختلفي منتج شده است .
کشور مصر به سان ديگر کشورهاي منطقه شاهد حرکت مردمي عليه رژيم حاکم و تلاش در جهت ساقط کردن آن بود. در اين ارتباط افزايش فقر، نابساماني اوضاع اقتصادي و اجتماعي مردم، فساد رژيم حاکم ، عدم توجه به درخواست هاي ديني - مذهبي مردم، اصرار رژيم حاکم بر حمايت از اسرائيل در مقابل فلسطين و مسايلي از اين قبيل از جمله عوامل موثر در خيزش مردم مصر به شمار مي آيد. جملگي اين عوامل ، باعث انباشت نارضايتي گسترده مردم مصر در کليه اقشار آن در طول اين چند دهه شده بود و اين بار توانست با بهره گيري از تحولات به وجود آمده در جهان عرب، قدرت و بغض هاي فروخورده خود را در ميدان التحرير قاهره در ژانويه ٢٠١١ به صورت خيره کننده به نمايش بگذارد.
سازمان اخوان المسلمين ، کهن ترين جنبش اسلامگراي تودهاي در سده بيستم ، با شعار اسلام راه حل همه مسايل ، به صورت نيرويي سياسي ، با هدف اسلامي کردن نهادهاي فرهنگي و سياسي مصر و شالوده قرار دادن شريعت اسلامي براي همه قوانين کشور، با بهرهگيري از بسيج منابع ، وارد اين کارزار و حرکت مردمي شد و متناسب با نيازهاي عصر حاضر، ايدهها و روشهاي خود را بازتعريف نمود.
١-١-ادبيات پژوهش
تاکنون درخصوص جنبه هاي مختلف تحولات مصر طي سال هاي اخير مطالب بسياري نگاشته شده اند، اما بررسي اين تحولات از ديد نظريه «بسيج منابع » در خصوص جنبش اخوان المسلمين کمتر ديده شده است . در زير به برخي از آنها که بيشترين ارتباط را با پژوهش حاضر دارند، اشارهمي شود.
حميد احمدي در مقاله اي با عنوان: «آينده جنبش هاي اسلامي در خاورميانه : طرح يک چارچوب نظري» که در فصلنامه مطالعات خاورميانه چاپ شده است ، علاوه بر تبيين اقدام جمعي اسلامي در گستره جنبش هاي اسلامگرا، بر آن است تا با تکيه بر اين بحث هاي نظري و يافتن الگوي مناسب براي تبيين فعاليت هاي فردي و جمعي اسلامگرايان، در جستجوي پاسخ اين پرسش برآيد که «چرا شکل اقدام جمعي گروههاي اسلامگرا در يک جامعه ملي و در طول زمان به يک صورت نبوده است و علت اين تفاوت در شکل اقدام جمعي را در چه بايدجستجوکرد؟»؛ در اين مقاله احمدي، بيشتر به بحث نظري پرداخته و خيلي مختصر به بعضي مصاديق اشارهکردهاست .
عبدالامير نبوي نيز در مقاله اي با عنوان : «اسلام سياسي در مصر: گذار به حداقل گرايي سياسي » که در فصلنامه مطالعات خاورميانه چاپشدهاست ، پرسش اصلي خود را چنين طرحکرده است : «آيا در پيش گرفتن شيوههاي مسالمت آميز توسط جنبش ها، به معناي سکولارشدن آنهاست ؟»؛ در پاسخ به اين پرسش ، با تمرکز بر عملکرد اسلامگرايان ميانه رو در مصر گفته شده، مناسب تر، آن است که چنين گروههايي زير عنوان حداقل گرايي سياسي و حداقل گرايي معرفتي و نه سکولار جاي داده شوند؛ زيرا آنان، همچنان به شريعت و نه به دموکراسي اولويت مي دهند؛ در واقع ، چنين ديدگاههايي به طور صرف، با روايتي خاص از دموکراسي ، يعني دموکراسي مشروط و حداقل سازگارند.
١-٢-فرضيه پژوهش
مقاله حاضر ضمن بررسي ماهيت جنبش هاي اجتماعي ، نقش اخوان المسلمين مصر را به عنوان عاملي هدايت گر در خيزش مردمي اين کشور عليه رژيم حسني مبارک امري مسلم در نظر مي گيرد. بدون شک رهبران اخوان المسلمين با بهرهگيري از شخصيت کاريزماتيک خود، نقش موثري در راهبري اين حرکت مردمي ايفا نموده اند.
١-٣-روش تحقيق
در بررسي تحولات مصر و تامل در عوامل موثر در حرکت مردمي اين کشور، نقش اخوان المسلمين به عنوان جنبشي اسلامي که منبعث از جنبش اجتماعي بوده، در کانون توجه قرار مي گيرد. نگارنده اين مقاله ، پس از مطالعه نظريه هاي مختلف پيرامون جنبش هاي اجتماعي و عوامل شکل گيري آنها، نظريه «بسيج منابع » را به عنوان چارچوب تئوريک خود بر مي گزيند که براساس آن، حرکت مردمي مصر را مورد بررسي و واکاوي قرار مي دهد.
در اين ارتباط چارلز تيلي از نظريه پردازان بسيج منابع ، نقطه عزيمت نظري خود را مفهوم کنش جمعي قرار مي دهد. او در کتاب «از بسيج تا انقلاب» به تشريح نظريه خود مي پردازد. فرضيه اصلي وي، رابطه ميان «بسيج » و «کنش جمعي » است .
بدين معني که هرچه ميزان بسيج در يک جمعيت يا سازمان مطبوع يک مدعي بيشتر باشد، ميزان کنش جمعي آن بيشتر مي شود. تيلي در تشريح نظريه خود درباره کنش جمعي از دو الگوي تحليلي استفاده مي کند: الگوي سياسي ، که شامل جمعيت ، حکومت ، يک يا چند مدعي (اعم از اعضاء و چالشگران)، يک جامعه سياسي ، و يک يا چند ائتلاف است ؛ و الگوي بسيج ، که شامل منافع ، سازمان، و بسيج است . البته ، وي به عناصر ديگري نيز که در فرايند بسيج تاثيرگذار هستند مانند تهديد/فرصت ، سرکوب/تسهيل ، و قدرت توجه دارد (تيلي ،١٣٨٥). از ديگر مفاهيمي که مورد استفاده تيلي قرار دارد، مفهوم ساخت فرصت هاي سياسي است . وي بر اين اساس، به توضيح چگونگي عملکرد جنبش ها در موقعيت هاي سياسي مختلف مي پردازد. به نظر تيلي جنبش هاي اجتماعي معمولا به عنوان وسيله بسيج منابع گروهي هنگامي پديد مي آيند که مردم هيچ گونه وسايل نهادينه شده اي براي بيان خواسته هاي خود ندارند. لذا با بررسي اجمالي اين نظريه و رخدادهاي کشور مصر، مي توان حرکت مردم اين کشور و نقش جنبش اخوان المسلمين در بسيج منابع را در زمره اين نظريه قرار داد.
٢-جنبش هاي اجتماعي
جنبش اجتماعي يکي از انواع رفتارهاي اجتماعي است که از روابط متقابل ميان افراد در درون يک جامعه ناشي مي شود. رفتار جمعي ، پاسخ عدهاي از مردم نسبت به يک وضعيت يا مسئله خاص است . جنبش اجتماعي ، رفتاري اجتماعي است که در حد وسط ميان رفتار بوروکراتيک و رفتار انقلابي قرار دارد؛ با اين ويژگي که از اولي کمتر و از دومي بيشتر سازماندهي شده است و مردم از طريق آن در پي هدف يا اهدافي هستند (جلايي پور، ٧٩). اغلب پژوهشگران، جنبش هاي اجتماعي را گروههاي عمل هماهنگ و سازمانيافته که داراي ارزشهاي مشترک بوده و هدفشان ايجاد دگرگوني يا مقاومت در برابر دگرگوني در نهادهاي اجتماعي و يا در نظم اجتماعي است ، تعريف کرده اند (صبوري، ٨٥).
در اين ارتباط از سوي انديشمندان نظريه ها و آرا متعددي بيان گرديد که هر يک ابعاد خاصي را مورد توجه قرار داده اند. در بررسي اين آرا، نظريه «بسيج منابع » ار اهميت بالايي برخوردار است . از نگاه اين نظريه ، جنبش هاي اجتماعي ، بسط اشکال متعارف عمل سياسي هستند. به بيان ديگر، از آنجايي که بازيگران به شيوه اي عقلاني در اين عمل وارد مي شوند و منافع شان را دنبال مي کنند؛ و سازمان هاي جنبش ، نقشي اساسي در بسيج منابع لازم براي عمل جمعي ايفا مي کنند؛ بنابراين جنبش ها بخشي از فرايند سياسي «عادي» محسوب مي شوند. علاوه بر تاکيد بر بعد سياسي ، نظريه هاي مربوط به رويکرد فرايند سياسي ، دو دعوي مشترک ديگر نيز دارند. اولاً، فعاليت هاي جنبش هاي اجتماعي را بي سازمان نمي دانند؛ و ثانيا شرکت کنندگان در اين جنبش ها را غيرعقلاني قلمداد نمي کنند. با توجه به اين خصوصيات مشترک مي توان مجموعه اين نظريه ها
را در يک دسته با عنوان رويکرد نهادي طبقه بندي کرد. البته برخي معتقدند که نظريه هاي زيرمجموعه اين رويکرد را مي توان در دو دسته مجزا طبقه بندي نمود. يک دسته ، نظريه هاي بسيج منابع که بيشتر بر عقلانيت کنشگران و سازمان در جنبش هاي اجتماعي تاکيد دارند؛ و دسته ديگر، نظريه هاي فرايند سياسي که به عرصه سياست نهادين و ساختارهاي کلان بيشتر توجه دارد از ديدگاهي ديگر، با توجه به تاکيد زالد و مک کارتي بر سازماندهي و تشکل در جنبش هاي اجتماعي مي توان نظريه آنها را «گونه سازماني » و نظريه اوبرشال و تيلي را با توجه به تاکيدشان بر بعد سياسي و تعارض، نماينده «گونه تعارض سياسي » دانست (مشيرزاده،١٣٨١). اما در مجموع، تمام اين نظريه ها، عرصه سياستِ نهادي را فضاي عمل جنبش محسوب مي کنند و ماهيت جنبش ها را «اصلاح طلبانه » مي دانند.
٢-١-انواع جنبش هاي اجتماعي
جنبش هاي اجتماعي بر پايه مواضع آنها در قبال دولت ها و نهادهاي مستقر چند جانبه گرايي به چهار دسته تقسيم مي شوند:
١. جنبش هاي ضد اجتماعي : اين گونه جنبش ها شامل تمام جنبش هايي است که از نقاط ضعف نظم اجتماعي براي افزايش منافع نامشروع اعضاي خودشان استفاده مي کنند، مثل شبکه هاي قاچاق مواد مخدر و مافياها.
٢. جنبش هاي ضد سيستم : شامل جنبش هايي است که در جستجوي تغيير رژيم سياسي يک دولت يا پايه ي اصلي قدرت آن هستند. آنها طرح يک انقلاب اجتماعي را ارائه مي دهند و خواستار قبضه کردن قدرت دولت براي رسيدن به اين هدف هستند.
٣. جنبش هاي مذهبي - فرهنگي : جنبش هايي هستند که به دنبال تغيير جامعه به گونه اي هستند که يک سنت فرهنگي و يا مذهبي بخصوصي ، آزادي و مشروعيت به دست آورد.
٤. جنبش هاي جامعه اي: آنها به دنبال ساخت جامعه اي مبتني بر اصول قومي و يا يک معيار هويتي خاص هستند. آنها ضرورتا متقاضي تاسيس يک دولت مستقل نيستند و يا خواستار تغيير رژيم سياسي نيستند بلکه به دنبال وضعيتي هستند که بر اساس فرهنگ خودشان و شيوه زندگي شان، کنار هم زندگي کنند و آن ناحيه تحت کنترل کامل خودشان باشد (کاکس ،
.(1380
٢-٢-ماهيت جنبش هاي اجتماعي
- جنبش هاي اجتماعي همواره به واسطه ي «تضاد» اجتماعي ، يعني به وسيله ي رقيبان آشکارا تعريف شده، مشخص مي شوند.
کنش گران غالبا کنش هاي خود را قبل از همه به عنوان گسست از ارزشهاي فرهنگي غالب يا قواعد نهادين خلق مي کنند.
- در يک نوع جامعه ي معين فقط «يک» جفت جنبش اجتماعي اصلي ستيزهگر وجود دارد.
- جنبش هاي اجتماعي تودهاي نمي توانند از جنبش اجتماعي «طبقه ي حاکم » منفک شود، و فقط تضاد آنها مي تواند به عنوان تضاد اصلي در نظر گرفته شود. دارندگان قدرت اقتصادي يا سياسي به جاي اين که با ارزشهاي فرهنگي و هنجارهاي اجتماعي اصلي هم طراز پنداشته شوند، بايد به عنوان جنبش اجتماعي مورد تحليل قرار گيرند.
- جنبش هاي اجتماعي و کنش سياسي ، کنش سازمانيافته نيست که هدفش کنترل قدرت دولتي باشد.
- بر اساس ماهيت اين جنبش ها، جنبش هاي اجتماعي به معناي دقيق کلمه ، تلاش تضادمند براي کنترل الگوهاي فرهنگي (دانش ، سرمايه گذاري، اخلاق) را در نوع معيني از جامعه بيان مي کنند (کوهن ، ١٣٨٦).
٢-٣-ديدگاه هاي مختلف در مورد جنبش هاي اجتماعي
در بررسي نظريه هاي مختلف پيرامون جنبش هاي اجتماعي ، چهار ديدگاه اصلي را مي توان ذيل اين تحليل ها برشمرد:
- ديدگاه رفتار جمعي : اين ديدگاه توجه تحليل گران را به عمل جمعي به مثابه ي فعاليتي معطوف به معنا جلب مي کند.
- ديدگاه بسيج منابع : در اين رويکرد بر اهميت اجزاي عقلاني و استراتژيک پديدههاي به ظاهر غير عقلاني تاکيد مي ورزند.
(که براي نمونه در اين پژوهش جنبش اخوان المسلمين مصر و تاثير آن در خيزش مردمي اين کشور مورد بررسي قرار مي گيرد).
- ديدگاه فرايند سياسي : اين رويکرد توجه خود را بر جنبش هاي اجتماعي به مثابه ي بازيگران اصلي جديد در تجميع و نمايندگي منافع مختلف معطوف نموده است .
- ديدگاه جنبش هاي اجتماعي جديد: که در آن مسايل مربوط به اهميت دگرگوني هايي که در جوامع صنعتي رخ دادهاند و پيامدهاي اين دگرگوني ها مورد بررسي قرار مي گيرند (دلاپورتا و دياني ، ١٣٨٣).
٣- اخوان المسلمين
٣-١-شکل گيري اخوان المسلمين مصر
کشور مصر به عنوان بزرگترين و مهم ترين کشور عربي داراي فرهنگ اسلامي غني است که از زمان هاي قديم دانشمندان و انديشمندان بسياري در معروف ترين دانشگاه اين کشور؛ دانشگاه الازهر فعاليت داشته اند. اکثر مردم مصر داراي مذهب شافعي هستند که نزديک ترين مذهب اهل سنت به شيعه اثني عشري است و اين سبب شده که مردم مصر از يکپارچکي مذهبي خوبي برخوردار باشند (محمدي، ١٣٨٧).
يکي از مهم ترين جنبش هاي اسلامي که تأثيرات شگرفي بر مصر و چندين کشور اسلامي ديگر نهاد، «اخوان المسلمين » است . اين سازمان در شرايطي که مصر از نظر سياسي ، اجتماعي ، ديني و اقتصادي در وضعيتي بحراني قرار داشت ، تشکيل گرديد و از يکسو براي حاکميت تعاليم اساسي اسلام در زندگي اجتماعي و سياسي مي کوشيد و از سوي ديگر مي خواست معتقدات اسلامي را از حالت ايستا و خمودگي خارج نمايد (نقوي، ١٤٠١ق ).
بنيان اصلي آموزه هاي اخوان المسلمين دست کم در بدو تأسيس در سال ١٩٢٨ توسط حسن البنا، مبتني بر اين برداشت بود که اسلام نه تنها به عنوان يک دين ، بلکه به عنوان نظامي جامع با همه جنبه هاي زندگي اجتماعي ، سياسي ، اقتصادي و فرهنگي انسان سر و کار دارد. لذ ا طبيعي بود که اخوان المسلمين از همان آغاز تأسيس دولت اسلامي و پياده کردن شريعت اسلامي را به عنوان هدف اصلي دنبال نمايد. در انديشه اعلامي حسن البنا فقط اسلام مي تواند همه مشکلات سياسي ، اقتصادي و اجتماعي کشورهاي مسلمان را حل کند و از اين منظر تلاش براي ايجاد يک دولت اسلامي وظيفه اي مذهبي است .
وي منابع اساسي تعاليم اسلامي را قرآن و سيره رسول اکرم (ص ) مي دانست و تأکيد داشت مردم با تکيه به اين دو به سعادت دست مي يابند. البته رويکردهاي عملي و انقلابي حسن البنا در ضرورت تمسک به اسلام، به صورت هم زمان در گستره نظر، شکل اصلاحي به خود گرفته و قالب و صورت بازگشت به اسلام اصيل را در بطن خود داشت . وي اخوان المسلمين را جنبشي براي اصلاح و بازسازي فکري عملي جامعه و نهضتي براي بازگشت به اسلام واقعي و استقرار کامل جامعه اسلامي مي دانست و تأکيد ايدئولوژيک جنبش را بر جهان شمولي اسلام، بازگشت به اسلام واقعي و عملي بودن تحقق نظام اسلامي در همه مکان ها و زمان ها قرار مي داد. (٢٠٠٦ ,Israel). تاکيد مباني انديشه اي جنبش اخوان المسلمين بر اصلاح و بازسازي از نقاط اشتراک آن با نظريه بسيج منافع به شمار مي آيد.
اعضاي اخوان را در ابتدا دانشجويان، کارگران، فروشندگان کوچک و روستاييان تشکيل مي دادند. اين ها ازجمله افرادي بودند که به دليل سختي هايي که در جامعه ، متحمل مي شدند، حاضر بودند براي تغيير وضع موجود، حتي به اقدامهاي خشونت آميز نيز دست بزنند؛ اما با توجه به تغييرهاي اجتماعي و اقتصادي که به ويژه در دورة رياست جمهوري حسني مبارک روي دادند، طبقه متوسط جديد از ميان اين جمع ، رشد و نمو خود را آغازکردند و اين طبقه به طور دقيق ، افرادي را شامل مي شد که اگرچه بر حقوق خود به عنوان شهروند تأکيد داشتند، با اقدامهايي خشونت آميز، مانند ترور که موقعيتشان را به خطر مي انداخت ، سخت مخالف بودند. جنبشي عظيم ، نظير اخوانالمسلمين براي جلب حمايت اين طبقه مي بايست بيش از پيش ، بر راه و رسوم دموکراتيک و سهيم شدن در قدرت تأکيد مي کرد (دکمجيان، ١٣٩٠). و به دنبال آن رهبران اين جنبش آرام آرام پا در کارزار سياست نهادند.
٣-٢-مبارزات سياسي اخوان
جنگ جهاني دوم و پيامدهاي مصر، روند تصاعدي نفوذ اخوان المسلمين را در مصر گسترش داد، تشکيلات اخوان المسلمين سازمان يافته تر و مواضع سياسي و ايدئولوژيک آنها منسجم تر گرديد. بعد از جنگ سازمان از وضع آشفته حزب وفد استفاده نمود و خود را به عنوان سازمان انقلابي و مخالف نظام موجود معرفي کرد و پايگاه هاي توده اي حزب وفد را به سرعت تصرف کرد.
سابقه تاريخي روابط جماعت اخوان با دولت مصر نشانگر آن است که دولت سکولار مصر همواره نگاهي ابزار گونه به جماعت داشته و بسته به ساختار و نوع تحولات داخلي ، بين المللي و منطقه اي سياست خود را نسبت به آن تغيير داده است . در دوره حکومت جمال عبدالناصر، دولت در آغاز راه به دليل آنکه نيازمند تثبيت خود و دفع خطر مخالفان بود، اتحاد و فعاليت علني جماعت را پذيرا شد اما پس از رفع شرايط اضطراري و با قدرت گيري جماعت ، در صدد تضعيف جنبش برآمد. با مرگ عبدالناصر و روي کار آمدن محمد انور سادات، رويکرد دولت نسبت به اخوان المسلمين متحول شد. سادات بانگاهي ابزاري قصد داشت تا از گروه هايي مثل اخوان المسلمين به عنوان نيرويي تعديل کننده در برابر احزاب چپ و از بين بردن وابستگي به اتحاد جماهير شوروي استفاده نمايد. به رغم آزادي هاي نسبي براي فعاليت اخوان در عصر سادات، رژيم هرگز اجازه نداد اين سازمان اسلام گرا، قانوني شود و فعاليت هاي آن را محدود مي کرد. همين مسأله باعث شد که در اواخر دوران حکومت سادات در دهة ١٩٧٠ اختلا ف بين سازمان و دولت افزايش يابد؛ به نحوي که سازمان در برابر بسياري از سياست هاي غيراسلامي دولت سادات واکنش نشان مي داد و در نهايت نيز در پي انعقاد معاهده کمپ ديويد، با ترور انور سادات توسط خالد اسلامبولي شکل عيني و عملي به خود گرفت (٢٠٠٩ ,Fondern).
با روي کار آمدن حسني مبارک در سال ١٩٨١ و در فرصت پيش آمده در فضاي سياسي مصر که ناشي از انتقال قدرت و نيز تثبيت آن از جانب حسني مبارک بود، اخوان در تلاش برآمد تا به تکاپوي بيشتري براي بازسازي سياسي خود دست يازد.
پيروزيهاي اخوان المسلمين در انتخابات پارلماني سال هاي ١٩٨٣ و ١٩٨٧ دولت مبارک و نخبگان حزب حاکم را نگران کرد. همين نگراني باعث شد تا دولت در آستانه انتخابات سال ١٩٩٠ اقدام به اعمال فشارها و محدوديت هايي از جمله دست بردن در قوانين انتخاباتي نمايد. اخوان المسلمين در برابر اين گونه سياست هاي محدوديت ساز، به تحريم انتخابات روي آورد تا به جلب افکار عمومي داخلي و خارجي در مصر دست بزند. با اين همه رويدادهاي سياسي مرتبط با جنبش هاي اسلام گرا در منطقه و به ويژه در الجزاير طي سال هاي آغازين دهه ١٩٩٠ باعث شد تا اخوان المسلمين مصر سياست تحريم را کنار بگذارد و بر مشارکت در انتخابات پارلماني تأکيد ورزد (٢٠٠٤ ,Takeyh and Gcosdev).
با بيداري ناگهاني و نسبي افکار عمومي در واکنش به وخامت منازعه اسرائيل - فلسطين و جنگ عراق، اصلاح طلبان از اين فرصت جهت بسيج مخالفان استفاده کردند. اولين موج اين بسيج در سال هاي ٢٠٠٤ و ٢٠٠٥ اتفاق افتاد و در يک حرکت بي سابقه مستقيماً خانواده مبارک مورد انتقاد قرار گرفت . مخالفان خواستار پايان وضعيت فوق العاده، تسهيل فرايند آزادسازي احزاب سياسي ، و از همه مهم تر برگزاري انتخابات رياست جمهوري با حضور چند نامزد و همچنين توجه به مسايل خارجي شدند (٢٠١١ ,Pioppi).
سير اصلاحات نسبي ، اخوان المسلمين را بيش از پيش وارد کارزار رقابتي نمود. اخوان به صورت فعال در بسياري از تظاهرات مخالفان تا تابستان ٢٠٠٥ شرکت مي کرد، هرچند همچنان محيط سياسي مصر براي مشارکت اخوان و ديگر گروه هاي اسلام گرا مستعد و مناسب نبود. با اين حال اتفاقات داخلي و خارجي به تدريج اخوان المسلمين را به اين نتيجه رساند که
