بخشی از مقاله
چکیده
شعر- قصه »شهر سنگستان« از مجموعه »از این اوستا«، چهارمین مجموعه شعر مهدي اخوان ثالث است. در این مقاله، این قصه با هدف ارزیابی کارآیی و قابلیت الگوي ولادیمیر پراپ در تحلیل ریختشناسانه آن بررسی شده است. در آغاز این مقاله، به موضوع روایتگري در شعر نو فارسی پرداخته شده است؛ البته با نگاهی به اشعار روایی اخوان ثالث که بزرگترین شاعر قصهپرداز در شعر نو فارسی است. در ادامه، به جنبه اسطورهاي »قصه شهر سنگستان« اشاره میشود که این شعر را به روایت اسطورهاي تبدیل میسازد. بعد از آن، اشارهاي کوتاه به عناصر داستان در این قصه شده است که شامل »زوایه دید« و عناصر »گفتوگو« و »زمان و مکان« است.در بحث اصلی مقاله، با توجه به نظریه ریختشناسی به تحلیل خویشکاريها، شخصیتها و حرکتها در این قصه پرداخته شده است. با توجه به این نکته که هر قصه نباید تمام سیویک خویشکاري در نظریه پراپ را دارا باشد؛ سیزده خویشکاري در این قصه یک حرکتی وجود دارد و سه شخصیت انجام دهندة این خویشکاريها هستند.
کلیدواژهها: اخوان، ولادیمیر پراپ، ریختشناسی، خویشکاري، شخصیت
مقدمه
نظریه براي نظریه فایدهاي ندارد و نظریهها هنگامی سودمندند که به کار بسته شوند. - سلدن، - 20:1377 از این رو، یکی از روشهاي تحلیل آثار ادبی کمک گرفتن از نظریهها و انطباق آنها با متون ویژه است. با کاربست نظریههاي ادبی و اعمال و عملی کردن آنها با برخی از متون، میتوان به ابعاد و سویههایی از متون ادبی دست یافت که گویی قبلاً از نظر دور ماندهاند.این مقاله بر اساس نظریه »ریختشناسی« ولادیمیر پراپ به بررسی شعر »قصه شهر سنگستان« اخوان ثالث میپردازد. اگرچه ریختشناسی پراپ بر روي قصههاي پریان صورت گرفته است اما این الگو کم و بیش در قصههاي عامیانه و سمبولیک- از نوع قصه مورد بحث- قابل انطباق است.
در روش ریختشناسی پراپ، مسأله اساسی این است که قصهها را چه گونه باید ردهبندي کرد؟ نظر او این است که خویشکاريهاي قهرمانان قصه، عنصر خوبی براي ردهبندي قصه است. او خویشکاريها را اجزاي سازندة حکایتها میداند و در نظریهاش سیویک خویشکاري معرفی میکند. شخصیتهایی که انجام دهندة این خویشکاريها هستند، از عناصر متغیر قصه به شمار میآیند که در تحلیل پراپ به هفت نوع تقسیم میشوند. در »قصه شهر سنگستان« سیزده خویشکاري از مجموعه سیویک خویشکاري مورد نظر پراپ وجود دارد و سه شخصیت انجامدهندة این کنشها یا خویشکاريها هستند.
اخوان در آغاز این قصه، تلمیحی به کبوترهاي قصه افسانهآمیز صمد بهرنگی در کتاب »کچل کفترباز« دارد. شعر »قصه شهر سنگستان«، همانطور که از عنوانش پیداست در قالب »قصه« بیان شده است. این شعر، شعري قصیدهوار و بلند به شکل روایی است. نوع این قصه، »فابل« است که از زبان دو کبوتر روایت میشود. زاویه دید در این قصه، زاویه دید نمایشی یا زاویه دید عینی است. اخوان در این شعر از عنصر گفتوگو براي پیشبرد قصه و گسترش پیرنگ آن به خوبی استفاده میکند.
چند سالی است که در ایران با توجه به نظریه ریخت شناسی ولادیمیر پراپ، به تحلیل و بررسی ادبیات فارسی پرداخته میشود اما نکتهاي که باید اضافه کرد این است که تاکنون محققان ایرانی این نظریه را در تحلیل ادبیات کلاسیک فارسی بکار بردهاند* و تحقیقی وجود ندارد که به بررسی شعر نو ایران از منظر این نظریه پرداخته باشد. از این نظر، میتوان گفت که این مقاله جزو اولین پژوهشهایی است که با توجه به الگوي ولادیمیر پراپ به بررسی و تحلیل شعر روایی نو ایران پرداخته است.روش این تحقیق، توصیفی است و دادههاي آن بر اساس تکنیک تحلیل محتوا، به شیوة کتابخانهاي و مبتنی بر الگوي ریختشناسی پراپ، تحلیل شده است. پس از تعیین خویشکاريهاي شعر »قصه شهر سنگستان«، به بررسی شخصیتهاي روایت و تعداد حرکات قصه پرداخته شده است.
الف - تعریف قصه
قصه به آثاري گفته میشود که در آنها تأکید بر حوادث خارقالعاده بیشتر از تحول و تکوین آدمها و شخصیتهاست. »در قصه محور ماجرا بر حوادث خلقالساعه میگردد. حوادث، قصهها را به وجود میآورند و رکن اساسی و بنیادي آن را تشکیل میدهند بیآنکه در گسترش و رشد قهرمانها و آدمهاي قصه نقشی داشته باشند. به عبارت دیگر، شخصیتها و قهرمانها، در قصه کمتر دگرگونی مییابند و بیشتر دستخوش حوادث و ماجراهاي گوناگونند.« - میرصادقی، - 22:1380
الف- - 1 روایتگري در شعر نو فارسی
روایت را اغلب عنوانبه مولّفه داستان میدانند تا شعر، اما روایت همیشه جزئی از شعر بوده و هست. اگربخواهیم روایت را صرفاًمولّفه داستان بدانیم، بسیاري از شعرهاي کمنظیر ایران و جهان را هم باید از دایرة شعر حذف کنیم: »سرزمین هرز« الیوت، »هاله گمشده« بودلر و »مرگ ناصري« از شاملو همه روایی هستند.شیوة قصهگویی و روایتگري در شعر کهن فارسی و بویژه در اشعار بزرگانی چون: فردوسی، نظامی، سعدي و مولانا به چشم میخورد. با آغاز تحول در شعر فارسی، در قالب و محتواي منظومهها نیز تحول اساسی پدید آمد. شروع این حرکت را در شعر »افسانه - 1300 - « نیما یوشیج و »سه تابلو مریم« اثر میرزاده عشقی به روشنی میتوان مشاهده کرد.
بدین ترتیب، در بین آثار خود نیماشاعرانِونوپردازِ پیروِ او به نمونههاي زیادي از شعرهاي روایی یا منظومه برمیخوریم که با برداشتی تازه از مفهوم منظومه سروده شدهاند. - ترابی، - 77 :1379نخستین ویژگی اصلی منظومههاي کلاسیک، که بلند بودن آنهاست در منظومههاي نو نیز رعایت شده است ولی جنبه داستانی یا داستانپردازي در این منظومههاي نو با نحوة داستانپردازي شعرهاي روایی سنتی فارسی تفاوت دارد؛ و اگر هم داستانی در شعر جریان دارد، نحوة پرداخت آن با شیوههاي کهن متفاوت است.افزون بر این در برخی از این شعرها، نحوة داستانپردازي به گونه دیگري است، یعنی کلّیتدر شعر یک جریان خاص از حوادث وجود ندارد، به گونهاي که شعر هم روایی است، هم روایی نیست، و یا اگر روایتی است نحوة پرداخت آن، به گونهاي نیست که در رمان و داستان میتوان یافت.
بدین ترتیب روایت در شعر امروز به گونه دیگري است که در آن حوادث فرعی، خاطرات، تخیل و واقعیت به نحوي درهم میآمیزد، و نتیجهاش شعري است با بیان روایی که برخی به صورت داستان سروده شده و برخی به صورت خاطرهنگاري و یا بیان سرگذشت و حادثه.در شعر روایی نو، یا اساس شعر یک قصه و داستان است و توالی حوادثدقیقاً به صورت توالی حوادث در داستان وجود دارد، مثل »مانلی« نیما یا »آرش کمانگیر« سیاووش کسرایی که همان الگوي قصهپردازي سنتی است. یا به گونهاي جدید در هیأت روایتی نو و بدیع، مثل »کتیبه« و »قصه شهر سنگستان« مهدي اخوان ثالث، که دیگر نشانی از آن توالی حوادث داستانهاي سنتی به چشم نمیخورد.
بنابراین در شعرهاي روایی نو یا منظومههاي نو؛ افزون بر بلندي نسبی شعر، موضوع داستانوارگی و بیان روایی از ویژگی عمدة این شعرها به شمار میرود.منظومههاي نو فارسی با توجه به موضوع و محتوا، عمدتا به سه گروه تقسیم می شوند: -1 افسانهها، -2 اسطورهها، -3 تاریخ و وقایع تاریخی
-1افسانهها: در برگیرندة شعرهایی است دربارة افسانههاي کهن یا داستانهاي تازه و ابداعی؛ و به همین دلیل نیز خود افسانهها را میتوان به دو بخش تقسیم کرد: الف- افسانههاي باستانی ب- داستانهاي تخیلی الف- افسانههاي باستانی: در ایشعرهان اساسِ روایت، افسانهاي باستانی است و شاعر با سرودن چنین شعرهایی به بازآفرینی افسانهاي کهن میپردازد مثل »خانه سري ویلی«، »مانلی« و »مرغ آمین« از نیما یوشیج، »پریا« و »قصه دختراي ننه دریا« از احمد شاملو »سندباد غائب« از محمدعلی سپانلو - همان، - 78 :1379
ب- داستانهاي تخیلی: در برگیرندة شعرهایی است که محور اصلی آنها را داستان تشکیل میدهد. گرچه شاعر در این شعرها از الگوي قصه سود میبرد، ولی داستانی که در شعر جریان دارد، داستانی نیست که
