مقاله طراحی شهری بارویکرد منظر اکولوژیکی - اقلیمی مورد پژوهشی رود –دره دارآباد

بخشی از مقاله

طراحی شهری بارویکرد منظر اکولوژیکی-اقلیمی مورد پژوهشی رود –دره دارآباد

چکیده

محله دارآباد با توجه به موقعیت جغرافیایی ، توپوگرافی ،عبور رود در میانه محدوده و پوشش گیاهی خاص دارای منظری منحصر بفرد و متفاوت بر اساس ویژگی های اکولوژیکی ، شرایط اقلیمی می باشد، اما گذر زمان و نادیده انگاشتن محیط زیست سبب تخریب منظر و نابودی ویژگی های اکولوژیکی محدوده گشته هدف از این مطالعه بررسی معضلات محدوده دارآباد و نیل به طراحی مطلوب برمبنای ویژگی های مطرح شده می باشد بدین منظور ابتدا به تعریف نظریه منظر شهری و سپس اکولوژی شهری اقلیم شهری و پس از آن به بررسی شناخت محدوده بر اساس جدول SWOT و در انتها به ارائه راهکارهایی برای طراحی برپایه نظریه منظر اکولوژیکی و اقلیمی پرداخته شده است.

کلید واژه

منظر،اکولوژی ،اقلیم ،دارآباد

مقدمه

جهان به طور فزاینده ای در حال شهر نشین شدن است از سال 2008بیش از نیمی از جمعیت جهان در نقاط شهری زندگی می کنند.توسعه چشمگیر جمعیت شهر نشین و رقابت شدید آن با جهانی شدن(ونگ و همکاران (1392، سبب شده کلان شهرها با مشکلات زیادی از قبیل تغییر کاربری اراضی سبز مواجه شوند(.(Johnson and Hill ,2002 همچنین با نادیده انگاشته شدن طبیعت در شهرها و توجه به زندگی شهری، استفاده بیش از حد از سوخت های فسیلی، استفاده از خودرو های شخصی، از بین بردن طبیعت در راستای ایجاد ساختمانهای بلند مرتبه، ایجاد جاده ها و بزرگراه ها، سبب بوجود آمدن جزایر گرمایی حرارتی در شهرها شده است، که نتیجه آن را می توان در گرم شدن زمین، کاهش تعداد روزهای یخبندان،.. مشاهده نمود، در این میان مصرف گرایی را نیز باید به عواملی که منجر به بدتر شدن شرایط تخریب محیط در جهان توسعه یافته و در حال توسعه می شوند افزود، بدتر اینکه، تغییر جهانی صنایع کارخانه ای از جوامع پیشرو کشورهای در حال توسعه مکان های صنعتی و پسماندهای خانگی را نیز به این کشورها منتقل نموده و منجر به انتشار کربن جهان در حال توسعه شده است. تسریع در بکارگیری مصرف خانگی به عنوان ابزاری برای تقویت رشداقتصادی، رشد جمعیت در حال افزایش، سطوح نسبتا پایین فناوری های محیطی پیشرفته ، مدیریت و آگاهی در حفاظت از محیط زیست، همگی ضرورت اقدامات فوری در این زمینه را می طلبد. اگر الگوهای مصرف مواد کنترل نشود، این امر منجر به تولید مقادیر زیادی ضایعات و افزایش ناپایداری در شهرها می شود(ونگ و همکاران ،(1392زندگی انسان ها برای اینکه بتواند پایداری خود را تضمین نماید چاره ای جز پذیرش ساختار و کارکردهای متاثر از سیستم های طبیعی شهری را ندارد(.(Stewart,2008 لکه ها شامل فضاهای سبز طبیعی و مصنوعی و کریدورها شامل عناصر خطی از جمله رودخانه ها، مسیرها و فضاهای سبز خطی اند. که با بالا رفتن فعالیت های صنعتی در شهرها، اتصال بین عناصر شبکه ایشان خدشه دار شده، به دنبال آن تکه تکه شدن و انزوای این عناصر در نهایت اختلال در فرآیند های اکولوژیکی منظر صورت می گیرد(.(Ahren,2007در این راستا محله دارآباد در سالهای اخیراز ساخت و سازهای بی رویه ای که مغایر با ویژگی های منحصربفرد محله شکل اصلی آن می باشد مصون نمانده ،پروانه های صادره از سوی شهرداری بدون توجه به اقلیم ،منظر و اکولوژی محدوده صادر شده ، به طوریکه ساخت و سازها بدون در نظر گرفتن حریم رودخانه تا لبه آن کشیده شده وبرای محافظت از رودخانه در قسمتهایی از آن نرده آهنی استفاده شده با تمهیدات از پیش تعیین شده پساب های خانگی به درون رودخانه ریخته می شود در قسمتهایی نیز لبه رود به صورت متروکه و محل انباشت نخاله های ساختمانی و زباله درآمده است ساخت و ساز ها در قسمت کوهپایه ای منجربه تخریب قسمتهایی از کوه و تراکم های داده شده در این محدودی به گونه ایست که کریدورهای بصری به سمت کوه را مسدود نموده و میزان جمعیت پذیری را نسبت به محله افزایش داده تمام کاربری های محله بیشتر به کاربری مسکونی اختصاص یافته و تنها تعداد کمی کاربری تجاری قدیمی مخروبه بدون مجوز در حاشیه خیابان اصلی(پورابتهاج)وجو دارد. قسمت رود دره از لحاظ فضای سبزبه صورت طبیعی و مصنوعی فقیر و فضای سبزی به صورت فعال و قابل استفاده وجود نداردوفقط میزان اندکی فضای خالی نیمه سبزو مخروبه آن هم به صورت بلا استفاده و گمشده در میان فضاهای مسکونی به عنوان محلی برای انباشت زباله وجود دارد. از اینرو این تحقیق سعی دارد که با حفاظت و توسعه حرایم سبز، مسیرهای سبز،فضاهای سبز درون شهری و پارکهای طبیعی ،که راهکارهای اکولوژیکی برای حفظ تنوع زیستی درون شهرها هستند(.(Bryant, 2004واستفاده از اصول طراحی شهری در جایی که مورفولوژی و بافت ساختمانها در جوابگویی بر دسترسی خورشیدی شکل گرفته شده است. به طوری قاعده مند گردد که پتانسیل ذخیره انرژی آنها را بیشینه سازد(نوروزیان و دیگران،.(1388 و توجه به ویژگی های دید و منظر کوه ،رود دره و حرایم آن را در طراحی

بگونه ای مد نظر قرار دهد که سبب باز آفرینی قسمتی از محله دارآباد در براساس اصول طراحی اقلیمی و منظر اکولوژیک شود بطوریکه عاملی در جهت ارتقا ویژگی های منحصر بفرد و بارز این محله گردد.

تاریخچه

با انقلاب صنعتی و بوجود آمدن شهرهایی که ازتمامی وجوه با شهرهای قدیمیشان متفاوت بودند، قشر کثیری از مردم که تاآن زمان کشاورز بودند تبدیل به کارگران صنعتی شدند و در این دوره نوع و شکل زندگی دچار تغییرات شد. که یکی از عارضه های آن منجر به پایین آمدن سطح بهداشت و از بین رفتن محیط زیست شهری بود.

در چنین شرایطی و انتقاد از وضع موجود در شهرها،اندیشه های ایجاد آرمانشهری نوین که بر مباحث اجتماعی ، بهداشتی و بعضا کالبدی نظر داشتند،وارد میدان شدند.در تفکرات برخی از اندیشمندان نظیر راسکین ،موریس،انگلس،زولا،کامیلو سیت و....،جنبه هایی از مفهوم پایداری در حالت کلی و پایداری در شهرها به گونه ای خاص را مشاهده می کنیم. مانند مخالفت شدید جان راسکین با شبکه های شطرنجی و ستایش او از تنوع و گوناگونی الگوهای خیابان سازی قرون وسطی و توجه به مقیاس انسانی و حرکت پیاده ها،حمایت ویلیام موریس از طبقه کارگر و توجه به مسئله فقر و یا سخن گفتن از زشتی ها ،فقر و بی عدالتی موجود در آثار چارلز دیکنز و امیل زولا کاملا قابل مشاهده است.(پور محمد رضاو حمیده،(7:1386

مفهوم اکولوژی شهری

از لحاظ معنایی اکولوژی به معنای "محیط شناسی " عبارت از مطالعه زیست، یا بوم و چگونگی اشغال زمین با موجودات زنده و نحوه تنسیق آنان در اماکن و چگونگی کنش و واکنش بین این موجودات با یکدیگر است. بنابراین محیط شناسی، دانش شرایط هستی و مرتبط با روابط موجود زنده و محیط است .(بیرو، (1366 دانش اکولوژی مجموعه شناختهایی است که انسان درباره تاثیر محیط بر روی موجودات زنده و تاثیر موجودات زنده بر روی محیط و ارتباطات متقابل بین موجودات زنده به دست می آورد. به عبارت دیگر اکولوژی درباره تاثیر متقابل موجودات زنده با یکدیگر و با محیط بحث میکند(اردکانی،.(1380

طراحی اکولوژیک تعاملی بین طراحی (معماری)و اکولوژی است،در ضمن اینکه علوم اکولوژیک دانش و اطلاعات را فراهم می آورند و طراحی گزینه های فضائی آنرا بصورت خلاقانه بیان می کنندو نشان می دهند((Makhzomi&Pungetti,1999در طراحی اکولوژیک لازم است که معمار به طبیعت به عنوان یک سیستم پویا بنگرد و محیط مصنوع را وابسته به آن بداند.این ارتباط "پیوستگی"نام دارد. اساس طراحی اکولوژیک درک ارتباط بین اجزای زنده و غیر زنده طبیعت است.معماری به عنوان اکولوژی کاربردی، برای طراحی حساس به اکولوژی باید تغییراتی اساس در تفکرات نسبت به ارتباط و جایگاه در دنیای طبیعی ایجاد کند و از قید و بندهایی که در علوم حاضر و دیدگاه های سیاسی،اجتماعی و اقتصادی وجود دارد و تلویحا انسان را قدرت برتر و بی نیاز از طبیعت می داند رها سازد. به نظر (کن یانگ)در معماری سبز ،همچون معماری ماندگار،طراحی با طبیعت به شیوه ای مسئولانه و مشارکتی مثبت است که رسیدن به این دو هدف،بزرگترین مساله ای است که طراحان اکولوژیک با آن مواجهند.در طراحی اکولوژیک لازم است که طراحان علاوه بر اصول و مفاهیم اکوسیستم،بعضی از اصول خود طراحی را نیز بدانند.(زنگنه،(1383علاوه برالگوی طراحی مشارکتی یانگ در طراحی اکولوژیک طراح باید به نوعی به طراحی بپردازد که در جهت ایجاد حداکثرآسایش افراد با بالا بردن کیفیت زندگی و ایجاد کمترین لطمات به محیط پیرامون ،تامین آسایش در طراحی پایدار با ایجاد کمترین آلودگی محیط زیست و با استفاده ازعوامل طبیعی میسرمی شود((Benson,2004برخی متخصصان معتقدند اکولوژی به طراحی با اسلوب طبیعی نزدیک می شود و با تکیه بیشتر بر طراحی کاشت گیاهان خلاقیت

طراح را محدود میکند. در حالی که این تعبییر،توانمندی تاثیر مثبت اکولوژی در شکوفایی خلاقیت در طراحی و تاثیرات مفیدآن در توسعه پایدار را نادیده می گیرد. طراحی اکولوژیک توانایی عقلی،پاسخدهی،حسی وخلاقیت طراح را درگیر می

کند.(.(Ingegnoli,2002

مفهوم شهر اکولوژیک،رعایت ملاحظات زیست محیطی در توسعه و ادامه حیات شهر است. کاربری های مختلف مبتنی بر تلفیق عملکردهای مسکونی و اشتغال است،تا میزان رفت و آمددر شهر کاهش یابد. طراحی اکولوژیکی با مفهوم پایداری باید همخوان باشد. براین اساس جفری کنورثی 10ویژگی رابرای شهر اکولوژیک تعریف نموده است:

-1 شهر دارای فرم شهری فشرده و کاربری مختلط است و از اراضی به صورت بهینه استفاده می نمایدو از محیط زیست طبیعی ، تنوع زیستی و نواحی تولید کننده غذا محافظت می نماید.

-2محیط زیست طبیعی در فضاهای شهری نفوذ می کند وشهر رادر بر می گیرد،ضمن این که شهر و پیرامون آن سهم عمده احتیاجات غذایی آن را فراهم می کند.

-3زیر ساخت های مرتبط با آزاد راه ها و خیابان ها نسبت به زیرساخت های مرتبط با پیاده روی و دوچرخه سواری،کم اهمیت می شوندو تاکید بر حمل ونقل ریلی، اتومبیل و موتوریسکلت ها کاهش می یابد.

-4استفاده گسترده از تکنولوژی های زیست محیطی برای آب ،انرژی و مدیریت هدر رفت وجود دارد،به عبارت دیگر زندگی شهر از سیستم های چرخشی بسته حمایت میکند.

-5بخش مرکزی شهر و زیر مجموعه های آن مراکز انسانی هستندکه بر حرکت و دسترسی توسط حمل و نقل عمومی بیشتر از استفاده از خودروی شخصی تاکید می کنند وسهم زیادی از رشد سکونت و کار را به خود اختصاص می دهد.

-6 شهر دارای عرصه های عمومی با کیفیت بالا است که فرهنگ عمومی،حس جمعی،برابری و نظارت خوب را نشان می دهد. عرصه های عمومی شامل ورود سیستم عبور و مرور و همه محیط های در گیر با آن است.

-7ساختارفیزیکی و طراحی شهری ،به خصوص محیط های عمومی،به شدت خوانا،نفوذپذیر،بادوام،متنوع،غنی،متناسب (بصری)و انسانی نمودن برای نیازهای انسان است.

-8عملکرد اقتصادی شهر و ایجاد اشتغال از طریق ابتکار،خلاقیت و بی مانند بودن محیط زیست محلی،فرهنگ و تاریخ و همچنین کیفیت اجتماعی و زیست محیطی بالای محیط های عمومی شهر ،فراهم می شود.

-9برنامه ریزی برای آینده شهر وابسته به فرایند "بحث و تصمیم گیری"است نه بر اساس "پیش بینی وآماده سازی"که فرایندی برگرفته از مدلهای کامپیوتری است.

-10تصمیم سازی،پایداری محور،یکپارچه سازی اجتماعی،اقتصادی،زیست محیطی وملاحظات فرهنگی و همچنین اصول فرم شهری حمل و نقل محور و فشرده است. این فرایند تصمیم سازی دموکراتیک و همه شمول هستند.((Kenworthy, 2006 :66-85

قدر مسلم اینستکه ادامه راه در مسیر حاضر منجر به شکستهای عظیم در ساختار اجتماعی و کالبدی خواهد شد. مسائل آنقدر جدی است که بررسی دقیق مفهوم یک شهر اکولوژیکی یعنی شهری که از بین بردن منابع حیاتی که بستر آن بوده به شدت به آن متکی است را می طلبد. شهر اکولوژیکی که توسط گروههای متعددی پیشنهاد شده است ،شهری است که دارای چهار خصوصیت زیر باشد:

-حداقل دخالت در محیط طبیعی

-حداکثر تنوع (از نظر کاربری زمین و فعالیتها)

-حتی المقدور به عنوان یک نظام بسته

- تعادل بهینه بین جمعیت و منابع (Ashton,1997)

منظر

کلمه منظر ،که به دانمارکی landscab، به آلمانی landchaft ،به هلندی landschap، وبه انگلیسی landscapeاست،ترکیبی از دو پاره است:زمینland هم به معنی مکان و هم مردمی است که درآن زندگی میکنند و skabe وschappen به معنی شکل دادن است. پیوندهای skab وschaft مانند ship در انگلیسی به معنی همراهی و شراکت اند.(.(Spirnl1998:126 در زبان فارسی((منظر))را معادل landscape نهاده اند که مناسب این مفهوم نیست. منظر در فارسی مترادف چشم اندازاست و در عربی اسم مکان((نظر)) و نظر نیز به معنای نگاه کردن است که فقط بر ویژگی های بصری این مفهوم تاکید داردو نارساست . به این معنی که برهیچ یک از ویژگی های فرهنگی ، طبیعی و اجتماعی آن دلالت ندارد و تداعی کننده هیچیک از آنها نیست.(پوردیهیمی،سیدکلال؛(1390 منظر شهرچشم انداز شاخصی از خواسته و توانایی حفظ طبیعت و فرهنگ شهر است، تعهد به حفظ ائتلاف فرهنگی و بیولوژیکی را در بر دارد و بنابراین حس یکپارچگی و کامل بودن تمام جوامع سالم را مشخص می کند.(.(Jacobs,2011 منظر شهر تاثیر کلی و جامعی است که ناظر به هنگام دیدار و یا زندگی در شهر یا بخشی از آن بدست می آورد و سیمایا تصویر ذهنی از شهر ،طرح واره ای ارزش گذاری شده در ذهن فرد از منظر شهر است.(لینچ،.(1381منظر شهر سازگاری و یگانگی یک سری عناصر طبیعی و فرهنگی در یک منظره خاص است. عناصر فرهنگی و طبیعی مناظری را تشکیل می دهند که یک ارزش بصری را چه به صورت جداگانه و چه به صورت ترکیبی ارائه می کند. در یک چشم انداز و منظره طبیعی ،گاهی عناصر فرهنگی برجسته تر است. .(Bulut&Yilmaz,2009)

مفاهیم منظر شهری اولین بار توسط( گوردن کالن )در مجله (آرچیتکچرال ریویو)عنوان شد. سپس بصورت مجموعه در کتاب گزیده شهری گوردن کالن در سال 1961منتشر گردید.بر اساس نظر وی منظر شهری :"هنر یکپارچگی بخشیدن بصری و ساختاری به مجموعه ساختمانها،خیابان ها و مکانهایی است که محیط شهری را می سازند"(کالن،.(1382 منظر شهری کلیه اطلاعات موجود در فضاست که توسط حواس قابل دریافت است و در فرایند ادارک با وجود اطلاعاتی از قبیل فرم ،عملکرد و معنای فضا پردازش می گردد. (پاکزاد،.(1385

رهگذارشدِشهری، افزایش استفاده از زمین، صرفه جویی های ناشی از تجمع، و دیگر فرایندهای اجتماعی، ترکیب هایی از
عناصرِساختاری منجر به شکلگیریِالگوهای فضایی و زمانی درمنظرِشهری می شوند. این الگوها نیز، به نوبه ی خود،
عواملِمهم و تعیین کننده ای برایشرایطِمحیطیِشهری درمقیاسِمنظر یا محله ازقبیلِکیفیتِهوا،وضعیتِاقلیمیِ

محلی، یا فرایندهای آب رسانی هستند و بنابراین مبنایی برای نشان دادن وبررسیِروابطِمیانِساختارِمنظرِشهری و کارکردهای آن می باشند (Forman and Gordon,1986)مفهومِ.خدماتِ منظر برایبررسیِروابطِمیانِ ساختار و کارکرد در محیطِ شهری بسیار مفید است زیرا بر الگوهای فضایی تأکید دارد، در منظرهای انسانی که ویژگی های ساخته شده غالب هستند اهمیت دارد، و یکسیستمِ ترکیبی (که نشانگرِ محیطهای شهری است) را تشریح می کند که در آن رابطه ایمیانِ

طبیعت و جامعه و فناوری وجود دارد .(Bastian et al,2014)

سه عنصر ساختاری اصلی موثر در طراحی منظر شهری شامل ساختمانها ،گیاهان وسطوح می باشد. مفهوم ساختمان و گیاه نسبتا آشکار است در حالی که مفهوم سطح دارای پیچیدگی بیشتری می باشد زیرا می توانندسطوح انسان ساخت مانند پیاده رو،جاده و...،سطوح طبیعی مانند خاک وصخره ،رودخانه و..ویا ترکیب آنهارا در برگیرد. ترکیب این سه عنصر در شهر می تواند ساختارهای متفاوتی ایجاد کند که براساس میزان حضور هریک از این عناصر هزاران ساختار گوناگون را شکل می دهد. ساختار پایه ای این عناصر موجب ایجاد زمینه ای می گردد که سایر ساختارهای شهری مانند ساختارهای اجتماعی بر روی آن شکل می گیرند((Ridd,1995

اکولوژی منظرشهری

بنیان گذران اکولوژی منظر ریچاردفورمن((1986،کارل ترول((1939،ایساک زئونیلد((1979،زیو ناوه((1987و هابر((1996 وفرانک گلی و جوتن وینز،اینگگنولی (2002)و غیره می باشند.((Farina,2006 طراحی اکولوژیک منظر شهری در واقع علم وهنر مطالعه و بهبود ارتباط بین الگوهای فضایی و فرآیندهای اکولوژیک و مولد آنها است. در این دیدگاه شهر در حقیقت نوعی از محیط زیست است که نمی تواند مربوط یک اکوسیستم واحد باشد و حاصل مجموعه های از اکوسیستمهاست

.(Ingegnoli,2002)

بر طبق گفته فورمن و گوردن((1986اکولوژی منظر بر سه اصل ساختار،عملکرد و تغییر متمرکز شده است که هر کدام از این سه اصل خود به اصول برنامه ریزی تقسیم می شوند ودر کل اصل عمومی اکولوژی منظر را پدید می آورند.

ساختار:ارتباط فضایی بین اکوسیستم های مختلف یا عناصر موجود است. بعبارتی،بیانگر توزیع انرژی ،مواد و گونه ها و کارکرد اکوسیستم ها می باشد. به طور کلی هرساختاری بین شرایط توان عملکردی هر اکوسیستم است. بنابراین ساختار،توان و امکان توسعه و بهره برداری و یا حفاظت را جهت توسعه پایدار منظر مشخص می کند.

عملکرد:اثرات متقابل مابین عناصر فضایی،که همان جریان انرژی ،مواد و گونه ها در بین اجزا اکوسیستم است.

تغییر:موزاییک منظر عموما از نظر کیفیت،اندازه،شکل و چیدمان عناصر منظر (لکه،کریدور و ماتریس)تغییر می کند. البته که میزان تغییرات در هر عنصر متفاوت است.بروز اختلالات در منظر به صورت دائم صورت می گیرد،بنابراین در واقعیت هرگز یک منظر همگن به دست نمی آید. هر منظر از ساختارها و الگوهایی تشکیل شده که روابط درونی میان اجزای آن از اهمیت بیشتری نسبت به تک تک اجزا برخوردار است. زیرا در محیطی مرتبط و پیوسته که متشکل از زمینه های فیزیکی ،بیو لوژیکی و فرهنگی است،قرار دارنددر رویکرد اکولوژی منظر در مطالعه و بررسی شهر ها و با لحاظ کردن نقش فضاهای سبز شهری در شهر پایدار ، لزوم حفظ پیوستگی بستر طبیعی و حفاظت از بستر یا ماتریس طبیعی حومه شهر و ادامه آن به داخل شهر از طریق شبکه های اکولوژیک شهری جهت ارتقای کیفیت محیط زیست پذیری شهرها مورد تاثیر قرار گرفته

است.(.)Cook&Vanliet,1994

دراکولوژیِمنظرِکاربردی،رویکردِچندمقیاسی ( درخصوصِالگوهای فضایی و فرایندهای اکولوژیکی ) یکرویکردِپذیرفته شده است .(Leitao and Ahern,2002;Ndubisi,2002) در ویکردِ چندمقیاسی به ارزیابی و برنامهریزیِپیکربندیِفضاییِ الگوهای منظر و فرایندهای اکولوژیکی در مقیاس های مختلف چگونگیِ برهمکنشِ این الگوها و فرایندها پرداخته می شود. این نوع تحلیلمعمولاً نشان دهنده ینقاطِ مهم برایارتباطاتِ فیزیکی،وجودِ پیوندهای مهم، و مکان هاینیازمندِبرقراریِ پیوند است. در محیط های شهری، مقیاس های مناسب عبارت اند از: ناحیه یمرکزیِ شهر، منطقه ها یا محله ها، و مکان های منفرد .(Ahern,2007) درواقع چیدمانِفضاییِعناصرِ منظر (اکوسیستم های محلی یا کاربری های زمین) در یکمنظرِ ناهمگن دارایتأثیراتِ بزرگی بر فرایندهای منظر و ترکیب بندی های زیستی می باشد(.(Risser et al,1984;Forman,1995;Wiens,1995