بخشی از مقاله
چکیده
در ایران "بویژه در کلان شهرها" گستردگی بافت های فرسوده شهری به همراه ناکارآمدی مکانسیم های مواجه با آن، همواره آن را به عنوان یک مساله اساسی برای برنامه ریزان و مدیران شهری در چند دهه اخیر مطرح کرده است. بطوری که ادامه روند موجود نیز در بستر زمان ابعاد معضلات بافت های فرسوده شهری را گسترده تر خواهد نمود. بافت فرسوده شهری به عرصه هایی از محدوده قانونی شهرها اطلاق می شود که به دلیل فرسودگی کالبدی، عدم برخورداری مناسب از دسترسی سواره، خدمات و زیر ساختهای شهری آسیب پذیر بوده و از ارزش مکانی، محیطی و اقتصادی نازلی برخوردارند. این بافت ها به دلیل فقر ساکنین و مالکین آنها امکان نوسازی خود به خودی را نداشته و نیز سرمایه گذاران انگیزه ای جهت سرمایه گذاری در آن را ندارند.
باز زندهسازی بهبودن بخشیدن به وضعیت بافت و عناصر درونی آن است و مجموعه اقداماتی را شامل می گردد که در زمینه کالبدی همنواخت با الگوی اولیه به حفظ و نگهداری بافت و عناصر آن می پردازد و در زمینه غیر کالبدی به رونق بخشی حیات درونی آن کمک می کند. معماری زمینه گرا به مقوله سبک های معماری و چگونگی ایجاد هماهنگی میان ساختمان های مجاور-مربوط به دوره ها و یا سبک های مختلف می پردازد.
توجه به بافت های تاریخی به عنوان قلب تپنده و ساختار اصلی شهرهای تاریخی، مساله مهمی است که گاهی در برنامه ریزی طرح های جامع و توسعه ای شهری نوین به فراموشی سپرده می شود. این که ماهیت تاریخی، فرهنگی، معماری و در یک کلام زیست بومی یک سرزمین به جرم کهنه شدن و عدم تطابق با پیشرفت های روز محکوم به زوال و نابودی شود اتفاقی است که امروز به وفور در شهرهای تاریخی کشور پیش می آید.
ادامه این روند یعنی فراموشی، بی هویتی و از دست دادن تمامی تعلقات بومی و فرهنگی. طی پژوهش حاضر به بررسی سامان دهی و باز زنده سازی با رویکرد زمینهگرا - نمونه موردی مدرسه هدایت ارومیه - خواهیم پرداخت و روش تحقیق بلحاظ هدف کاربردی و ماهیت روش توصیفی خواهد بود، همچنین اطلاعات مورد نیاز از طریق مطالعات کتابخانهای و بررسی های میدانی جمع آوری شده است.
-1 مقدمه
یکی از معضلات جدی که بسیاری از شهرهای ایران با آن رو به رو هستند، فرسودگی بافت های شهری است. این را می توان یک مساله جهانی برای اکثر شهرهای دنیا دانست، زیرا چرخه تغییرات شرایط کالبدی، اجتماعی و زیست محیطی شهرها در طول زمان بافت های شهری را به طور معمول در معرض فرسودگی قرار می دهد. مکانیسم های مواجه با بافت های فرسوده شهری در کشورهای مختلف، سبب می شود شدت گستردگی معضل بافت های فرسوده در شهرها، نمود متفاوتی داشته باشد.
در ایران "بویژه در کلان شهرها" گستردگی بافت های فرسوده شهری به همراه ناکارآمدی مکانسیم های مواجه با آن، همواره آن را به عنوان یک مساله اساسی برای برنامه ریزان و مدیران شهری در چند دهه اخیر مطرح کرده است. بطوری که ادامه روند موجود نیز در بستر زمان ابعاد معضلات بافت های فرسوده شهری را گسترده تر خواهد نمود - کمانرودی، . - 1386:30 در ایران پیشینه نوسازی و بهسازی بافت های فرسوده شهری - در مفهوم نوین آن - به فاصله زمانی سال های 1300 هجری شمسی تاکنون بر می گردد.
در طول این مدت مداخله در بافت های فرسوده شهری با دیدگاهها و رویکردهای مختلفی همراه بوده است. از رویکردهای شهرسازی "بولدزر" در دهه های اولیه بعد از سال 1300 گرفته تا رویکردهای شهرسازی "مشارکتی" در دهه های اخیر، همگی در راستای اصلاح وضعیت بافت های فرسوده صورت گرفته است. در برنامه چهارم 1384 - ؛ - 1388 و پنجم - 1390-1394 - توسعه کشور ، نوسازی و بهسازی بافت های فرسوده در تمامی سکونتگاه های شهری و روستایی مورد توجه قرار گرفت و تسهیلات و تخفیفاتی هم برای نوسازی این بافت های فرسوده در نظر گرفته شد. بر این اساس آیین نامه ها و دستورالعمل های اجرایی مختلفی تهیه گردید. از آن جمله، تعیین محدوده ملاک عمل برنامه های نوسازی و بهسازی بافت های فرسوده در دهه های سال های اولیه برنامه چهارم توسعه مورد توجه قرار گرفت.
-2 شهر
تعریف جامعی از شهر که بتواند شامل کلیه شهرهای جهان باشد مشکل است، چرا که شهرها به سیستم اقتصادی و اجتماعی همسان وابسته نبوده و نکات مشترکی بین آنها وجود ندارد تا مبنایی برای تعریف عام شامل شهرها باشد - فرید، . - 1381:1 تعاریف موجود در مورد شهر محور قومی دارد و عموماً بر اساس شهر مدرن غربی استوار است و در واقع شهرها کانون هایی هستند که در آنها آدمی به تصرف و استفاده از کره خاکی دست یافته است. و هم بر نواحی اطراف خود تأثیر می گذارد و هم از آن تاثیر می پذیرد.
شهرها نمودار احتیاجات اقتصادی آدمی هستند و بر اساس این احتیاجات بسط و توسعه می یابند - مزینی، . - 1372:19 بطور کلی نمی توان تعریف جامعی از شهر به دست آورد زیرا با گذشت زمان سیمای شهرها خواه ناخواه دستخوش تغییر و تحول شده و همیشه مبتنی بر یک اصول و شالوده ثابتی نخواهد بود - طاهری، - 1377:88 امروزه در شناخت شهر از روستا ملاک هائی از قبیل ابعاد اکولوژیکی، شرایط شغلی، ویژگی های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بیش از سایر ملاکها مورد تأکید قرار می گیرد - شکوئی، . - 1372:105
2؛-1 هویت شهری
شهر اثر ماندگار تاریخی و در عین حال واحد جغرافیایی و اجتماعی تکامل پذیر است که با تاثیر از ایدئولوژی ناظر بر ناحیه که توان و سطح کاربرد نیروهای اقتصادی و تکنیکی را روی شهر مشخص می دارد و به مقتضای اندیشه های ارزشمند معماران، شهرسازان و همیاری کارشناسان نظام های علمی دیگر و با بهره مندی از عادات اجتماعی ساکنان شهر و با اراده و تصمیم نظام سیاسی بر پهنه زمین و روی محیط طبیعی شکل می گیرد و در مسیر زمان در فضای جغرافیای معینی، بر حسب شیوه مبادلات اقتصادی و اجتماعی بر پویایی فضایی، اقتصادی و اجتماعی خود تداوم می بخشد و بالاخره سیمای بیرونی و فیزیکی خود و حیات انسان هایی را که در بطن خویش دارد، دگرگون می کند.
شهر به عنوان یک پدیده اجتماعی، انسانی، کالبدی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی دارای هویت است به عبارت دیگر هویت وجود خصوصیتی است که یک شهر را از شهری دیگر یا یک محله و کوی را از محله و کوی دیگر متمایز می سازد و همین تمایز سبب انتصاب غرور آمیز افراد، شهر و هویت به آن می گردد. شهر را هنگامی می توان دارای هویت و شخصیت دانست که دارای ویژگی های اصولی، نظم و قانونمندی معینی مانند سلسله مراتب اصلی و فرعی در ساخت و سازمان شهر بوده باشد و هر یک از افراد ضمن داشتن شخصیت و هویت فردی نقش جمعی خود را به خوبی ایفا نماید - رضوی، سلیمانی، . - 1384:36
2؛-2 بافت شهری
بافت شهری، از نظر فیزیکی عبارت است از دانه بندی و در هم تنیدگی فضاها و عناصر شهری که به تبع ویژگی های محیط طبیعی، به ویژه توپوگرافی و اقلیم در محدوده شهر یعنی بلوک ها و محله های شهری به طور فشرده یا گسسته و با نظمی خاص جایگزین شده اند - توسلی، . - 1368:5 بافت هر شهر کمیتی پویا و در حال تغییر است که نحوه شکل گیری چگونگی رشد و گسترش شهر را در طول زمان نمایان می سازد.
بافت هر شهر، دانه بندی فضای کالبدی شهر و همچنین چگونگی و فاصله بین عناصر شهری را معین می کند. حصول شرایط، ارتقا اجتماعی مبتنی بر پویایی بازرگانی، صنعتی، سود آوری خدمات، افزایش خدمات و رشد جمعیت، سبب جابه جایی مکانی و طبقه ای انسان ها در محدوده جغرافیایی شهرها شده و در نتیجه سبب خروج هر منطقه به سوی منطقه بیرونی و تشکیل نوع خاصی از بافت شهری در فضای جغرافیایی شهرها شده است - فرید، . - 1375:138
2؛-3 بخش های مختلف بافت شهری
2؛3؛-1 بخش درونی
بخش درونی یا قدیمی شهر محصول شکل گیری مداوم و پیوسته ای است که در طول چندین قرن رخ داده و مبتلا به مسائل بسیاری است. مجموعه این بخش عمدتاً ساخته شده و زمین آن برای طراحی کم است. تجربه برداشت کیفیت ساختمان ها و ابنیه نشان می دهد که ساختمان ها به دسته های قدیمی با ارزش و سالم، مرمتی، تخریبی، مخروبه و نوساز قابل تقسیم هستند. بخش مخروبه و تخریبی بصورت لکه های پراکنده یا پیوسته در حال افزایش می باشند. سیاست های نادرست برنامه ریزی و طراحی که در مورد کل مجموعه شهر که در اغلب طرح های جامع اتخاذ گردیده نه تنها تقویت این بخش را بدنبال نداشته بلکه باعث تسریع در فرسودگی آن شده است.
2؛3؛-2 بخش میانی
بخش میانی در حاشیه بخش درونی، قسمت هایی را شامل می شود که نه به کندی بخش درونی و نه با سرعت بخش بیرونی، بلکه با شرایط گسترش شهرها در دهه های اول تا سوم قرن حاضر شکل گرفته است. این بخش در حالی که واجد ارزش های فضایی بخش درونی است بافت آن نسبت به بخش قدیمی بازتر و کوچه ها نسبتاً گشادتر است. این بخش راهنمای خوبی برای طراحی دوباره بخش های مختلف شهر محسوب می شود، مفهوم طراحی شهری در این بخش عمدتاً به تصحیح برخی از دسترسی ها و طراحی برخی از فضاهای عمومی و فضاهای محلی محدود می شود. در طراحی این بخش لازم است که به جنبه پیوستگی فضایی آن با بخش قدیمی از طریق رشته فضاها و عناصر ارتباط دهنده توجه شود.
2؛3؛-3 بخش بیرونی
این بخش عمدتاً محصول فعالیتهای ساختمانی در دهه های حاضر است و فاقد ارزش فضایی بخش درونی و میانی است. در اغلب شهرها علیرغم شرایط اقلیمی متفاوت این بخش بهم شباهت دارد. ترکیب این بخش یکنواخت، بی هویت، ناهماهنگ و فاقد فضای شهری است و در مواردی از آن هنوز زمین های بایر باقی مانده است. جنبه ضعف فضایی و بصری بخش جدید و اهمیت لزوم مطالعه بخش قدیمی و میانی را به منظور استخراج اصول طراحی معنی می کند. طراحی در بخش جدید بیشتر تصحیح برخی دسترسی ها و بالاخص استفاده از زمین های بایر به منظور ایجاد فضاهای شهری و محله ای است.
2؛-4 بافت قدیم
بافت قدیم، بافتی است که گرداگرد هسته اولیه شهرها یا بافت تاریخی تنیده شده است. بافت قدیم به عنوان شبکه بهم پیچیده روابط کالبدی به یادگار مانده از نسل های پیشین نشان دهنده نظام اجتماعی خاصی است که در قدیم وجود داشته است.
