بخشی از مقاله
حفظ و نگهداري فضاي سبز در تهران بزرگ
زندگى در كلانشهرى مانند تهران مسائل و مشكلات خاص خود را دارد. آلودگى هوا، ترافیك، آلودگى صوتى و انبوه ساختمان هاى بلند كه بن بست بصرى ایجاد كرده اند، تنها گوشه اى از این مسائل و مشكلات هستند. در این میان براى تصفیه هوا و تسكین اعصاب شهروندانى كه از ترافیك و آلودگى هاى صوتى به تنگ آمده اند، نیاز به وجود عناصرى زنده و آرامش بخش به خوبى احساس مى شود. این عناصر زنده كه از آنها به گیاهان سبز تعبیر مى شود، در شهرها، در قالب فضاهاى سبز، جلوه گر مى شوند.
شهرها بزرگترین محل زندگى و تجمع آدمى بوده كه دستاوردى انسان ساخت محسوب مى شود. شهرها در طول حیات آدمى، كانون پرشور و به یاد ماندنى تلاش با هم زیستن بوده اند. تكنولوژى شهرسازى در طول مسیر تحولات و تكامل خود مى بایست همزمان به نیازهاى روحى و مادى ساكنین شهرها پاسخ دهد. امروزه شهرسازى با به كارگیرى علوم مختلف چون معمارى، ترافیك، طراحى محیط شهرى، آب و فاضلاب، عمران، محیط زیست و ... این مسیر را طى مى كند در شهرها مجموعه گیاهان سبز شامل درختان، درختچه هاى زینتى، گل هاى فصلى و دائمى و نیز بستر چمن آنها چه به صورت پارك و بوستان جلوه گر شوند و یا حاشیه خیابان ها و بزرگراه ها را زیبایى بخشند، فضاى لطیف و پرطراوتى را به وجود مى آورند كه محیط زیست شهرى یا همان فضاى سبز محسوب مى شوند.
ضرورت وجود عنصر سبز گیاه در شهرها به خصوص شهرهایى كه از آلودگى هوا رنج مى برند، نكته اى دور از نظر نیست. براساس برآوردهاى كارشناسى به ازاى هر نفر در مناطق شهرى دست كم به ۱۵ متر مربع فضاى سبز نیاز است كه با افزایش آلودگى هوا این رقم نیز بالا رفته و تا سطح ۵۰ متر مربع مى رسد. گفتنى است هر هكتار جنگل كارى سالیانه حدود ۵/۲ تن اكسیژن تولید كرده و در حدود دو برابر این مقدار دى اكسیدكربن هوا را جذب مى كند. در ضمن هر ساله حدود دو هزار مترمكعب آب و سه تن گردوغبار هوا را جذب و آن را پالایش مى كند.
یك درخت در سال به طور متوسط دو كیلوگرم اكسیژن تولید مى كند. همین طور یك درخت در مدت یك سال به اندازه ۴۰۰-۲۵۰ لیتر آب را به صورت بخار از خود متصاعد مى كند. درختان در تعیین دماى منطقه نیز نقش دارند به طورى كه هواى یك منطقه درختكارى شده مى تواند تا یازده درجه سانتیگراد خنك تر از منطقه بى درخت مجاور باشد.
محیط زیست مطلوب براى انسان حرارتى برابر ۲۵-۱۵ درجه سانتیگراد و رطوبت ۷۵-۴۰ درصد همراه با جریان هواى تمیز و ملایم و آب و روشنایى كافى است. قطعاً ایجاد چنین محیطى بدون پوشش گیاهى میسر نیست. وجود فضاى سبز به ویژه اگر با چمن كارى، گل كارى و كاشت درختچه هاى زینتى همراه باشد، بى گمان نقش بسزایى در ایجاد تنوع و محیطى شاد براى گردش و كاستن از سر و صدا در گستره شهرها و بالا بردن روحیه مردم و نیز ایجاد محیط مناسبى براى آرامش اعصاب دارد. در این میان ایجاد، گسترش و حفظ فضاى سبز شهرى و ایجاد پارك و بوستان به عنوان محیط زیست درون شهرى كه هم به محیط زندگى شهروندان زیبایى مى بخشند و هم به آنها شادى و نشاط روحى و در عین حال به پاكیزگى هوا نیز كمك قابل توجهى مى كند.
طراحى فضاى سبز در شهرها
به طور كلى فضاى سبز شهرى به دسته هاى بوستان هاى شهرى و جنگلى، لكه هاى سبز و باغات، فضاى سبز معابر و میادین، فضاى سبز مكان هاى خاص چون ادارات، موزه ها و در نهایت فضاى سبز منازل تقسیم مى شود كه در آن از درختانى مانند اقاقیا، سرو، صنوبر، كاج، چنار، نارون، زبان گنجشك، بید، نخل زینتى و غیره استفاده مى شود. همچنین از ترون ها و شمشاد براى حصاربندى پارك ها استفاده وسیعى مى شود. خواص زینتى این گونه هاى گیاهى از جمله تربیت پذیرى هرس فرم باعث استفاده گسترده از آنها در شهرها به عنوان عناصر سبز شده است. در فضاى سبز شهرى همچنین گل هاى دائمى و فصلى در بسترى از چمن، در اكثر پارك ها و بوستان ها با رنگ هاى متنوع خودنمایى مى كنند. گل هایى از قبیل گل سرخ، شب بو، بنفشه، همیشه بهار، گل هفت رنگ و انواع بوتهاى مانند زرشك زینتى و ... .
گفتنى است پیشتر معمارى فضاى سبز (طراحى منظر) شاخه اى از معمارى محسوب مى شد كه امروزه با گسترش علوم شهرسازى و اهمیت حفظ محیط زیست شهرى، خود شاخه اى مستقل به نام «معمارى فضاى سبز» شده است.
طراحى منظر (یا همان طراحى فضاى سبز) نتیجه همكارى كارشناسان فضاى سبز و كارشناسان علوم باغبانى است. این همكارى در انتخاب گونه هاى مناسب كشت در داخل شهر متجلى مى شود. كارشناسان مذكور با توجه به شرایط زیست محیطى شهر (آب، هوا و خاك) گونه هاى مقاوم و سازگار با محیط را براى كشت انتخاب مى كنند. نكته حائز اهمیت در این انتخاب این است كه گونه هایى كه براى كشت در یك محل و در كنار هم انتخاب مى شوند باید تناسب زیستى با یكدیگر داشته باشند. به عنوان نمونه كشت ترون در كنار درختان اقاقیا به ابتلاى درختان اقاقیا به بیمارى «كلروز» (زردى ناشى از كمبود آهن) مى انجامد. دلیل آن هم این است كه ترون ها برخلاف اقاقیا نیاز آبى زیادى دارند و در نتیجه آبیارى زیاد ترون، آهن خاك از دسترس درختان اقاقیا خارج مى شود. بیمارى كلروز در تهران هر كجا كه ترون با اقاقیا همنشین شده مشهود است.
گونه هاى سبز شهرى
یكى از درختانى كه در طراحى فضاى سبز شهرى از جمله در شهر تهران مدنظر قرار مى گیرد، نارون است. دلیل آن هم شاید مقاومت و سازگارى بالاى این درخت نسبت به عوامل نامساعد در شهرها باشد و یا شاید هم زیبایى چترهاى سبز آن و صد البته هر دوى آنها!
درخت نارون از جمله درختان بسیار زیبا در فضاى سبز به حساب مى آید. نارون درختى است مقاوم و زیبا با چترى گرد و سبز كه زیبایى خاصى به شهر بخشیده است. كشت و كار نارون در فضاى سبز شهرهاى ایران از سابقه اى طولانى برخوردار است و درختان كهنسال به ویژه از گونه هاى «نارون چترى» و «اوجا» را در پارك هاى تهران و اطراف آن و در قصرهاى قدیمى و همچنین در محوطه زیارتگاه ها و به طور كلى همه جاى كشور مى توان دید. سابقه استفاده از نارون براى زیباسازى محیط شهرى به بیش از پنج هزار سال مى رسد.
بعضى از گونه هاى نارون به علت دارا بودن تاج كروى یكى از مناسب ترین درختان براى فضاى سبز محسوب مى شوند. نارون ها مى توانند شرایط نامساعد شهرها را از قبیل كم آبى، آلودگى هوا و فقیر بودن خاك به خوبى تحمل كنند. همچنین رنگ پائیزه قابل توجه بعضى گونه ها از مزایاى این درخت در ایجاد جلوه هاى زیباى بصرى در محیط زیست شهرى است.
به طور كلى نارون در پارك ها و حاشیه هاى خیابان هاى شهر تهران بیشتر غرس شده است. در اغلب خیابان هاى قدیمى شهر مثل بلوار كشاورز مى توان نارون هاى زیبا را دید. جالب است بدانید نارون در متون فارسى و عربى نام هاى دیگرى نیز دارد، نام هایى از قبیل «ناز بن»، «سایه خوش»، «دارون»، «شجره البق» و ... . حقیقت این است كه نارون در كنار دیگر عناصر زنده فضاى سبز هر كجا كه كاشته شود، مناظر چشم نوازى را مى آفریند.
حفاظت از طبیعت سبز شهر
در كنار توسعه، نگهدارى از فضاى سبز نیز از اهمیت ویژه اى در مدیریت شهرى برخوردار است. از میان عوامل متعددى كه زندگى گیاهان سبز را در شهرها تهدید مى كنند، مانند آلودگى هوا، گرماى حاصل از موتور وسایل نقلیه و یا. . . فاكتور «آفات و بیمارى هاى گیاهى» از مهمترین و شایع ترین عوامل نابودكننده است. كارشناسان گیاه پزشكى فعال در واحد دفع آفات فضاى سبز شهرى با بازدید از پارك ها و بوستان ها و ویزیت گیاهان سبز در محیط زیست شهرى از سلامت آنها مراقبت و در صورت مشاهده عارضه اى در گیاهان، آنها را مداوا مى كنند تا ظاهر سبز شهر با طراوت باقى بماند. طبیعى است براى آغاز مبارزه با عوامل بیمارى زا و نیز آفات حد نصابى از این عوامل مدنظر قرار گیرد. از آنجایى كه در فضاى سبز، زیبایى بصرى عناصر تشكیل دهنده آن (شامل درختان و گیاهان زینتى)
از اهداف ایجاد آن است لذا در این مورد خاص از «آستانه خسارت» به «آستانه زیبایى» تعبیر مى شود. این بدان معناست كه هر جا بیمارى و یا آفتى به ظاهر سبز گیاه آسیب برساند _ ولو باعث مرگ گیاه نشود _ درمان بیمارى آغاز مى شود. مثال بارز آن در مورد نارون هاى غرس شده در فضاى سبز تهران قابل ذكر است. مهمترین آفت نارون و یا شاید بتوان گفت مهمترین آفت در فضاى سبز تهران، حشره اى است به نام «سوسك برگ خوار نارون». این حشره همان طور كه از نامش برمى آید، از برگ هاى درختان نارون تغذیه مى كند. به طورى كه نوزاد آن پارانشیم رویى و زیرین برگ ها را مى خورد و بافت بى رنگ و نازك بین آنها را باقى مى گذارد و به همین دلیل برگ ها ظاهرى تورى و سفید پیدا مى كنند. این مسئله به شدت از ارزش زیبایى درخت مى كاهد و لذا مبارزه با این آفت از مرحله آغازین زندگى اش آغاز مى شود. نكته قابل توجه در این مورد این است كه این حشره علاوه بر آسیب رساندن به زیبایى درخت، در صورت تداوم روند خسارت مى تواند منجر به ضعیف شدن نارون و مستعد شدن آن براى ابتلا به انواع بیمارى هاى مهلك از جمله بیمارى هلندى نارون (مرگ نارون) شود. این بیمارى توسط نوعى سوسك به درختان ضعیف شده منتقل شده و مى تواند درخت را از پاى درآورد.
مسئله ارزش زیبایى درختان به خصوص در مورد درختانى مطرح است كه در حاشیه خیابان ها و بزرگراه ها، نقشى مهم در ایجاد مناظر بصرى دارند. سلامت این درختان به این علت كه هر روزه در معرض دید شهروندان قرار دارند و از اهمیت خاصى برخوردارند.
در كنار آفتى كه مطرح شد و البته در سطحى پائین تر، آفات دیگرى نیز در فضاى سبز ایجاد مشكل مى كنند از جمله كنه تار عنكبوتى، پروانه هاى برگ خوار، سوسك هاى پوست خوار و چوب خوار درختان و انواع شته ها و شپشك ها را مى توان نام برد.
همچنین بیمارى هاى گوناگون و بعضاً مهلكى وجود دارند كه گیاهان و درختان را مبتلا مى كنند. از جمله شایع ترین آنها، سفیدك ها، سر خشكیدگى شاخه ها، شانكر درختان و نیز آسیب هاى ریشه اى كه مورد اخیر به سرعت باعث مرگ گیاهان مى شود. شاید شما هم پودرهاى سفیدرنگ و گچ مانندى را روى برگ هاى شمشاد و یا گل سرخ دیده باشید. اینها در واقع ریسه هاى قارچى هستند كه عامل بیمارى هاى سفیدك پودرى در گیاهان هستند. بدین ترتیب باید گفت مراقبت از سلامت گیاهان به طور كلى و در فضاى سبز شهرى به خصوص اهمیت زیادى دارد.
در سال هاى اخیر توجه عموم شهروندان به اهمیت و نیز اهتمام مسئولان شهردارى ها به توسعه و نگهدارى فضاى سبز افزایش یافته است و نیاز به داشتن محیطى شاد براى پناه بردن به آن به وقت خستگى و براى كسب آرامش روحى بیش از پیش درك مى شود. تصور حتى یك لحظه زندگى بدون گیاهان سبز در شهرها ناممكن است.
یار جدى و نگران كننده است.
طراحی كاشت گیاهان در فضایسبز
درختان، درخچه ها، پیچ های زینتی، گیاهان پوششی و گلهای یكساله و چند ساله غالباً مهم ترین عناصر در محوطه سازی و طراحی فضای سبز به شمار می روند. انتخاب، بكارگیری و نگهداری از این گیاهان سه عامل اساسی در كارایی فضای سبز هستند كه باید همواره توسط طراح مورد توجه قرار گیرند. بنابراین نكته بسیار مهم در طراحی فضای سبز انتخاب گیاهی است كه بتواند بیشتری كارایی ممكن را با حداقل نیاز به نگهداری فراهم آورد. نكته دیگر استفاده از گیاهان مناسب با توجه به نیازهای مختلفی است كه طراح با آن روبروست در فرایند طراحی و كاشت، توجه به نوع گیاهان و نحوه قرار گرفتن گیاهان نسبت به یكدیگر در جهت رسیدن به یك طرح زیبا و كارآ ضروری به نظر می رسد.
گیاهان بومی
یك راهكار مهم كه جایگاه ویژه ای در محوطه سازی دارد، استفاده از گیاهان بومی می باشد. اگرچه امروزه افزایش بسیار زیادی در زمینه استفاده از این گروه گیاهان در فضای سبز دیده می شود، ولی هنوز راهی بسیار طولانی تا بكارگیری همه پتانسیلهای موجود وجود دارد. گیاهان بومی مقاومت بالاتری نسبت به خشكسالی، آفات و بیماریها دارند كه این امر هزینه نگهداری فضای سبز را پایین می آورد. افزون بر این، استفاده از این گیاهان سبب پایین آمدن هماهنگی بین فضای سبز تازه تأسیس و محیط طبیعی فراگیرنده آن می گردد كنارهم قرار گرفتن گیاهان
گیاهان اصولاً به صورتهای تأكیدی یا تكی، خطی، گروهی و توده ای قابل كشت هستند هر یك از این روشهای كاشت اثر متفاوتی را در بیننده ایجاد می كنند. در یك محوطه سازی اصولی كوشش می شود كه از هر چهار روش یاد شده در جای مناسب و به میزان درست بهره گرفته شود.
كاشت منفرد یا تأكیدی
روش كاشت تأكیدی روش مناسب برای تأكید و نمایش یك درختچه با ویژگی های رشدی خاص و یا یك درخت با عادات رشد غیر معمول و زیبا می باشد. اگر به تعداد مناسب از این نوع كاشت استفاده شود، گیاهان تأكیدی باعث ایجاد تنوع و مانع تكرار خسته كننده در طرح می شوند و دید بیننده را به نقاط موردنظر طراح معطوف مینمایند. ولی در صورتی كه تعداد زیادی گیاه تأكیدی مورد مصرف قرار گیرد. باعث نوعی آشفتگی بصری در طراحی خواهد شد. استفاده از یك گیاه تأكیدی و یا یك درخت كوچك در نزدیكی ورودی ساختمان می تواند ایجاد یك نقطه كانونی نماید و در تقویت و نمایش آن ورودی بسیار كارساز است
بسیاری از گل دهنده مناسب كه به عنوان گیاه تأكیدی مورد استفاده قرار می گیرند.
ارغوان – ابریشم – باران طلایی – سه رنگ – انواعی از کراتوس – سدروس ها – کاج ها – نوئل ها – ماگنولیای تابستانه کاشت درختان ردیفی یا خطی ردیف درختان، درختچه ها و دیگر گیاهان بطور مؤثری باعث امتداد خطوط معماری بناها در محوطه خارجی آنها می شود. خطوط مستقیم یا منحنی درختان كاشته شده نیز می تواند محوطه هایی سایه دار و مناسب برای پارك خودروها در گذرگاهها و خانه ها ایجاد كند. همچنین از ردیف گیاهان می توان به جای بادشكن، دیواره جدا كننده، دیوار كاهنده شدت صوت و یا مانعی دربرابر آلودگی های بصری استفاده كرد.
در این نوع كاشت باید دقت كرد كه از گیاهان مقاوم و كاملاً سازگار با محیط استفاده شود. زیرا در صورتی كه یك یا چند گیاه دچار مشكل شوند تأثیر بصری بسیار نامطلوبی در همه گیاهان موجود در آن ردیف گیاهی خواهد داشت بنابراین اطمینان از یكدست بودن خاك بستر و شرایط زهكشی و نوری محل در طول ردیف گیاهی بسیار مهم میباشد. گیاهانی كه برای این نوع كشت مناسب می باشند عبارتند از:
برگ نو – انواع زرشکهای زینتی – گونه های شمشاد – نوش – سرخدار – نارون – تبریزی – گونه های نخل
كاشت گروهی
روش كاشت گروهی روشی به نسبت طبیعی تر در استفاده از گیاهان می باشد در این روش تعدادی درخت و درختچه در نزدیكی یكدیگر قرار می گیرند و ایجاد یك توده گیاه می كنند از آنجایی كه گیاهان عموماً در این روش بصورت طبیعی در كنار یكدیگر جای می گیرند، كاربرد این سبك كاشت می تواند بخوبی بین محوطه های تازه تأسیس و محیط طبیعی پیرامون آنها ارتباط و همبستگی برقرار نماید.
انواع سبدها
انواع زغال اخته زینتی – یاس زرد – زرشک سرخ – گل توری- کاشت توده ای
روش كاشت توده ای در واقع نوع گسترش یافت روش كاشت گروهی می باشد در كاشت توده ای، گیاهان هویت انفرادی خود را از دست می دهند و در قالب یك طرح كلی جای می گیرند. توده های گیاهی بویژه در مرتبط كردن ساختمانهای بزرگ یا محیط های پیرامونی آنها می توانند بسیار سودمند باشند، البته در صورتی كه مقیاس و ارتباط مناسب یبن این توده های گیاهی و ساختمانهای مورد نظر وجود داشته باشد.
درختچه هایی كه بصورت توده ای قابل كاشت هستند: بداغ- به ژاپنی – اسپیره – طاووسی
البته هر یك از گونه های نامبرده می تواند بسته به شرایط و چگونگی تركیب بندی با دیگر گیاهان در روش های مختلف كاشت مورد استفاده قرار بگیرند.
در قرار گیری گیاهان نسبت به یكدیگر و همچنین نسبت به محیط فراگیرنده آنها، توجه به شكل كلی، رنگ و بافت گیاهان دارای اهمیت بسیار زیادی می باشند. افزودن به این در كلیه مراحل طراحی باید اصول زیبا شناسی شامل سادگی، ترتیب و تسلسل، تقارن، تنوع، تعادل و توازن، تأكیدی، تكرار و ریتم و مقیاس را برای دستیابی به یك طراحی كاشت موفق در نظر داشته باشد.
یك طراحی كاشت موفق با وجود دارا بودن اجزای تكثیر، باید وحدت و یكپارچگی داشته باشد و مجموعه اجزای آن باید بتوانند حس مورد نظر طراح را به بیننده منتقل نمایند.
با توجه به مطالب ذكر شده می توان مراحل زیر را برای یك طراحی كاشت اصولی در نظر گرفت.
- بررسی و مطالعه شرایط اقلیمی منطقه
- شناسایی گیاهان بومی و یا سازگار با این شرایط اقلیمی
- شناسایی نیازها و محدودیت هایی كه طراح با آن ها روبروست.
- انتخاب گیاهان مناسب با توجه به شكل كلی، رنگ و بافت آنها
- مشخص كردن نحوه كنار هم قرار گرفتن بادر نظر گرفتن اصول زیبا شناسی
در این صورت یك فضای سبز موفق با بیشترین زیبایی بصری، كارایی و پایداری و كمترین هزینه نگهداری بدست خواهد آمد.
الف) خواسته ها
استفاده از گونه های مختلف به خصوص در فضای سبز شهری به منظورهای گوناگون صورت می گیرد كه بطور عمده عبارتند از:
1- آرایش و زیبایی درختان
2- ایجاد سایبان و تلطیف هوا
3- جلوگیری از آلودگی صدا
4- ایجاد بادشكن و جلوگیری از گرد و خاك
5- آشنا كردن مردم با درختان و درختچه های مختلف
6- ایجاد دیواره سبز، پرچین و اسپالید (داربست)
7- آرایش روی چمن
8- ایجاد مكان مناسب برای جلب پرندگان و آشیان گزینی آنها
9- تولید میوه مناسب برای حیات وحش پرندگان
10- ایجاد پیكره های سبز هنری و معماری
11- به نمایش گزاردن ویژگیها، جاذبه ها و زیبایمای اندامهای درختان
ب) معیارها
در انتخاب درخت برای هر یك از خوسته های مورد نظر كه ذكر شد لازم است معیارهایی در نظر گرفته شود.
1- معیارهای نخستین- عمر طولانی – ابعاد متوسط – سیستم ریشه ای عمیق – پاکیزه و بهداشتی بودن آن
2- معیارهای دومین
بدیهی است بسیاری از عوامل دیگر كه پس از معیارهای نخستین مورد توجه اند عبارتند از مقاومت در برابر:
- آلودگی های شیمیایی هوا و خاك- خشکی – گرما و سرما – باد و طوفان – فشردگی خاک – سنگینی برف و شکننده بودن شاخه های تاج – شرایط نا مناسب بافت خاک و زهکشی آن – غرقابی بودن خاک – نور شب – رقابت
