بخشی از مقاله
شناخت چپيره سازي و فنون اجرايي براي حفظ و نگهداري آن
چکيده
تمام تمهيدات مورد نياز براي تبديل کردن زمينه ي چهاروجهي به دايره را چپيره سازي مي گويند؛بدين وسيله زمينه ي ساخت گنبد فراهم مي شود.در معماري ايران چپيره سازي از تنوع زيادي برخوردار است و در دوره هاي زماني مختلف و مناطق گوناگون به شکل هاي متفاوتي اجرا شده است . شناخت و روش هاي ساخت انواع گوشه سازي و مسائل مرتبط با آن همواره از دغدغه هاي معماران و مرمت کاران بوده است .با شناخت موشکافانه تر نسبت به اين موضوع مي توان زمينه اي را براي مرمت درست و حفاظت بهتر از آنها فراهم نمود . گوشه سازي بر روي پايه هاي مختلف انجام مي شود که بر اساس عوامل تأثير گذاري همچون مصالح موجود، توانمندي هاي استادکاران و فرم هندسي بشن چندين شيوه متفاوت براي اجرا را مي طلبد.فرضيه پژوهش حاضر اين است که با درک وآگاهي درست از اجزاي گوشه سازي ميتوان در جهت پايايي و محافظت از گنبدهاي ايراني گامي مثبت برداشت .در اين نوشتار سعي شده است انواع چپيره سازي و روش هاي اجراي آن معرفي گردد و طرح شماتيکي از آنها براي شناخت و درک بهتر ارائه شود.اطلاعات پژوهش حاضر پس از جمع آوري اسناد کتابخانه اي و مطالعات ميداني و بررسي مطالب جمع آوري شده با استادکاران مجرب به تحليل روش هاي اجرا پرداخته است .
١- مقدمه :
بناهاي تاريخي ثروت هاي فرهنگي و هويت بخش هر کشوري محسوب مي شوند؛ايران کشوري است که از نظر تعدد و تنوع در يادمان هاي تاريخي و قديمي بسيار غني مي باشد.حفاظت از اين بناها و انتقال آن ها به نسل هاي آينده وظيفه ي همگاني است .
به منظور اقدامات حفاظتي و مقاوم سازي اين بناها ،هر گونه مداخله بايد بر اساس شناخت صحيح و اصولي از ماهيت کلي بنا وچگونگي عملکرد اجزاي تشکيل دهنده آن صورت گيرد؛به دليل اينکه ميان عناصر و اجزا تشکيل دهنده ساختار،يکپارچگي وجود دارد.از اين رو شناخت فنون اجرا در چپيره سازي و گوشه سازي مي تواند در جهت اقدامات حفاظتي اصولي به مرمتگران کمک نمايد.
استفاده از پوشش هاي منحني در ايران داراي سابقه ي طولاني بوده است .قديمي ترين پوشش منحني به جا مانده را مي توان در ورودي هاي زيگورات چغازنبيل مشاهده نمود.اين فرم هاي منحني در سير تکاملي خود به انواع تاغ ها و پوشش هاي گنبدي تبديل شده اند.[٩]
گنبدها به منظور پوشش دهانه هاي وسيع به کار گرفته شده اند و از شاخص ترين عناصر معماري ايران به شمار مي روند.تبديل تهرنگ چند وجهي به زمينه ي دايره اي براي ساخت گنبد بر روي آن به وسيله چپيره سازي و گوشه سازي انجام شده است که داراي ويژگي هاي خاص و منحصر به فرد مي باشد.[٩]گوشه سازي ها اغلب بسيار زيبا و برجسته تزيين مي شده اند و به همين جهت از نظر فرم و شکل بخشي از شيوه ي معماري بناها در ايران به حساب مي آيند. اهميت گوشه سازي ها و به ويژه شناخت فنون اجرايي آن ها،از آن جهت دو چندان مي شودکه ، بر اساس مطالعات و آناليز هاي سازه اي ، نقش اين عناصر در نحوه ي توزيع بار و تنش ها ي بنا ثابت و برمداخلات علمي در آن ها به ويژه در تويزه ها و لنگه هاي تشکيل دهنده تأکيد شده است .
نقش تزييني و نقش سازه اي اين عناصر دومولفه ي مهمي هستند که در مداخلات سازه اي و تغيير در سيستم باربري بنا بايد با هم در نظر گرفته شوند.
توجه تنها به يکي از اين ويژگي ها مي تواند منجر به تصميم گيري اشتباه ودر نتيجه آسيب رساندن به بنا شود. در تحقيق حاضر سعي گشته براي نخستين بار علاوه بر ارائه مطالبي جهت درک و شناخت بهتر گوشه سازي ،روش هاي ساخت آن نيز معرفي گردد. روش پژوهش ، به صورت کتابخانه اي، ميداني و گفتگو با استادکاران محلي ،جهت تحليل شيوه هاي اجرا مي باشد. به طور کلي ميتوان گفت ويژگيهايي همانند ساختمايه ،شکل ظاهري بشن و تجارب استادکار در روش هاي ساخت ،تأثير بسزايي دارد.
٢- چپيره سازي
ته رنگ گرد در معماري ايراني به ندرت مشاهده مي شودو اغلب ته رنگ ها به شکل مربع ، مستطيل يا چندضلعي مي باشند. به همين دليل براي ساخت گنبد برروي چنين ته رنگ هايي از چپيره سازي استفاده مي کردند،يعني به اين وسيله زمينه ي دايره اي براي سوار شدن گنبد برروي آن ايجاد مي نمودند در نتيجه چپيره سازي يعني تبديل زمينه ي گنبدخانه ( پلان ) به شکلي که بسيار نزديک به دايره است . چپيره سازي بر سه نوع است :
•گوشه سازي
•شکنج
•دمغازه [٩]و[٦]
٢-١ گوشه سازي
در اولين روش هاي استفاده شده براي گوشه سازي ،از چوب بهره مي بردند ،گاهي خود گنبد نيز با چوب اجرا مي شده است ؛در اين روش ، در گوشه ها چوب ها را به شکلي بر روي هم قرار مي دادند تا گوشه ها جمع شده و در نهايت گنبد به شکل سبدي بافته شده درآيد. ازنمونه هاي ديگر گوشه سازي با چوب مي توان به روشي اشاره نمود که در آن گوشه سازي با چوب و گنبد با مصالح ديگر اجرا مي شده است . [٩]و[٤] و[٦]
چوب هاي موجود در ايران به دليل نداشتن استحکام و مقاومت کافي در دهانه هاي بالاتراز٢.٥تا٣ متر قابل استفاده نبوده اند ، به همين دليل چوب مورد نياز براي کارهاي ساختماني بايد از مناطق ديگر تهيه مي شد ،از آن جا که حمل و نقل چوب ها ،هزينه هاي بسيار بالايي را دربرداشت ، معماران ايراني از روش هاي جديد در ساخت پوشش هاي تاغ و گنبد استفاده کردند. گوشه سازي بر دو نوع است :
٢-١-١ سکنج : در اين روش ، گوشه سازي از تقاطع دو تاغ اريب به دست مي آيد. [٩]و[٦]
سکنج ها به دو شيوه اجرا مي شوند: با لنگه ي پشت بند و بدون لنگه ي پشت بند. مطابق شکل زير ، براي تبديل زمينه ي مربع به هشت گوشه ، ابتدا لنگه ها را مي سازند و سپس سکنج ها و پشت بغل ها را مي چينند و در صورتي که دهانه براي ساخت سکنج ها بزرگ باشد ، از لنگه هاي پشت بند در گوشه ها استفاده مي شود. [٦]و[٥]
شيوه ي ديگري در اجراي سکنج ها وجود دارد که نمونه ي آن را در مسجد شاه ولي تفت مي توان ديد . در اين شيوه ي اجرا ، ابتدا تويزه ي لب بند ساخته شده ، پس از آن در گوشه دو ديوار متقاطع به صورت عمودي چيده مي شود و سپس روي آن ها ( فاصله ي ميان ديوار و تويزه ) به صورت فيل پوش و يا با نماندن پر خواهد شد. [٤]و[٦] و [٣]
به طور کلي در مرمت گوشه سازي ها ،ابتدا بايد عمليات مقاوم سازي در بخش هاي آسيب ديده ي گوشه ها ،براي جلوگيري از خرابي هاي احتمالي انجام شود ( البته اين مقاوم سازي بايد به گونه اي باشد که به تزيينات به کار رفته در گوشه ها آسيبي وارد نشود .) سپس درمرحله ي برچيدن گوشه ها بهتر است ،گوشه ها را تک به تک برچيده و دوباره اجرا نمايند ،تا از نظر سازه اي در انتقال نيروها ، براي بنا مشکلي به وجود نيايد. در تصاوير زير نمونه اي از مرمت گوشه سازي ( سکنج ) نشان داده شده است .[٤]
٢-١-٢ ترمبه : ترمبه به کنج پيش آمده گفته مي شود. اين نوع گوشه سازي به سه شيوه اجرا مي گردد.
٢-١-٢-١ فيل پوش : به پوشش گوشه ي ديوار که از کنج شروع و بين دو ديوار متقاطع ساخته مي شود ، مي گويند . اين شيوه از قديمي ترين شيوه هاي گوشه سازي است .
در اجراي فيل پوش ها دو شيوه مورد استفاده قرار مي گيرد: در روش اول ، چهار فيل پوش در چهار گوشه ساخته شده وبين آن ها با نماندن پر مي شود .
در روش دوم ، در فاصله ي بين هر دو فيل پوش بخشي از ديوار به صورت کاملاً عمودي اجرا شده و سپس فاصله ي ميان هر فيل پوش و ديوار عمودي ، با آجر پر مي شود . از اين رو نماي اين بخش شکل هندسي دقيقي ندارد ، هر چند در رأس فيل پوش ها ، تقريباً مدور است . بين نوک فيل پوش در گوشه (محل تقاطع دو ديوار)و رأس فيل پوش خط منحني به تدريج از بين مي رود.
٢-١-٢-٢ پتکين : به پيش آمدگي پله پله و تدريجي رديف هاي آجري در گوشه ها اطلاق مي گردد که به شکل هاي متنوعي اجرا مي شود . اين شيوه از گوشه سازي علاوه بر زير گنبدها در گوشه هاي بيروني ساختمان نيز اجرا مي شود.[٩]و[٦]
