بخشی از مقاله
مقدمه
آثار بهجا مانده از تمدنهاي کهن، به روشنی نشان میدهد که دیـنداري از مؤلفـههاي اصـلی زندگی بشر در همه دوران بوده است. مذهب و دین عنصري جداییناپذیر از فرهنـگ انسـانی در تمام ادوار است (بوش (Bush) و همکـاران، 1982، ص.(12 پیونـد نزدیـک جامعـه و دیـن موجب میشود دستورات و قوانین دین بر زندگی خـانوادگی، اشـتغال و نحـوه حکومـت در جامعه تأثیر بگذارند (ویر((Weir، 2010، ص.(22 دینشناسان نیز معتقدند: که دین و دینداري همزاد و همراه انسان بوده و هیچ جامعهاي، حتی جوامع کوچک و ابتدایی، بدون تعلقات دینی نبــوده اســت (بــوبر((Buber، 2009، ص.(28 درحالیکــه در دهــههاي 1960 و 1970، برخــی صاحبنظران پیشبینی میکردند با پیشرفت علم و تکنولوژي، به تدریج دیـن و دیـنداري از صحنه زندگی آدمی حذف خواهد شد، اما یکبـاره قـرن بیسـتم شـاهد بزرگتـرین تحـولات انسانی بر پایه دین بود. از آن جمله، میتوان انقلاب اسلامی ایران را نام برد که در ربع چهارم قرن بیستم، بهطور کامل بـر پایـه باورهـاي دینـی شـکل گرفـت (فرنانـدز((Fernandez، 2004، ص.(15 موضوع دین مورد بحث روانشناسان و محققـان پیشـگامی همچـون جیمـز (1929)، فروید ( (1907 و یونگ ( (1961 و برخی روانشناسان معاصر (از جمله اسپیلکا و هود، 2003، ص( 31 بوده است. براي دین، معانی اصطلاحی متعددي بیان شده است. در تعریف برگزیـده، دین مجموعهاى است از باورهاى قلبی و رفتارهـاى عملـی متناسـب بـا آن باورهـا ( مصـباح، 1380، ج 3، ص. (10 رابطه دینداري و پایبندي مذهبی، با متغیرهاي گوناگونی مـورد بررسـی قرار گرفته است. پژوهشها، رابطه مثبت و معنـادار ایـن متغیـر بـا سـلامت روان (رجـایی و همکاران، 1388؛ بارزون((Burzun، 2006، ص (22، شادکامی (آزموده و همکاران، 1386؛ کیم و همکاران، 2004، ص(13، رضایت از زندگی ( عبدااللهپور و همکاران، 1390، ص(54، احسـاس بهزیســتی (هادیــانفرد، 1384، ص( 49، هــوش هیجــانی (توســلی و مرشــدي، 1383، ص(52، سازشیافتگی (جانبزرگی، 1378، ص78 )، اعتماد بهنفس (کـیم و همکـاران، 2004، ص(19، هیجان مثبت مانند خوشخلقی، مهربانی، توجه و آرامش (پترسون و همکاران، 2011، ص(53 و خودمهارگري و تسلط بر احساس درماندگی (پارگامنـت (Pargament) و همکـاران، (2011 را مورد تأیید قرار دادهاند. رابطه منفی و معنادار این متغیر، با بحران هویت (رجایی و همکـاران، 1388، ص(20 ، اختلالهاي روانی (بهرامی و تاشک، (1383، و روانپریشخویی، نوروزگرایی (بهرامیاحسان و پورنقاش تهرانی، (1388 نیز مورد تأیید قرار گرفته است.
رابطه جهتگیری مذهبی با سلامت روان و تحول اخلاقی ۷۱۱
۸۱۱ ، سال هشتم، شماره اول، بهار ۴۹۳۱
یونگ معتقد است: تمامی مذاهب و حتی انواع بـدوي آن، بـا آیـینهـا و مراسـم خـود، نـوعی یکی از عواملی که بهطور روزافزون بـر نقـش آن در بهداشـت روان و ارتقـاي سـلامت روان تأکیـد
رواندرمانی هستند که رنجهاي روانی و جسمی انسـان را بهبـود مـیبخشـند (آذربایجـانی، 1389، میشود، عامل فرهنگ، و بهویژه جهتگیري مذهبی اسـت (آذربایجـانی، 1389، ص.(25 پـژوهشهـاي
ص.(22 قدرت محافظتی مذهب، که ابتدا توسط دورکهایم مطرح شد، بعـدها توسـط راف، جیمـز، صــورتگرفتــه از جملــه (آلــواردو و همکــاران، 1995، ص120؛ آکلــین((Akline، 1998، ص238؛
یونگ، فرانکل و فروم مورد تأیید قرار گرفت. دو مکانیسـم موجـود در رفتارهـاي مـذهبی، یعنـی بلات((Belat، 1999، ص88؛ کالاپس((Calapess، 2000، ص(105، حاکی از ارتبـاط و همبسـتگی مثبـت
»آرامسـازي« و »تخلیـه هیجــانی« نیـز از عوامـل اصــلی تأثیرگـذار بـر بهداشــت روانـی مـیباشــد بین ارزشهاي مذهبی با بهداشت روان در افراد است.
(آذربایجانی و موسوياصل، 1391، ص.32 )احتمالاً تـأثیر مثبـت مـذهب بـر سـلامت روانـی، بـه در عرصه اصول اخلاقی، مهمترین عملکرد دین، حمایت از اخلاق است (اولسـون، 2012، ص.(16
دلایل زیر میباشـد: .1 مـذهب بـه مـرگ و زنـدگی انسـان معنـا مـیبخشـد؛ .2 مـذهب موجـب هیچ دینی نمیتواند مخالف عدالت، آزادگی و سایر اصول اخلاقی باشد (الیـاده، 2008، ص.(11 تربیـت
امیدواري شده و خوشبینی افراد را افزایش میدهد؛ .3 مذهب بـه افـراد مـذهبی نـوعی احسـاس نیروهاي داراي ارزشهاي درونی شده و با وجدان، یکی از عوامل اساسی پیشرفت و توسـعه اجتمـاعی،
کنترل و کارآمدي میبخشد که ریشه خدایی دارد و مـیتوانـد کـاهش یـافتگی کنتـرل شخصـی را اقتصادي و فرهنگی هر جامعه است. آگاهی اخلاقی، باید به اصول و انگیزة درونی تبـدیل شـود، هـدف
جبران کند؛ .4 مذهب نوعی سبک زندگی سالمتر بـراي افـراد تجـویز مـیکنـد کـه بـر سـلامتی و نهایی، حصول به رفتار اخلاقی و ارزشهایی است که آگاهی اخلاقی و تفکر دربـارة تـأثیر آن در تـأمین
بهداشت روانی تأثیر مثبت دارد (ویر، 2010، ص.(34 بهداشت روانی آشکار است (بوبر، 2009، ص.(12
سازمان جهانی بهداشت، سـلامت روان را عبـارت از: قابلیـت ارتبـاط مـوزون و هماهنـگ بـا بسیاري از دانشمندان و روانشناسان از جمله پیاژه، کلبرگ، اریکسـون، اوسـر و آلکاینـد سـازههـاي
دیگران، تغییر و اصلاح محیط فـردي و اجتمـاعی، حـل مشـکلات و تمـایلات شخصـی بـهطـور روانی انسان را در چارچوب تحول بررسی کردهاند. بیشتر تحقیقات انجامشده در زمینـه تحـول اخـلاق،
عادلانه و مناسب میداند (بوش و همکاران، 1982، ص.(28 امروزه برخلاف چنـد دهـه قبـل، کـه از روش و نظریههاي پیاژه و کلبرگ الهام یافته است. آلن (2009) معتقد اسـت: افـرادي کـه در سـطوح
انسان را موجودي سه بعدي متشکل از زیست، روان و اجتماع میدانستند، بعد چهارمی هـم بـدان بالاي تحول اخلاقی نظریه کلبرگ قرار دارند، نسبت به افراد سطوح پـایینتـر، خشـونت کمتـري نشـان
اضافه نمودهاند و آن بعد روحـی و یـا معنـوي اسـت. در حقیقـت، ترکیـب انسـان، رفتـار انسـان، میدهند. این افراد در شرایط رقابت طبیعی بـراي پیـروزي خویشـتنداري، احتـرام متقابـل و اطاعـت از
سلامت انسان، بیماري انسان و سایر افعال و حالاتی که بر انسان حادث مـیگـردد، ناشـی از یـک مقررات مرسوم، اعتدال و نرمی بیشتري از خود نشان میدادند، نسبت به افرادي کـه در مراحـل پـایینتر
بعد خاص نیست، بلکه همه ابعاد چهارگانه با ترکیب و تأثیر متقابل بـر هـم، حـالاتی را بـر انسـان قرار دارند، خشونت کمتري دارنـد و داراي سـلامت روانـی بـالاتري هسـتند (دوتـران((Dutran، 2009،
حکمفرما مینماید (بوبر، 2009، ص.(36 آلن معتقد است: در بالا بودن سـطح سـلامت افـراد، لازم ص.(19 در بررسی صاحبی (1369)، سطح رشد قضاوت اخلاقی در پسران عـادي و تیزهـوش تفـاوتی
است تمامی سطوح و ابعاد آن با یکدیگر هماهنگ و یکپارچـه باشـند. چـاهن، سـلامت روانـی را نداشته و جنسیت در شرایط مساوي تعیینکننده نبوده است.
وضعیتی از بلوغ روانشناختی تعبیر مـیکنـد کـه عبـارت اسـت از: حـداکثر اثربخشـی و رضـایت دین تکیهگاه محکمی براي اخلاق است. مرجعـی اصـیل بـراي آن بـه حسـاب میآیـد (اسـپیلکا و
بهدستآمده از تقابل فردي و اجتماعی که شامل احساسات و بازخوردهاي مثبت نسـبت بـه خـود همکاران، 2011، ص.(10 هدف نهایی، رسیدن افراد به رفتار و ارزشهایی است کـه آگـاهی اخلاقـی و
و دیگران میشود. او به پنج الگوي رفتاري دربارة سـلامت روان، چنـین اشـاره میکنـد: . 1 حـس تفکر دربارة آنها در تأمین بهداشت روانی تأثیر آشکار دارد (بوبر، 2009، ص.(17 از سوي دیگر، اخـلاق
مسئولیتپذیري؛ .2 حس اعتماد به خود؛ . 3 هدفمداري؛ .4 ارزشهاي شخصی (فلسفهاي خـاص، ریشه در شرایط اجتماعی و روان انسان داشته و از آنهـا ناشـی مـیشـود (تومـاس، 2010، ص.(18 سـه
مبتنی بر اعتقادات، باورها و اهدافی که به سعادت و شادکامی خود یا اطرافیان میانجامد و خواهان رشته مهم روانشناسی شامل رشد، اجتماعی و شخصیت با مباحث کلی، چگونگی شکلگیري و تحـول
افزایش مشارکت اجتماعی است)؛ .5 فردیت و یگانگی (آلواردو((Alvardo و همکاران، .(1995 اخلاقی (نظریه کلبرگ) و آسیبشناسی شخصیت اخلاقی افراد و مطالعه تأثیري که تعـاملات آدمـی بـا
رابطه جهتگیری مذهبی با سلامت روان و تحول اخلاقی ۹۱۱
دیگران در نگرش و رفتار اخلاقی او دارد، هم جهت بـوده، مـیتواننـد در گـرهگشـایی از معضـلات و معیارهاي اخلاقی فردي و اجتماعی، به یاري علم اخلاق بیابند (گوریچ، 2009، ص.(25
به دلیل اهمیت سطح دینداري و تحول اخلاقی و سلامت روان، این پژوهش به دنبال آن اسـت کـه رابطه آنها را در میان دانشآموزان دبیرستانی در شهر قم و توان پیشبینـی سـلامت روان از روي تحـول اخلاقی، جهتگیري مذهبی و برخی اطلاعـات جمعیتشـناختی، تفـاوت متغیرهـا در میـان دختـران و پسران را مورد بررسی قرار دهد.
روش پژوهش
این پژوهش از نوع توصیفی- همبستگی میباشد. جامعه آماري شامل همه دانشآموزان پسر و دختر دورة دبیرستان شهر قم در سال تحصیلی 1391-1392 بودهاند. حجـم نمونـه بـر اسـاس جـدول کرچسـی و مورگان (بیابانگرد، 1384، ج 1، ص(129، معادل 384 نفر میباشد که از میان نواحی چهارگانه شهرسـتان انتخاب شد. روش نمونهگیري، تصادفی چندمرحلهاي انتخاب شدند. دادهها پس از جمعآوري، با استفاده از نسخه 18 نرمافزار SPSS، همبستگی، رگرسیون گام به گام و آزمون t، تجزیه و تحلیل شد.
ابزار پژوهش
الف. پرسشنامه جهتگیري مذهبی: مقیاس جهتگیري مذهبی، توسط آذربایجانی (1382) تهیـه شـده اسـت. پرسشنامه نهایی آن، مشتمل بر هفتاد سؤال و داراي دو زیرمقیاس عقاید- مناسک (R1) و اخـلاق (R2) است. آذربایجانی (1382) ضریب آلفاي کرونبـاخ R1 معـادل 0/947، R2 معـادل 0/793 و جهـتگیري مذهبی کل (R) را معادل /936 گزارش نموده است. در بررسی روایی محتواي مقیاس، از راه جمـعآوري نظرات کارشناسان اسلامی، میزان موافقت 0/775 به دست آمد (آذربایجانی، 1389، ص.(89
ب. پرسشنامه تحول اخلاق: حداقل 12 و حداکثر 60 نمره دارد. متن اصـلی ایـن آزمـون داسـتانی شـبیه داستان کلبرگ (هاینز) است، اما به دلیل عدم هماهنگی اسامی آن با فرهنگ اسـلامی- ایرانـی و احتمـال تأثیرگذاري بر قضاوت آزمودنیها، همانند غلامی (1386) از داستان آشنا و قابل درك براي آزمـودنیهـا استفاده شد. ازاینرو، داستان »روزنامه دیواري«، که دانشآموزان در محیط دبیرستانها با آن بسیار مواجـه میشوند، استفاده شده است. این پرسشنامه از نوع لیکرت و داراي 12 سؤال کـه سـؤالات بـه صـورت جملات خبري است و آزمودنی، باید گزینه موردنظر خویش را انتخاب کند. گزینههـا در طیـف »خیلـی کما یاصلاً تا بسیار زیاد« قرار دارد. با توجه به تحقیقات انجامشـده توسـط مکنـامی((1978) (Macnamy
۰۲۱ ، سال هشتم، شماره اول، بهار ۴۹۳۱
و بلازي((1980) (Belazy، که جهت بررسی رابطه تحول اخلاقی با رفتار سازگارانه انجام شـد، پایـایی و روایی آن بر اساس ضریب آلفاي کرونباخ به ترتیب برابـر بـا 0/63 و 0/734 بـهدسـت آمـد. در تحقیـق صفورایی (1386)، که در شهرستان کرج در مناطق چهارگانه انجام گرفت، روایی و اعتبار آن بـر اسـاس ضریب آلفاي کرونباخ، به ترتیب برابر 0/69 و 0/697 بهدست آمد.
ج. پرسشنامه سـلامت روان :(SCL-90-R) شامل 90 سؤال براي ارزشیابی علایم روانی که فـرم اولیـه آن توسط – درگاتیس((Dergoties و همکـاران ( 1973)، بـراي نشـان دادن جنبـههاي روانشـناختی، بیماريهاي جسمی و روانی مطرح گردید. این آزمـون 9 بعـد مختلـف شـامل شـکایات جسـمی، وسواس، حساسیت در روابـط متقابـل، افسـردگی، اضـطراب، پرخاشـگري، تـرس مرضـی، افکـار پارانوئیدي و روانپریشی را دربر میگیرد.
پایایی و روایی تست، بر اساس ضریب آلفاي کرونباخ برابر، به ترتیب برابـر بـا 0/90 و 0/77 توسـط آنها گزارش شد. نتایج فراتحلیل 43 پژوهش، که توسط ویلیامز و ماري انجام شد، میـانگین »حساسـیت« 0/84 و متوسط »ویژگی0/82 « بهدست آمد. همچنین نتایج بررسی مقدماتی در کرمان توسـط رضـایی و رحمتی (1384)، نشان داد که حساسیت این آزمون در بهترین نمره برش 34 برابـر بـا 0/91/5 و ویژگـی آن برابر با 0/82 میباشد. ضریب پایایی و روایی آن به روش آلفاي کرونباخ در ایـن مطالعـه، بـه ترتیـب برابر با 0/79 و 0/88 بهدست آمد (توسلی و مرشدي، 1388، ص.(25
