دانلود مقاله ساخت و اعتباریابی مقیاس اسلامی حرص - قناعت

بخشی از مقاله

مقدمه

»اخلاق« جمعخُلْق«»، به معناي نیرو و سرشت باطنی انسان است که تنها با دیـدة بصـیرت و غیرظـاهر، قابل درك است (راغب اصفهانی، 1340، ص .(159خُلق«» را صفت نفسـانی راسـخ نیـز میگوینـد کـه انسان، رفتارهاي متناسب با آن را بیدرنگ، انجام میدهد (همان). این صفت راسخ درونی، ممکن اسـت »فضیلت« و منشأ رفتار خوب و یا »رذیلت« و منشأ کردار زشت باشد (تجلیل و ایرانمنش، .(1390

ضرورت اخلاق و پرداختن به آن، و حکمت عملی و علم اخلاق، پس از علم توحید و معرفـتاالله، از ارزشمندترین علوم است؛ زیرا موضوع آن عبـارت از روح و روان و حقیقـت انسـان بـوده، غایـت و ثمره آن تحصیل سعادت و کمال آدمی است. ارزش علوم یا به عظمت و ارزش موضـوع اسـت، یـا بـه اهمیت غایت و ثمره آن میباشد. در عالم طبیعت چیزي برتـر از انسـان نیسـت. از سـوي دیگـر، بـراي انسان هیچ هدفی و غایتی جز سعادت و کمال وجود ندارد و طریق سعادت بشر، پـس از علـم توحیـد، وابسته به این معرفت است (حسینی شریف، .(1390 ازاینرو، دانایان بشر از دیرباز به این عرصـه توجـه شایانی داشته، هریک به نوبه خود در واکاوي و بررسی ابعاد و جوانب آن سهیم بودهانـد. در ایـن میـان، انبیاء و فرستادگان الهی از همه بیشـتر در جهـت اصـلاح نفـوس و تکمیـل اخـلاق بشـریت و امتهـا کوشیدهاند، تا آنجا که خاتم پیامبران هدف و غایت بعثـت خـود را تتمـیم و تکمیـل فضـایل اخلاقـی اعلام فرموده است (طبرسی، 1412ق، ص .(8

گزارههاي اخلاقی، بزرگترین بخش معـارف اسـلامی اسـت. اندیشـمندان اولیـه اسـلامی، حرکتـی ارزشمند براي تبیین محتواي اخلاقی اسلام آغاز کردهاند. اما با گذشت زمـان، در مجـامع علمـی جهـان، اخلاق بهمنزله یک علم از گردونـه علـوم، خـارج و در سـفارشها و پنـدهاي بزرگـان خلاصـه گـردد. درحالیکه تجربه ثابت کرده است علم و پیشرفت، بدون اخلاق و معنویت، بیش از آنکه موجـب تعـالی بشر باشـد، تنـزل او را از مقـام انسـانیت در پـی داشـته اسـت (ولـیزاده، .(1389 امـروزه بـا گسـترش نابهنجاريهاي رفتاري و اخلاقی، استفاده از آموزههاي دینـی در فراینـد مشـاوره و رواندرمـانی، توجـه روانشناسان بسیاري را به خود جلب کرده و مطالعات زیادي نیز در ایـن زمینـه صـورت گرفتـه اسـت (ولیزاده و آذربایجانی، 1389، ص .(46

مباحث اخلاقی، از مهمترین خاستگاه اصلی پژوهشهاي روانشناختی در اسلام است. در این میان، ویژگیهایی که موجب اختلال در کارکرد فردي و اجتماعی میشـوند و گـاه حتـی سـلامت جسـمی و روانی وي را به خطر میاندازند. (رذایل اخلاقی) و ویژگیهایی که موجب ارتقاء سطح سـلامت روانـی

ساخت و اعتباریابی مقیاس اسلامی حرص - قناعت  ۷

و جسمی شده و سازگاري اجتماعی فرد را تقویت خواهـد نمـود (فضـائل اخلاقـی)، اهمیـت ویـژهاي دارند. ازجمله آنها میتوان به »حرص« و »قناعت« اشاره کرد.

در آیات و روایات، و منابع اخلاقی و تاریخی، به مفاهیم حرص و قناعت، بسیار توجه شـده اسـت. دومین صفت از صفات رذیله (پـس از تکبـر)، کـه در داسـتان انبیـاء و آغـاز خلقـت انسـان بـه چشـم میخورد، حرص میباشـد (مکـارم شـیرازي، 1378، ص .(81 در حـدیثی، امـام سـجاد مـیفرماینـد: »گناهان، سرچشمههایی دارند، اولین سرچشمه گناه و معصیت پروردگار، تکبر است که گناه ابلـیس بـود

و به خاطر آن از انجام فرمان خدا امتناع کرد و تکبر ورزید و از کـافران شـد و سـپس حـرص بـود کـه سرچشمه گناه ]به معناي ترك اولی[ از ناحیه آدم و حـوا شـد« (قمـی، 1416ق، ص 400 و .(401 در قرآن کریم، واژه »حرص« چند بار بهکار رفته است که تنها یک آیه، مصداق ایـن رذیلـه اخلاقـی اسـت. سایر آیات، در معناي مثبت بهکار رفته است. در آیه 96 سورة بقره، از میل شدید قـوم یهـود بـه زنـدگی طولانی در دنیا، با تعبیر توبیخآمیز »حریصترین مردم بر زندگی دنیا« یاد شده است. در سایر آیـات، ایـن واژه براى بیان خیرخواهی شدید پیامبر اکرم به مردم و عزم ایشان بر هدایت انسانها بهکار رفتـه اسـت (توبه: 128؛ یوسف: 103؛ نحل: .(37 این صفت را خدا در انسان قرار داده است تا به کمـک عقـل، آن را

براي رسیدن به خیر و حفظ آن (حرص بر خیر) و گریز از شرَ بـه کـار بـرد. بنـابراین، لحـن تـوبیخآمیز برخی آیات ]و روایات[، متوجه سوءتدبیر برخی انسانها در استفاده از این صفت است و ناظر بـه اصـل صفت، که آفرینش خداوندي است، نیست (حداد عادل، 1388، ج 13، ص .(19
اولین گام در بررسی فضیلتهاي اخلاقی، در روانشناسی شخصیت و رویکرد رگهها برداشـته شـد. در سالها اخیر، روانشناسی اخلاق و رویکرد روانشناسـی مثبـت، عهـدهدار تحقیـق در زمینـه اخـلاق شدهاند و به دستاوردهایی نیز نائل گشتهاند. اما این تلاشها صرفاً معطوف به برخـی ویژگیهـاي مثبـت اخلاقی بوده و ویژگیهاي منفی اخلاقی (رذائل)، هنوز جایگاه مناسب خود را در روانشناسی نیافتهانـد. سلیگمن (Seligman)، شش دسته فضیلت هستهاي انسانی را برمیشـمرد: حکمـت و دانـش، شـجاعت، عشق و انسانیت، عـدالت، اعتـدال و معنویـت و تعـالی. او سـخنی از قناعـت بـه میـان نیـاورده اسـت (ســلیگمن، 2002، ص .(5 امــا بــه نظــر میرســد، فضــیلت اعتــدال و زیرشــاخه آن، خودمهــارگري، نزدیکترین مفاهیم به قناعت است که با توجه به مفهـوم اسـلامی قناعـت، میتوانـد یکـی از لـوازم آن باشد. اعتدال بهعنوان یک صفت اخلاقی هستهاي، به برقراري اعتدال میان خواستهها و امیال اشـاره دارد. فرد معتدل، انگیزشها را سرکوب نمیکند، بلکه منتظر فرصتهاي مناسب بـراي ارضـاي آنهـا میمانـد،

۸  ، سال هفتم، شماره چهارم، زمستان ۳۹۳۱

به نحوي که آسیبی متوجه او و دیگران نشود (همان، ص .(54 خودمهارگري نیز به توانایی فرد در مهـار امیال، نیازها و تکانهها اشاره دارد. البته این کافی نیست که بداند چـه چیـزي درسـت اسـت، بلکـه بایـد بتواند این دانستن را به عمل درآورد (همان).

»حرص« در لغت، به معـانی متفـاوتی آمـده اسـت. ازجملـهآزوَ،ر شـدن، ولـع، طمـع، آزور کـردن (دهخدا، 1377، ج 6، ذیل حرص)، آز، آزمندي، شره (معین، 1388، ج 1، ذیل حـرص)، زیـادهخـواهی، افزونطلبی، خشم (عمید، 1391، ج 2، ذیل حرص)، مشتاق منفعت (فراهیدي، 1405ق، ذیـل حـرص)، زیادهروي در میل (ابنفارس، 1390، ص (219، اراده و خواست شدید مطلوب (ابـنمنظـور، 1408ق، ج 3، ذیل حرص؛ راغب اصفهانی، 1380، ذیل حرص)، به مفهوم شدت علاقه به چیزي یـا طلـب چیـزي با جدیت و کوشش (حاج سیدجوادي و همکاران، 1376، ص (215، خواستن و تمایـل بسـیار زیـاد بـه چیزي (حداد عادل، 1388، ج 13، ص .(19

مرحوم نراقی در تبیین اصطلاح حرص میگوید: »حالت و صـفتی اسـت نفسـانی کـه آدمـی را بـر گـرد آوردن آنچه بدان نیاز ندارد برمیانگیزد، بیآنکه به حد و مقدار معینی اکتفا کند و آن نیرومنـدترین شـاخههـاى دوستی دنیا و مشهورترین انواع آن است« (نراقی، 1387، ص .(137 مرحـوم نراقـی آن را از رذایـل متعلقـه بـه قوه شهویه و صفتی نفسانیّه میداند که آدمی را وامیدارد بر جمع نمـودن زایـد از آنچـه احتیـاج بـه آن دارد و این صفت، یکی از شعب حبّ دنیا، و از جمله صفات مهلکه است (همان، ص .(395 حـداد عـادل نیـز آن را
مترادف مفهوم هلوع در قرآن (معارج: (19 میداند (حدادعادل، 1388، ج 13، ص .(19

مرحوم نراقی مینویسد: قناعت، ضد حرص است و امام علی میفرمایند: »قناعت یافـت نمیشـود مگر اینکه حرص نابود شود« (نراقی، 1377، ص » .(397قناعت« در لغت به معناي رضایت، اکتفا به مقدار ناچیز از وسایل زندگی در حد ضرورت و نیاز (راغب اصفهانی، 1380، ذیل قناعت)، اقبـال بـه چیـزي، عفاف (عدهاي از نویسندگان، 1418ق، ذیل القناعه)، رضاي به عطاي کم (ابنمنظور، 1408ق، ج 11، ذیل قناعت)، خرسندي، رضا به قسمت، بسندهکردن، بسنده کاري، راضی شدن به اندك چیز، خرسند گردیدن به قسمت خود، آسان قرار گرفتن در مآکل و مشارب و ملابس و غیر آن و راضی شدن بدانچه سد خلل کند، ازهر جنس که اتفاق افتد (دهخدا، 1377، ج 11، ذیل قناعت)، خشنودي، رضا و تسلیم، صرفهجویی (معین، 1388، ج 2، ذیل قناعت)، راضی و خرسند بودن به چیزي که فرد در اختیار دارد (عمید، 1391، ج 3، ذیل قناعت)، رضایت به سهم خویش (فراهیدي، 1405ق، ذیل قناعت).

»قناعت« در اصطلاح، یعنی بسنده کردن به آنچه زندگی را ممکن میسازد و رضایت به آنچه معـاش

ساخت و اعتباریابی مقیاس اسلامی حرص - قناعت  ۹

را مقدور میسازد و دوري از حرص در بهدست آوردن اموال و رسیدن بـه مقامـات بـالاتر (مـادي)، در عین وجود میل به آنها و سختگیري به نفس درباره آنها (عدهاي از نویسندگان، 1418ق، ذیـل القناعـه). مرحوم نراقی معتقد است: قناعت ملکهاي نفسانی است که به موجب آن، انسان بـه نیـاز خـود از امـوال رضایت میدهد و خود را بـراي تحصـیل بیشـتر آن بـه مشـقت نمیانـدازد (نراقـی، 1387، ص 138 و .(139 وي در تعریف قناعت میگوید: »حالتی است از براى نفس، که باعث اکتفا کردن آدمـی اسـت بـه قدر حاجت و ضرورت و زحمت نکشیدن در تحصیل فضـول از مـال« (همـان، ص .(397 غزالـی نیـز قناعت را بسنده نمودن به مقدار ضرورت از غذا و لباس و اکتفا نمودن به مقدار و نوع پـایینتر میدانـد، و قانع را کسی که آرزویش را متوجه همان روز یا همان ماه میکنـد و دلـش را مشـغول ماههـاي دیگـر نمینماید (غزالی، بیتا، ج 3، ص .(252 آیتاالله مشکینی، قناعت را مرادف اقتصـاد میدانـد و میگویـد: »اقتصاد عبارت است از اعتدال انسان در مصرف مال و خرج کـردن آن بـراي خـود و خـانوادهاش. ایـن حالت متوسط بین افراط و تفریط (اسراف و خسّت) میباشـد کـه قناعـت متـرادف اسـت« (مشـکینی،

1376، ص .(163 تعریف مرحوم نراقی، از این جهت داراي قوت است که قیـد ملکـه را بیـان کردهانـد؛ زیرا امور اخلاقی تا به حد ملکه نرسد سودي به حال انسان ندارد.

ازآنجاکه مفاهیم اخلاقی در ذهن بسیاري از مردم، با ارزشها و دین در ارتباط است، از حیطه علـوم تجربی خارج است. از سوي دیگر، فقدان مقیاسهاي مناسب براي اندازهگیري مفاهیم اخلاقـی موجـب شده است که تلاش پژوهشی کمـی در ایـن زمینـه انجـام شـده باشـد (تـانگنی (Tangney)، 2002، ص .(411 بدون در اختیار داشتن روشی معتبر براي اندازهگیري، علـمتقریبـاً متوقـف میشـود (همـان، ص .(413 ازاینرو، روانشناسان تمایل دارند که ابزارهاي سنجش، قويتر و معنادارتر باشد تا بتواننـد از ایـن مسیر، به توسعه تئوريهاي خود بپردازند (همان).

تنها تلاش پژوهشی در این موضوع، توسط محمدي (1382) انجام گرفته است. منظور از قناعـت را رضایت به سرنوشت و دوري از حرص و طمع و هدف از ساخت مقیاس را سنجش نگرش و رفتار فرد

و ارزشیابی او از خویشتن در قلمروهاي خرج و خوراك، لباس و مسکن و... میدانـد (محمـدي، 1388،

ص .(160 اطلاعات اولیه این پژوهش از آیات، روایات و متون اخلاقی مربوط به قناعـت بهدسـت آمـد (همان). پرسشنامه اولیه شامل 80 گویه بود که با نظر کارشناسان به 42 گویه کاهش یافت و پس از اجرا نیز گویههاي دشوار و گویههایی که با کل تست از همبستگی لازم برخوردار نبود، حذف گردید و تعـداد گویهها به 16 رسید (محمدي، 1382، ص 121و.(122 این مقیاس براي سنین بالا، که از خود داراي شغل

۰۱  ، سال هفتم، شماره چهارم، زمستان ۳۹۳۱

و کسب و درآمد هستند، میباشد. آلفاي کرونباخ 16 سـؤالی 0/85 بهدسـت آمـد (همـان، ص .(118 در مسیر تأمین روایی سازه، تحلیلی عاملی اکتشافی 4 عامل را نشان داد که رفتارهاي فردي، باور و نگـرش، تجمل گرایی و گستره قناعت نام گرفتند (همان، ص .(137 پاسخنامه به دو شکل: .1 زمانی با پنج گزینـه »همیشه« تا »هرگز«؛ .2 کیفی با پنج گزینهکاملاً» موافقم« تاکاملاً» مخالفم« تنظیم گردیده است (محمدي، 1388، ص .(161 نتایج نشان داد میانگین نمرات مردان و زنان، در دو عامل از عوامل چهارگانـه قناعـت (تجملگرایی و گستره قناعت) با هم تفاوت چشمگیري دارند؛ به این معنـا کـه مـردان کمتـر تجمـلگرا هستند و در این عامل از قناعت بیشتري برخوردارند و در گستره قناعت بعکس است (همان، ص .(163

با توجه به فقدان آزمون مناسب، براي سنجش میزان حـرص و خلأهـاي روششـناختی موجـود در مقایس قناعت، محمدي (1382)، مانند استفاده حداقلی از ظرفیت خبرگـان در مراحـل سـاخت آزمـون، عدم اجراي تحلیل تأییدي، عدم ارائه همبستگی بین عوامل و عمقی نبودن عوامل، تلاش بـراي سـاختن ابزاري بومی و مناسب، به منظور سنجش تکبر و تواضع از منظر اسلام، ضروري بـه نظـر میرسـد. ایـن پژوهش، میتواند خلأ موجود در این زمینه را با ارائه یک مقیـاس اسـلامی تـا حـدي برطـرف کـرده، و زمینهساز پژوهشهاي بعدي باشد. بنابراین، پژوهش حاضـر درصـدد پاسـخگویی بـه پرسـشهاي زیـر است: مؤلفههاي حرص و قناعت از دیدگاه آیات و روایات چیست؟ مقیاس اسلامی حرص- قناعـت از چه ویژگیهاي روانسنجی برخوردار است؟

روش پژوهش

این پژوهش، از دو روش توصیفی و پیمایشی تشـکیل شـده اسـت. بـراي جمـعآوري آموزههـاي دیـن درباره حرص و قناعت، با استفاده از روش توصیفی و با رجوع به قرآن کریم و متون دست اول روایـی، دادههاي مورد نیاز، استخراج سپس دستهبندي و مورد بررسی قرار گرفت. براي ارزیـابی روایـی مقیـاس اسلامی حرص ـ قناعت نیز از روش پیمایشی استفاده شده است.

الف. جامعه و حجم نمونه: جامعه آماري این پژوهش، از دانشجویان دانشگاه آزاد اسـلامی خمـین بـا حجم 1100 نفر و طلاب حوزه علمیه دامغان با حجم 85 نفر، در سـال تحصـیلی 92ــ1391 اسـت. بـا استفاده از روش نمونهگیري تصادفی خوشهاي، حجم نمونـه 475 نفـري پـژوهش حاضـر (شـامل 396 دانشجو و 79 طلبه)، اعدادي بیش از حجم نمونه پیشنهادي 285) و 70 نفر) جدول کرجسی و مورگـان (1970) (Kerjcie & Morgan) است. بدینترتیب، خطاي نمونهگیري به حداقل رسیده و براسـاس آزمـون کفایت نمونهبرداري، ایـن تعـداد نمونـه بـراي انجـام تحلیـل عـاملی معنـادار میباشـد. میـانگین سـنی

ساخت و اعتباریابی مقیاس اسلامی حرص - قناعت  ۱۱

شرکتکنندگان در این پـژوهش، 25/11 سـال (SD=5/61) و 79/6 درصـد افـراد، زن و 20/4 درصـد از آنها مرد بودند. همه شرکتکنندگان، داراي تحصیلات دانشگاهی 48/6%) فوقدیـپلم، 46/3% لیسـانس و 5% فوقلیسانس و بالاتر) بودنـد. 16/6 درصـد از آنهـا، عـلاوه بـر تحصـیلات دانشـگاهی، تحصـیلات حوزوي هم داشتند 4/6%) سطح مقدماتی، 3/8% سطح یک، 7/8% سـطح دو و 0/4% سـطح سـه). 65/7 درصد از شرکتکنندگان مجرد و 34/3 درصد از آنها متأهل بودند.

ب. ابزار پژوهش: براي انجام این پژوهش از مقیاس پژوهشگر ساخته حرص- قناعت اسـتفاده شـد. هرچند مقیاس اسلامی قناعت داراي پیشینه پژوهشی میباشـد (محمـدي، (1388، امـا مقیـاس اسـلامی حرص- قناعت نخستینبار توسط پژوهشگر جهت سنجش هردو صفت اخلاقی حـرص و قناعـت بـر اساس منابع اسلامی، طراحی و ساخته شده است. فرایند ساخت این مقیاس، به شرح زیر میباشد.

1. شناسایی و مطالعه منابع اسلامی مربوط به حرص و قناعـت، دسـتهبندي و مفهومشناسـی آنهـا: در ایـن مرحله، آیات و روایاتی از پیامبر و اهلبیت که به توصیف، علتشناسی و تبیین مفـاهیم »حـرص« و »قناعت« پرداختهاند، بررسی شد.

2. بررسی تطابق مستندات با مفاهیم: در این مرحله، میزان تطابق گزارههاي دینی با مفاهیم به معـرض رأي 15 نفر از کارشناسان علوم اسلامی (سطوح عالی) و روانشناسی (کارشناسی ارشد و دکتري) درآمـد که نظر خود را در جدولی با لیکرت 5 درجهاي درج کردند.
3. طراحی گویهها بر اساس مفاهیم، مستندات و ارائه آنها بـه کارشناسـان، بـراي سـنجش روایـی محتـوا:

گویههاي اولیه مقیاس اسلامی حرص- قناعت، شامل 80 عبارت بود کـه بـراي 31 مفهـوم طراحـی گردید. سپس، براي بررسی روایی محتوا، از دیدگاه 15 نفـر از کارشناسـان علـوم اسـلامی (سـطوح عالی) و روانشناسی (کارشناسی ارشد و دکتري) اسـتفاده شـد. آنهـا بـا اسـتفاده از یـک لیکـرت 5 درجهاي، میزان موافقت یا مخالفتشان را اعلام نموده و گویه پیشنهادي خود را ثبت نمودند.

4. ارائه گویههاي برگزیده و داراي بیشترین امتیاز به کارشناسان براي سنجش روایی محتوا: در ایـن مرحلـه از میان 80 گویه ارائهشده در مرحله قبل و گویههاي پیشـنهادي کارشناسـان، 23 گویـه داراي امتیـاز مساوي یا بالاتر از (75%) 4، انتخاب شد و مجدداً براي دریافت روایی محتوا، بـا اسـتفاده از لیکـرت 4 درجهاي، در معرض نظر 7 نفر از کارشناسان علوم اسلامی و روانشناسی قرار گرفت.

5. آزمون ـ بازآزمون: در این مرحله، پرسشنامه اولیه حرص- قناعت که شامل 23 گویه بـود، بـا فاصـله 2 هفته، بین 50 دانشجو و طلبه به صورت پیشپژوهش (پایلوت) اجرا شد. مقایسه ایـن دو آزمـون،

۲۱  ، سال هفتم، شماره چهارم، زمستان ۳۹۳۱

همبستگی بالاي آنها و در نتیجه اعتبار قوي آزمون را نشان داده r =0/887)، .(P<0/0001 افـزون بـر این بهوسیله، برخی گویهها که از همبستگی کمتري با نمره کـل آزمـون برخـوردار بـود یـا از سـوي شرکتکنندگان دشوار تشخیص داده شده بود، اصلاح شد.

.6 اجراي گسترده: در این مرحله آزمون 23 گویهاي، در میان 500 دانشجوي دانشگاه آزاد اسـلامی شـهر خمین و طلبه حوزه علمیه شهر دامغان اجرا شد. پس از کنـار گذاشـتن پاسـخنامههاي نـاقص، 475 پاسخنامه وارد مرحله تحلیل شد.

روش گردآوري اطلاعات: با استفاده از دادهها و مبانی مربوط بـه حـرص و قناعـت، بـر اسـاس آیـات و روایات و با مطالعه کتابها و پژوهشهاي روانشناسی در این موضوع، بـهویژه در زمینـه آزمونسـازي، ساخت مقیاس اسلامی حرص- قناعت در دستور کـار قـرار گرفـت. در ایـن بخـش، بـراي سـنجش و اندازهگیري حرص و قناعت، با توجه به مؤلفههاي بهدستآمده، آزمونی اولیه طراحی و ساخته شد.

براي گردآوري اطلاعات، محقق با مراجعه به کلاسهاي طلاب و دانشـجویانی کـه پیشتـر بـهطور تصادفی خوشهاي انتخاب شده بودند و با ارائـه توضـیحات لازم دربـاره اهـداف پـژوهش و چگـونگی پاسخدهی به پرسشهاي آزمون، پرسـشنامه بـه شـرکتکنندهها ارائـه و از آنهـا خواسـته شـد، پـس از خواندن شیوهنامه کتبی، با دقت به گزارهها پاسـخ دهنـد و مشخصـات جمعیتشـناختی همچـون سـن، جنس، مقطع و رشته تحصیلی و نیز وضعیت تأهل خود را درج کنند. از 500 پرسشنامه توزیعشـده، در نهایت تعداد 475 پرسشنامه، به کمک برنامـه SPSS نمرهگـذاري و تجزیـه و تحلیـل شـد. بـراي انجـام تحلیل عاملی تأییدي نیز از نرمافزار AMOS استفاده شد.