بخشی از مقاله
چکیده
یکی از راهکارهاي روان کاوانه عطار و مولوي، براي تبدیل و تغییر وضعیت انگیزش هاي درونی انسان، به شکل مطلوب و جامعه پسند، فرآیند تصعید یا والایش است. با وجود امیال و انگیزش هاي گوناگون فطري، هم چون حرص در نهاد آدمی، عطار و مولوي می کوشند در قالب فرآیند تصعید، جهت انگیزش حرص را تغییر دهند و آن را به مجاري و کانال هاي مقبول در جامعه رهنمون و هدایت کنند تا انسان ها براي رسیدن به کمال ، انگیزش حرص را سرکوب نکنند یا آن را به امور نازل و فرودین دنیوي متمایل نسازند؛ بلکه در قالب فرایند تصعید، قوة حرص را در مجاري امور متعالی و برین به کار گیرند، تا موجب دوام و بقاي عالم، سبب رشد فردي و اجتماعی و خودشکوفایی شوند.
مقدمه
بررسی و تحلیل و نقد متون ادبی بر اساس آراء و نظریه هاي روان شناسان معاصر، دریچه اي تازه و نو را به روي خوانندگان متون ادبی باز می کند و آن ها را به عمق اندیشه ادیبان وعارفان سوق می دهد؛ از این رو می توان مقوله حرص را بر اساس فرآیند تصعید، مورد بررسی و واکاوي قرار داد تا از این رهگذر به اندیشه هاي روان شناسانه عطار و مولوي در این باره پی برد. آفرینش حرص در ساختمان وجودي انسان، صرف نظر از این که محمود باشد یا مذموم؛ امري طبیعی، فطري و عطّیه الهی است؛ به طوري که خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: »اﱠن الانسانَ خُلق هلوعاً؛ به یقین انسان حریص آفریده شده است - .«معارج - 19 / زیرا حکمت الهی اقتضاء کرد »آدمی را به این صفت بیافریند، تا به وسیله این صفت به آن چه مایهخیر و سعادتش می باشد هدایت شود، چیزي که هست این خود انسان است که این مایه سعادت خود را مایه بدبختی خود می سازد.« - طباطبایی، 1367، ج - 137 : 20
بنابراین انگیزش حرص، فی نفسه نیروي مطلوب و خوشایند انسان است؛ منتهاي مراتب، نحوة بهره مندي از آن مهم است که اگر در حد اعتدال نگه داشته شود و به قالب فرآیند تصعید، هدایت شود؛ زمینه هاي صعود روحانی انسان را فراهم می آورد و در غیر این صورت »حرص، انسان را به خوي هاي بد و ارتکاب منکرهایی که خارق مروت باشد کشد، و هر آینه به طمع آلوده گردد و به حرص خوار شود.« - غزالی، 1381، ج - 500 :3
ضرورت و هدف پژوهش
دربارة ضرورت این پژوهش باید گفت نه تنها در داستان آدم - ع - و حرص او به خوردن میوة ممنوعه؛ بلکه در طول تاریخ انبیاء و مبارزات آنان با اقوام منحرف ، آثار منفی حرص به خوبی نمایان است. در تاریخ گذشته و امروز اقوام مختلف دنیا نیز مشاهده می کنیم که حرص مذموم، سرچشمه انواع جنایات و جنگ ها و خون ریزي ها، قتل ها و غارت ها و پشت کردن به اصول انسانی و فضایل اخلاقی است؛ ازاین رو جا دارد مقوله حرص در اندیشه هاي معرفتی عطار و مولوي، مورد بررسی و واکاوي قرار گیرد، با این هدف که خوانندگان با بهره گیري از الگوها و راهکارهاي سازندة عطار و مولوي، جهت حرص خود را به واسطه فرآیند تصعید، تغییر دهند و آن را کانالیزه نمایند تا منشأ فعالیت هاي خلاق در جامعه خود شوند.
سؤال هاي پژوهش
جایگاه و مرتبه حرص در ساختمان وجودي انسان چگونه است؟ چگونه می توان حرص را در قالب مکانیسم تصعید، کانالیزه کرد و به مجاري روحانی کشاند؟ فرآیند تصعید چیست؟ انواع حرص کدام اند؟ و ...
روش و پیشینه پژوهش
دراین پژوهش برآنیم که با روش تحلیلی و با مراجعه به منابع کتاب خانه اي، مقوله حرص را در اندیشه عطار و مولوي، مورد واکاوي و تبیین و تحلیل قرار دهیم. درباره پیشینه این پژوهش باید گفت با توجه به بررسی هاي انجام شده ، مقاله اي با عنوان »حرص و طمع در مثنوي معنوي و مقایسه آن با چهار اثر در حوزة ادبیات تعلیمی« توسط لیلا نوروز پور در فصل نامه سبک شناسی نظم و نثر فارسی - بهار ادب - به سال 1392، شماره 1 - پی در پی - 19 به رشته تحریر در آمده است که نویسنده، حرص و طمع را در زمینه هاي فکري صاحبان اثر، مترادف یکدیگر قرار داده و آن را صرفاً به عنوان یک رذیله اخلاقی بررسی می کند؛ حال آن که حرص با طمع فرق دارد و از طرف دیگر نمی توان وجوه مثبت و سازندة حرص را نادیده گرفت.
تعریف فرآیند تصعید
فرآیند تصعید یا والایش، اصطلاحی است در علم روان شناسی که یکی از مکانیسم هاي دفاعی روانی می باشد که به نام زیگموند فروید رقم خورده است. اکثر روان شناسان و روان کاوان، مکانیسم تصعید را دربارة غرایز جنسی به کار می برند، از جمله آن ها، فروید معتقد است که »انرژي غریزي به دیگر مجراها معطوف می گردد؛ مجراهایی که جامعه نه تنها آن ها را می پذیرد، بلکه ستایش هم می کند. براي مثال، انرژي جنسی می تواند به رفتارهاي آفرینندة هنري معطوف گردد و والایش یابد.« - شولتز، - 67 :1391
از این رو گاهی برآوردن امیال و آرزوها با موانع اجتماعی برخورد می کند و در نتیجه فردي طوري آنها را تغییر مسیر می دهد که مورد پسند جامعه باشد.« - خداپناهی، - 178 :1382 لذا این مهم با به کارگیري فرایند تصعید یا والایش امکان پذیر است که »انرژي غریزي به سمت مجاري خلاق فرهنگی و اجتماعی کشیده شود. وقتی جابجایی ، باعث پیشرفت فرهنگی در سطح عالی تر می شود، در این صورت آن را تصعید ، اصطلاح می کنند.« - شکرکن، - 308 :1380
حال عارفانی مانند عطار و مولوي ، پیش از آن که علم روان شناسی به صورت آکادمیک به وجود آید، در باب طبیعت انسان و غرایز و تفوق خود بر غرایز ، ماهیت نفس، خودآگاهی و ناخودآگاهی ، سخنانی ژرف و شگرف بیان نموده اند. از این رو عارفان بر خلاف روان شناسان، دایرة شمول فرآیند تصعید را منحصر در میل جنسی نمی دانند، بلکه آن را دربارة امیال و انگیزه هاي درونی دیگر انسان هم چون خشم، حرص، میل خوردن و .. نیز به کار می برند و اعتقاد دارند »گاهی انسان با انگیزه هاي معمولی و د نیایی به امري می پردازد؛ ولی در حین عمل به شناخت هایی دست می یازد که به کلی، انگیزة او را تبدیل و تصعید می کند.
مثلاً کودکان، ابتدا تن به درس و مشق نمی دهند؛ از این رو پدران و مادران مجبور می شوند که به آنان وعدة نقل و نبات دهند. کودك به این امید، درس و مشق را آغاز می کند؛ ولی رفته رفته با درس، اُنس می گیرد و بدان دل می بازد تا بدانجا که براي کسب علم و دانش از خواب و خوراك و بازي و تفریح خود نیز می زند.« - زمانی، - 722 :1378 به هر حال، می توان فرآیند تصعید را از دیدگاه عطار و مولوي بدین گونه تعریف کرد: دگرگونی و تبدیل وضعیت امري نازل و فرودین به امري متعالی و برین که به هیچ وجه با انگیزه هاي مادي و دنیوي سنخیت و جنسیت ندارد:
تا بدینجا بهر دینار آمدم/ چون رسیدم مست دیدار آمدم
