بخشی از مقاله
مقدمه
خانواده یکی از ارکان اصلی جامعه بشري است که همـواره مـورد توجـه اندیشـمندان و متفکـران بـوده است و در رشتههاي مختلف علم درباره آن سخن به میان آمده است. پدر و مادر نیز که قوام خانواده بـه آنهاست، مورد توجه ویژه قرار گرفتهاند. اما همواره در میان دانشمندان، در خصوص اهمیت نقـش پـدر و مادر اختلافنظر بوده است.
در سال 1976 اکثر نظریـهپـردازان اجتمـاعی تردیـد داشـتند کـه پـدران نقـش قابـلملاحظـهاي در شکلدهی بـه تجربیـات و رشـد کودکـان خـود، بخصـوص دختـران داشـته باشـند. در نتیجـه، برخـی نویسندگان همچون لمب و لمونداتلاش هماهنگ و غالباً آشـکاري را بـراي اثبـات ایـن نکتـه از خـود نشان دادند که اولاً، پدران در رشدکودك نقش دارند. ثانیاً، نقش آنان در طـول حیـات کـودك برجسـته است و ثالثاً، بر روند رشد کودك تأثیر میگذارد .(Lemonda & Lamb, 2004, p. 1) ازاینرو، بـا بررسـی
نظرات مختلف میتوان نظریهپردازان را به دو دسته کلی تقسیم کرد:
دسته اول، گروهی هستند که براي پدر نقش حداقلی قائل بوده و تنها او را نانآور خـانواده دانسـته و هیچگونه نقشی در خصوص تربیت فرزندان براي وي قایل نیستند. این دسته نظریهپردازان، همه تربیت را به مادر اعطا کرده و پدر را تنها وسیلهاي دانستهاند که زمینه تربیت فرزندان توسط مادر را فراهم میکنـد. آنها نقش پدر را بهطور کامل در نظر نمیگیرند و بهسادگی فرض میکنند که رابطه مادر - نوزاد مهمترین رابطه در دوران نوزادي است و آثار آن تا نوجوانی و بزرگسالی ادامه مـییابـد. نظریـهپردازانـی همچـون اتورانک، آنا فروید، جانبالبی، هوبارت مورر از این دستهاند. بهعلاوه، همه این محققان معتقدند که چـون مادر بیشترین وقت را با نوزاد سپري میکند، از اهمیت بینظیري در زندگی او برخوردار است. ازایـنرو، نقشهاي محتمل پدر را کاملاً مورد غفلت قرار دادهاند (آدامز، 1373، ص .(14
در همین زمینه، برخی دیگر از محققان معتقدند که هرچند در تاریخ اقتدار پدر مسئله مهمـی بـوده و براي دورانی طولانی حضور پدر مقتدر در خانواده ضروري بوده و به پیشرفت جامعه کمـک کـرده، امـا در شرایط کنونی ایـن امـر سـبب پیـدایش شخصـیتهـاي سـلطهطلـب گشـته و جامعـه را بـهسـوي دیکتاتورطلبی سوق میدهد (اعزازي، 1376، ص .(128 ازاینرو، معتقدند که باید ایـن سـلطهطلبـی نیـز شکسته شده و خانواده آزاد شود.
دسته دوم، کسانی هستند که علاوه بر مادر، براي پدر نیز در خصوص تربیت فرزندان نقـش قایـل هسـتند.
ساخت و تعیین ویژگیهای روانسنجی نقش تربیتی پدر از دیدگاه اسلام ۷
این دیدگاه در روانشناسی از دهه 1970 با تحقیقـات لمـب در مـورد نقـش پـدر مـورد توجـه قـرار گرفـت .(Krampe, 2005, p. 2) امروزه بسیاري از دانشمندان معتقدند که از بین رفتن نقـش پـدري تـأثیرات منفـی بـر خانواده و کودك دارد. براي مثال، آنکونا معتقد است که از دست رفتن نقش پدري در جامعـه آمریکـا، اسـاس اجتماعی آمریکاي معاصر را تضعیف کرده است و ملتی را که روزگاري از قدرت قابـلملاحظـهاي برخـوردار بود، از فرایند رشد خودش بازداشته است .(Ancona, 1998. p. 19) ازایـنرو، کشـور آمریکـا در کـل از فقـدان هویت مردانه بزرگسال رنج میبرد .(Eastin, 2003, p. 12) این امـر موجـب نـاتوانی شـهروندان آمریکـایی در دستیابی به بلوغ و استقلال عمل شده است .(Ancona, 1998. P. 20) برخی دیگر بر این باورنـد کـه آمریکـاي معاصر رفتهرفته به جامعهاي بدون پدر بدل میشود .(Eastin, 2003, p. 12)
تا دهه 1970 به نقش پدران در رشد کودکان اهمیت چندانی داده نمیشـد. امـا بـه مـرور روانشناسـان بـا ورود به این حوزه، تأثیر نقش پدران در زندگی کودکان را مورد بررسی بیشـتر قـرار دادنـد. امـروزه علـیرغـم وجود پژوهشهاي فراوان در این حوزه، باز هم توجه کمتري به مسئله نقش تربیتی پـدران مـیشـود ( Arian, .(2002 درحالیکه پدران نهتنها بهطور مستقیم و غیرمستقیم از طریـق مراقبـت از کودکـان و حضـور در بافـت خانواده نقش فعالی در رشد کودکان دارنـد، بلکـه در %50 از ژنهـاي کودکانشـان نیـز سـهیم هسـتند .(Ibid) هرتسگ با تأکید بر نقش خاص پدر میگوید: کودکان محروم از پدر دچار »گرسنگی پدر« خواهنـد شـد؛ زیـرا آنان براي تنظیم متناسب پرخاشگري نسبت به خود و دیگران نیازمند آنند که با بزرگسالان مـذکري در ارتبـاط باشند (آدامز، 1373، ص .(15 در همین زمینه، سه نوع مطالعه براي تبیین نقش پدران طراحی شـده اسـت کـه عبارتند از: مطالعات همبستگی، مطالعات غیبت و جدایی پدر و مطالعات نقشآفرینی پدر.
بسیاري از مطالعات اولیه در خصوص نقش پدر براي تعیین همبستگی بـین نقـش پـدري و ویژگـیهـاي فرزندي طراحی شده بود. اکثر این مطالعات بین سالهاي 1940 تا 1970 اجرا شده، زمانی که نقش پدر بهعنوان یک نقش جنسی، داراي بیشترین اهمیت بود. در آن زمان، بیشتر مطالعات روي رشد نقش جنسی، بخصـوص در مورد پسرها متمرکز بود .(Lamb, 1881, p. 45) طراحی این مطالعات اولیه بسیار ساده بود و مردانگـی را در پدرها و پسرها برآورد و سپس، تعیین میکرد که چگونه دو مجموعه نمرات همبسته میشدند.
در اوایل دهه 1980، تحقیقات به سمت غیبت پدر و تأثیرات آن بر رشد فرزندان معطوف شد. نتـایج این تحقیقات نشان داد، که غیبت پدر تأثیرات فراوانی بر فرزندان طـلاق دارد. تحقیقـات انگـل و انگـل، 1996، بیلر، 1982، دمونو و اکوك، 1996، بیانگر این است که محرومیت از وجود پدر، ارتباط مستقیمی با مشکلات روانشناختی، هم در دختران و هم در پسران دارد .(Lemonda & Lamb, 2004, p. 7)
۸ ، سال ششم، شماره سوم، پاییز ۲۹۳۱
در دهه 1980، محققان به سمت بررسی نقشآفرینی پدر رفتند. در بیشتر این مطالعات، مقایسـه بـین شأن و منزلت کودك در خانوادههاي سنتیتر، که پدرهایشان در تربیت آنها مشارکت کمتري داشتهاند، بـا آن فرزندانی بود که پدرهایشان در نگهداري از آنها مشارکت میکردند .(Lamb & et al, 1985, p. 229-266) برخــی دیگــر از محققــان، همبســتگی ســطوح مختلــف درگیــري پــدر را مــورد بررســی قــرار دادنــد
.(Thomson & Mosely, 1995, p. 148-165)
تأثیرات افزایش نقش پدر در مطالعات پلک، 1997، پروت، 1985، رادین، 1994، که نتایج آن نیـز بـا سـایر تحقیقات بهصورت چشمگیري هماهنـگ بـود، نشـان داد، فرزنـدانی کـه پدرهایشـان نقـشآفرینـی بیشـتري داشتهاند، داراي کفایت شناختی و همدلی بالاتر، خودکنترلی بیشتر و باورهاي کلیشهاي جنسی پایینتـر هسـتند .(Lemonda & Lamb, 2004, p. 7) در سال 2002، محققان جهتگیري تحقیقات را تغییـر داده و بـه حمایـت پدر و تأثیرات آن از جمله بر موفقیتهاي تحصیلی فرزندان پرداختند. بهعنوان نمونـه، مـیتـوان بـه تحقیقـات بلر و گراهام (2002) و مکبرد و اسکوپ-سالیوان (2005) در این زمینه اشاره کرد .(Ibid, p. 8)
با توجه به اهمیت نقش پدر، محققان درصدد سـنجش و ارزیـابی ایـن امـر توسـط برخـی از مقیـاسهـا برآمدند. در برخی از این مقیاسها، نقش پدر توسط فرزند مورد ارزیابی قرار میگیرد و در برخـی دیگـر، ایـن پدر است که در خصوص نقش خودش، قضاوت میکند. در ادامه، به برخی از این مقیاسها اشاره میشود:
پرسشنامه نقش پدر (ROFQ)، توسط پالکوویتز در سال 1984 در 15 سـؤال طراحـی شـده اسـت. این پرسشنامه، میزان باورهاي والدین در خصوص اهمیت نقش پدر در رشـد کودکـان را انـدازهگیـري میکند. در تحقیقات انجامشده توسط کریستینسن (1997)، اعتبار بالاي براي ایـن پرسـشنامـه گـزارش شده است. اما این پرسشنامه تاکنون در ایران ترجمه و هنجاریابی نشده است.
پرسشنامه نگرش فرزند نسبت به پدر و مادر توسـط والتـر دبلیـو هودسـون در سـال 1992 در 25 سؤال طراحی شده است. این پرسشنامه، نگرش فرزندان به پدران و مادرانشـان را مـورد بررسـی قـرار میدهد و براي اندازهگیري دامنه یا شدت مشکلات فرزنـد بـا پـدر و مـادر، تـدوین شـده اسـت. ایـن مقیاسها، همانند هم هستند بهجز اینکه کلمه مادر و پدر در آنها عوض میشوند. براي این پرسـشنامـه اعتبار و روایی بالایی گزارش شده است (ثنایی، 1387، ص .(101
ابزار پیوند والدینی - فرم پدر، این پرسشنامه در 25 سؤال توسط گـوردون پـارکر و همکـارانش طراحـی شده است. در این پرسشنامه، از نوجوان خواسته میشود که نظر خود را در خصوص ﭘﺪر اﻋﻼم ﮐﻨﺪ.
پرسشنامه وجود پدر (FPQ)، این پرسشنامه توسط کرامپ در سال 2005 با 102 سؤال تهیه شده اسـت.
ساخت و تعیین ویژگیهای روانسنجی نقش تربیتی پدر از دیدگاه اسلام ۹
در این پرسشنامه، پدر از منظر نوجوان مورد ارزیابی قرار گرفته است. این تحقیق شامل سه حیطه کلی میشود: ارتباط با پدر، باورهایی درباره پدر، تأثیرات درون نسلی خانوادگی. محقق، این سه حیطه را در 10 مقیاس مـورد ارزیابی قرار داده است. مقیاس احساسات در خصوص پدر، مقیاس حمایت مادر براي ارتباط بـا پـدر، مقیـاس ادراك از مشارکت (درگیري) پدر، مقیاس تماس بدنی با پدر، مقیاس ارتباط پدر و مـادر، مقیـاس درك از خـدا بهعنوان یک پدر، مقیاس ادراك از تأثیر پدر، مقیاس ارتباط مادر با پدر خود (آیتمهاي ـ)، مقیاس ارتباط مادر بـا پدر خود (آیتمهاي (+، مقیاس رابطه پدر با پدر خود .(Krampe, 2005, p. 3)
مقیاس دلبستگی والدین و همسالان (IPPA)، این مقیاس بهمنظور تعیین کیفیـت پیونـدهاي عـاطفی میان والدین و نوجوان توسط آرمسدن و گرینبرگ (1987) مورد استفاده قرار گرفـت. ایـن مقیـاس، بـه کمک ارزیابی تجارب عاطفی- شناختی مثبت (اعتماد، ارتباط، پاسخگـویی خـوب و در دسـترس بـودن والدین) و تجارب عاطفی شناختی منفی (خشم، ناامیدي در نتیجه غیرپاسخگو یا پاسخگـویی بـیثبـات) کارکردهاي مختلف دلبستگی را مورد سنجش قرار میدهد .(Armsden & Greenberg, 1987, p. 15)
بهرغم همه کارهاي انجامشده، پژوهشی که بهطـور جـامع بـه نقـش تربیتـی پـدر از دیـدگاه اسـلام پرداخته و براي آن پرسشنامه ارائه کرده باشد، انجام نشده اسـت. بـر ایـن اسـاس، مسـئله اساسـی ایـن پژوهش عبارت است از: ساخت پرسشنامه نقش تربیتی پدر از دیدگاه اسلام و بررسی روایـی و اعتبـار آن. ازاینرو، این سؤالها در مورد پرسشنامه محققساخته نقش تربیتـی پـدر از دیـدگاه اسـلام بررسـی شده است: پرسشنامه نقش تربیتی پدر از دیدگاه اسلام از چـه میـزان روایـی برخـوردار اسـت؟ اعتبـار پرسشنامه نقش تربیتی پدر از دیدگاه اسلام چقدر است؟
روش تحقیق
جامعه آماري این پژوهش، شامل کلیه دانشآموزان دختر و پسر پایـه اول، دوم و سـوم متوسـطه منطقـه هیجده شهر تهران است. در این منطقه، 35 دبیرستان دخترانه و پسرانه وجود دارد که نزدیـک بـه 14363 هزار دانشآموز دختر و پسر دبیرستانی تحصیل میکنند.
حجم نمونه در این پژوهش، براساس جـدول کرجسـی و مورگـان (1970) تعیـین شـده اسـت. از آنجاکه حجم جامعه آماري تقریباً برابر با 14363 نفر بود، جدول کرجسی و مورگان متناسب این حجـم، نمونهاي 377 نفري را پیشنهاد میکند. اما ازآنجاکه خطاي نمونهگیري بـا انـدازه نمونـه رابطـه معکـوس دارد و هر قدر اندازه نمونه افزایش یابد، خطاي نمونهگیري کمتر مـیشـود (بیابـانگرد، 1386، ص (132 محقق نمونهاي برابر با 382 نفر براي پژوهش انتخاب کرده اسـت کـه حتـی از حجـم نمونـه پیشـنهادي
۰۱ ، سال ششم، شماره سوم، پاییز ۲۹۳۱
جدول کرجسی و مورگان براي جامعه با 100000 هزار نفر هم بیشتر میباشد.
نمونه مورد پژوهش از میان جامعه مذکور، با استفاده از روش نمونهگیـري خوشـهاي تصـادفی گـردآوري شده است. بدین منظور، پس از تعیین طبقات و حجم نمونه، ازآنجاکه جامعه مـورد تحقیـق بـزرگ و گسـترده بود و فهرست کامل افراد جامعه در دسترس نبود، با روش نمونهگیري خوشهاي، و با انتخـاب چنـد کـلاس از هر طبقه (پایه اول، پایه دوم و پایه سوم)، پرسشنامه نقش پدر از دیدگاه اسلام بر روي نمونهها اجرا شد.
در سطح آمار استنباطی، براي بررسی رابطه بین متغیرها، شـاخص همبسـتگی مـورد اسـتفاده قـرار گرفتـه است. ازآنجاکه هدف از این پژوهش، ساخت پرسشنامه نقش پدر از دیدگاه اسلام بـوده اسـت، بـراي روایـی محتواي این مقیاس از متخصصان علوم اسلامی استفاده شده. در ارزیابی میزان مطابقت نظـرات کارشناسـان در خصوص روایی محتوایی از شاخص آماري ضریب کندال استفاده شده، روایی سازه نیـز از طریـق همبسـتگی با نمره کل و روایی ملاك را از طریق روایی همزمان بهدست آمد. براي ارزیابی اعتبار پرسشنامـه سـاختهشـده از روش آزمون – آزمون مجدد و آلفاي کرونباخ و دو نیمه کردن استفاده شده است.
تعداد نمونه انتخابی در این تحقیق، به ازاي هر سؤال تقریباً 7 نمونه بود. همچنین در این پـژوهش از دو ابزار استفاده شده است:
الف. پرسشنامه نقش تربیتی پدر از دیدگاه اسـلام، با 48 سؤال، که براي یازده مؤلفه طراحـی شـده اسـت. ایـن آزمون بخش عمدهاي از وظایف پدر را که قابل سنجش و ارزیابی بوده، مورد ارزیابی قرار میدهد.
مؤلفههاي نقش تربیتی پدر از دیدگاه اسلام عبارتند از:
.1 محبت به فرزند، .2 تکریم مادر، .3 تکریم فرزند، .4 بازي بـا فرزنـد و زمینـهسـازي بـراي آن، .5 الگودهی مثبت، .6 آموزشهاي دینی، .7 آموزشهاي پایه و عمومی، .8 تأدیب، .9 کمک بـه شـکلدهـی هویت فردي، .10 کمک به شکلدهی هویت اجتماعی نوجوان، که خود شامل سه زیر مؤلفـه مـیباشـد: آموزش تعامل اجتماعی مناسب، انتخاب دوست خوب، تربیت شغلی، .11 وظایف مالی پدر.
ب. مقیاس دلبستگی به پدر :(IPPA) این مقیاس، بهمنظور تعیـین کیفیـت پیونـدهاي عـاطفی میـان والـدین و نوجوان توسط آرمسدن و گرینبرگ 1987 مورد استفاده قرار گرفت.
این مقیاس، به کمک ارزیابی تجارب عاطفی- شناختی مثبت (اعتمـاد، ارتبـاط، پاسـخگـویی خـوب و در دسترس بودن والدین) و تجارب عاطفی شناختی منفی (خشم، ناامیدي در نتیجه غیرپاسخگـو یـا پاسـخگـویی بیثبات)، کارکردهاي مختلف دلبستگی را مورد سنجش قرار میدهد .(Greenberg, 2009, p. 1)
این آزمون داراي سه زیرمقیاس، میزان اعتماد، کیفیت رابطه و میزان خصـومت و احسـاس بیگـانگی
ساخت و تعیین ویژگیهای روانسنجی نقش تربیتی پدر از دیدگاه اسلام ۱۱
است. آلفاي گزارششده براي این مقیـاس 0/89 مـیباشـد. ایـن مقیـاس، یـک مقیـاس خودسـنجی بـا مقیاسهاي لیکرت پنج قسمتی میباشد.
مؤلفان این پرسشنامه، ضریب بازآزمایی به فاصله سه هفته را براي دلبستگی به والدین0/93 و بـراي دلبستگی به همسالان 0/86گزارش کردهاند. طبق گزارش سازندگان، این آزمون، از اعتبار سازهاي خـوبی
نیز برخوردار است .(Greenberg, 2009. p. 2)
مراحل ساخت پرسشنامه نقش تربیتی پدر از دیدگاه اسلام و روش انجام کار به شرح زیـر پیگیـري شده است:
گام .1 تحلیل نظري نقش تربیتی پدر با توجه به آیات و روایات؛ در این بخش ابتـدا منـابع روایـی، در خصـوص کـودك و وظـایف پـدر جمـعآوري شـد. پـس از
جمعآوري منابع و تحلیل آنها، نقش پدر از آیات و روایات استخراج گردید. با توجه بـه کارهـاي کمـی، که در این زمینه انجام شده، لازم بود که ابتدا نقش پدر بهصورت کامل تبیین و پـس از آن الگـویی ارائـه شود تا در آن غالب، وظایف پدر نظامبندي گردد. الگوهاي مختلفی انتخاب و ارزیابی شد تـا در نهایـت، با مشورت استادان محترم و منابع موجود الگویی براي نقش تربیتی پدر تنظیم شد.
گام .2 بررسی نقش پدر در متون روانشناسی؛ در دومین، گام منابع فارسی و مقالات مرتبط با نقش پدر از بانک پایاننامههـا و جسـتجوي اینترنتـی
جمعآوري شد. اما با توجه به اینکه در خصوص نقش پدر در کشورمان بسیار کم کار شده اسـت، منـابع مرتبط کمی بهدست آمد. در مرحله بعد، مقالات لاتین از طریق اینترنـت جسـتوجـو و پـس از یـافتن منابع مرتبط و دستهبندي و ترجمه جهت استفاده در پژوهش آماده گردید.
گام .3 بررسی میزان موافقت مستندات و الگوي ارائهشده با آموزههاي اسلام توسط کارشناشان خبره دینی؛ پس از تهیه الگوي نقش تربیتی پدر از دیدگاه اسلام، لازم بود که این امـر از نظـر کارشناشـان دینـی
نیز بررسی شده تا از صحت آن اطمینان حاصل گردد. ازاینرو، بـدین منظـور الگـوي اسـتخراجشـده از روایات، براي کسب اطمینان بیشتر به 11 تن از استادان حوزه ارائه شد. پس از دریافت نظـرات اسـتادان و بررسی آنها، الگوي نهایی نقش تربیتی پدر تهیه شد.
گام .4 طراحی گویهها براساس مستندات اسلامی (آیات و روایات)؛ در این مرحله، براساس الگوي تهیهشده گویههایی براي هر مؤلفه طراحی شد. گام .5 تهیه و تنظیم نهایی گویهها؛
۲۱ ، سال ششم، شماره سوم، پاییز ۲۹۳۱
با توجه به نکات گفتهشده، براي هر مؤلفه گویههایی طراحی شد. این گویهها در ابتـدا بـه 74 سـؤال میرسید. اما پس از مشورت با استادان و حذف برخی از گویهها، حجم آنها به 55 سؤال کـاهش یافـت؛ زیرا کوتاه بودن پرسشنامه جزء مزایاي آن محسوب میشود، البته کوتاهی کـه مخـل مقصـود و غـرض محقق نباشد. ضمن اینکه برخی مؤلفههاي نقش پدري نیز از بخش طراحی گویهها حـذف شـدند؛ زیـرا امکان سنجش آنها فراهم نبود.
گام .6 بررسی روایی محتواي پرسشنامه؛ در این تحقیق، محقق پس از تهیه گویهها، آنها را همراه با مستندات بـه 11 تـن از کارشناسـان علـوم
اسلامی و روانشناسی ارائه نمود تا نظر خود را در زمینه میـزان مطابقـت هـر گویـه بـا مؤلفـه نـامبـرده، براساس نحوه دلالت ذکرشده در یک مقیاس لیکرت چهار درجهاي اعلام نمایند.
گام .7 اجراي مقدماتی پرسشنامه؛ بهمنظور اجراي مقدماتی، پرسشنامه 52 سؤالی در یک نمونه 60 نفـري از دانـشآمـوزان دبیرسـتانی
