بخشی از مقاله
چکیده
در دنیاي امروز همه جوامع بتدریج به سویی پیش می روند که همگی بر هویت فرهنگی خویش تاکید دارند و نسبت به هویت سیاسی خود بی اعتنا هستند .در واقع اهمیت فزاینده هویت فرهنگی در عصر بعد از جنگ سرد، خلاء ناشی از کاهش اهمیت هویت سیاسی را پر می کند . تردیدي نیست که پایبندي افراد و نهادهاي جامعه به ارزش ها و هنجارهاي پذیرفته شده در فرهنگ، نوعی مصونیت اجتماعی ایجاد می کند که طبعاً موجب امنیت پایدار می گردد . هرچه امنیت فرهنگی و اجتماعی در جامعه گسترش یابد،پیشرفت در سایر ابعاد توسعه تسریع می شود و افراد جامعه به سمتی سوق پیدا می کنند که در سازندگی و درخشش جامعه تاثیر می گذارند و از آسیب ها و انحراف ها مصون می مانند . اما مرا,دات فرامرزي و تعاملات فرهنگی مرزنشینان در کشور هاي همجوار چنان است که فرهنگ و هویت ملی ما را در معرض خطر قرار می دهد. این مقاله برآن است که براي پیشگیري از این تهدیدات و تامین امنیت فرهنگی راهکارهایی را ارائه دهد و معتقد است امنیت فرهنگی در سایه یک حکومت مردمی که متکی به آراي مردم باشد، آن هم از منظر بومی امکان پذیر است. زیرا تجربه نشان داده است درمناطق مرزي هر کجا که امنیت بومی شده است سریع تر به امنیت پایدار دست یافته است.
واژگان کلیدي: امنیت ، امنیت فرهنگی ، مناطق مرزي ، تعامل فرهنگها ، فرهنگ ملی
مقدمه
احساس تعلق فرد به کشور، جامعه، نهاد و مجموعه خاصی، هویت او را نشان میدهد.یعنی تاریخ، منافع، سرنوشت و تصور ذهنی مشترك ، تعلقات جغرافیایی، قومی، نژادي، زبانی و دینی هرکس بخشی از هویت او بشمار میرود.این درحالی است که سیاستهاي فرهنگی حاکم بر یک جامعه میتواند نقش تعیین کنندهاي در مسیر هویتیابی افراد آن جامعه ایفا کند و این امر برآمدهاز ارتباط محکم فرهنگ و هویت میباشد. یعنی از طریق فرهنگ است که انسانها هویتیابی کرده و بر هویت خاصی تأکید میکنند.
از سوي دیگر، قوم و گروههاي قومی، مجموعه افرادي با سنت فرهنگ و احساس هویتی مشترك هستند که این اشتراکات، آنانرا به عنوان یک گروه فرعی از جامعه ملی و بزرگتر و همچنین از دیگر گروههاي عضو آن جامعه متمایز میسازد. هر قوم داراي ساختار گسترده خویشاوندي است که در درون آن، عوامل همبستگی مادي و معنوي موجبات پیوند و احساس تعلق افراد به قوم را فراهم می آورد. این عوامل عبارتند از: زبان، عرصه جغرافیایی خاصی که محل زیست افراد قوم بوده و هست، ارزشها، آداب ورسوم، باور به یک نیاز مشترك (احمدي، .(1378 بنابراین بحران هویت ، تغییر ارزش هاي اخلاقی و فرد گرایی افراطی و ... که همگی از نظر ذهنی سبب نوعی ناامنی در افراد جامعه می شود یکی از مهمترین شاخصهاي جغرافیاي انسانی ایران تنوعات قومی فرقه اي است . وجود این پدیده که در استانهاي مرزي
محسوس تر است باعث می شود هر گونه گسترش خشونت هاي فرقه اي در کشورهاي همسایه براساس قانون مجاورت به شهرهاي مرزي ایران نیز تسري یابد و ضریب امنیتی استانهاي مرزي را با چالش هاي جدي مواجه کند. به عبارت دیگر، یکی از کانونهاي تهدید نرم افزاري امنیت ملی ، افزایش اصطکاك و تداوم تنشهاي فرقه اي درکشورهاي همسایه و احتمال تسري
٥٦٦
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
ناامنی به استانهاي مرزي است که می تواند به عنوان یکی از ابزارهاي مداخله جویانه قدرتهاي فرامنطقه اي مستقر در منطقه با رویکرد بحران سازي، امنیت زدایی، امتیازگیري و ایجاد تننشهاي چند بعدي در داخل کشور به کار گرفته شود. براي درك بهتر این موضوع بهتر است نگاهی اجمالی به این تنشها و مشکلات فرهنگی مناطق مرزي داشته باشیم . مناطق مرزي کشورمان معمولاً به پنج منطقه فرهنگی تقسیم می شوند:
-1 منطقه شمال غربی ( آذربایجان ): این منطفه شامل 6 استان آذربایجان غربی ، شرقی ، اردبیل، زنجان و قزوین است که حدود 138 هزار کیلومتر مربع مساحت دارد . مراودات فرامرزي مردم این منطقه با جمهوري آذربایجان و ترکیه با 8 میلیون جمعیت صورت می گیردکه از آن میزان 5 میلیون آذري هستند . گسست هویت ملی و قومی ، شوینیسم هاي قومی ، مسائل سیاسی از چالشهایی است که در این منطقه دیده می شود .
-2 منطقه شرقی ( بلوچستان) : این منطقه شامل استان سیستان و بلوچستان می شود که با 181 هزار کیلومتر مربع در حدود 2/3 میلیون نفر جمعیت دارد . زبان این قوم بلوچی است . گسست میان سیستان (شیعه) و بلوچستان (سنی) دیده می شود. مراودات فرامرزي با پاکستان با جمعیت حدود 3 میلیون بلوچ پراکنده در کشورهاي خلیج فارسی دیده می شود. مشکل فرهنگی این منطقه عبارتند از: مسائل سیاسی، ضعف هویت ملی، گسست مذهبی و وجود جمعیت یزرگ مهاجران افغانی.
-3 منطقه جنوب غربی ( عربها) : این منطقه شامل سه استان خوزستان، هرمزگان و بوشهر می شود. جمعیت عرب زبان در خوزستان % 44/9 در هرمزگان % 25 و در بوشهر % 6/4 است. اعراب خوزستان نسبت به اعراب بوشهر و هرمزگان گسست زبانی دارند. در خوزستان عربها شیعه و دو استان دیگر سنی هستند.رقم کل عربها حدود 3 میلیون نفر است . در برخی از شهرهاي خوزستان میزان جمعیت عرب زبان بسیار بالاست؛ نظیر شادگان %100 و خرمشهر . %80 در این منطقه با مراودات فرامرزي اعراب در عراق و منطقه خلیج فارس صورت می گیرد. مناطق آزاد کیش و قشم با مفهوم گردشگري تعریف می شوند
. جمعیت بومی دو استان بوشهر و هرمزگان به شدت در گسست فرهنگی با تحولات توسعه اي قرار دارد. گسست قومی- ملی نیز بویژه در بین اعراب سنی بوشهر و هرمزگان وجود دارد.
-4 منطقه غربی (کردها) : این مطقه شامل 4 استان کردستان، آذربایجان غربی، کرمانشاه و ایلام است که مساحتی حدود
100 هزار کیلومتر مربع را در بر می گیرد.جمعیت کرد ایران حدود 5/5 میلیون نفر برآورد شده است. گسست میان کردهاي کرمانشاه و ایلام (شیعه) و سایر کردها (سنی) بارز است. مراودات فرامرزي با جمعیتی بین 13 تا 15 میلیون نفر صورت می گیرد که اغلب آنها در عراق هستند. مشکلات فرهنگی موجود در این منطقه عبارتند: از مسائل سیاسی ، ساختارهاي قبیله اي سنتی، تنشهاي دینی و گسستهاي قومی .(فکوهی ؛ (1385
-5 منطقه شمال شرقی (خراسان و گلستان) : منطقه خراسان بزرگ با دو کشور ترکمنستان و افغانستان داراي مرز مشترك است. بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروي که دیواره هاي آهنی فروریخت و مراودات فرامرزي برقرار شد و مرزنشینان دو کشور ایران و ترکمنستان تحت تاثیر فرهنگهاي یکدیگر قرار گرفتند.اما در افغانستان این مرودات غیر رسمی است.
هر یک از مناطق فوق داراي فرهنگ بومی و محلی خود هستند و مردم آن تعصب خاصی به قومیت و زبان و نژاد خود دارند.
تقریباً تمام مطالعات در سطوح ملی و بین المللی نشان می دهند که در همه جا، فرهنگهاي محلی یا خرده فرهنگها تلاش می کنند که به حیات خود ادامه دهند و خود را تقویت کنند و در این راه مصرف کالاهاي فرهنگی و حتی تقویت انگیزه هاي هویتی در مصرف کالاها امري است که بوضوح دیده می شود.. این موضوع در مناطق مرزي هم که همواره با چالشهاي زیادي روبرو هستند بیشتر صادق است.
در مورد وضعیت فرهنگی و اقتصادي مردم این مناطق، یک گزارش تحقیقی از هوشنگ امیراحمدي با نام»پویاییشناسی توسعه و نابرابري استانها در ایران(«(1335-1362در اطلاعات سیاسی-اقتصادي منتشر شده است. امیراحمدي با بهرهگیري از
٥٦٧
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
13 شاخص اجتماعی دست به بررسی تحرك استانهاي کشور در مقایسه با یکدیگر از حیث محرومیت یا برخورداري، در سه دوره زمانی سالهاي(1345 و 1355 و (1361زده است.دادههاي وي حاکی از بهرهمندي بیشتر استانهاي آذربایجان شرقی، خوزستان و خراسان و محرومیت بیشتر استانهاي آذربایجان غربی، سیستان و بلوچستان، ایلام و کردستان در سال 1361
میباشد بر این اساس استانهاي سیستان و بلوچستان و کردستان ایلام و بوشهر محرومترین استانهاي مرزي کشورند، حال آنکه استانهاي آذربایجان شرقی، خراسان، گیلان و مازندران از برخوردارترین استانهاي مرزي کشور به شمار میروند.(
امیراحمدي، (1363
هم مرزي و تأثیرات فرهنگی آن
آداب و سنن، مذهب و فرهنگ هر قومی از دیگر عوامل مؤثري است که ممکن است در منطقهاي با یک آب و هوا، دو قوم از دو نژاد مختلف ساکن باشند. اگرچه ملل مجاور درمرزهاي مختلف از لحاظ وضعیت جغرافیایی با یکدیگر یکسان هستند اما تفاوتهاي فرهنگی دو قوم بر اخلاق و رفتار آنها تاثیرگذار است و باعث می شود که شهرهاي مرزي، فرهنگی میانه داشته باشند.
