بخشی از مقاله
چکیده
هنر و معماري اسلامی ایران همواره تجلیگر جلوههاي تلاش و جهاد در عرصههاي کالبدي، اجتماعی و اقتصادي خود بودهاند.
منطقه خوزستان و نیز دزفول و شوشتر در ایران به عنوان مناطق با وضعیت آب و هوایی حاد و نامناسب همواره مطرح بوده است.
اندیشههاي مبتنی بر تعامل اندیشمندانه با طبیعت و همزیستی با محیط و اقلیم و تفکر موفقیتآمیز جهاد اقتصادي، سبب پیدایش شوادون گشته است که از زمان گذشته تا دوره معاصر به عنوان یک فضاي مناسب براي فرار از تنگناي شدید اقلیم در دزفول و شوشتر مورد استفاده قرار گرفته است. ساخت بناي شوادون متناسب با اقلیم و بدون نیاز به استفاده از انرژيهاي فسیلی براي سرمایش وگرمایش با دستاورد حفظ محیط زیست، از جلوههاي تعامل اقلیمی و بومی و محلی و نمونه جهاد اقتصادي محسوب میگردد. هرخانه داراي یک شوادون حفرشده در دل زمین به عمق 12-6 متري بوده است. هوا در این عمق زمین، در حد آسایش میباشد، و زندگی در دل زمین، حتی در طول تابستانهاي طاقتفرسا را امکانپذیر میکند. این مقاله، فضاي زیستی شوادان به عنوان یکی از شاخصترین روشهاي طراحی مناسب اقلیمی در بنا را به عنوان نمونه جلوه جهاد اقتصادي در هنر معماري ایرانی و اسلامی با تفکر طراحی اقلیمی پایدار، با بیان و معرفی بخشهاي مختلف شوادونها به همراه ارتباط با مجاري عمودي جریان هوا و تحلیل عملکردهاي آن، مورد بحث و بررسی قرار میدهد.
واژگان کلیدي: شوادان، اقلیم، پایداري، معماري پایدار، اقتصاد مقاومتی
-1 مقدمه
یکی از خصوصیات بشر، توانایی غلبه بر ناملایمات پیرامونش میباشد. معماري مناطق مختلف ایران شاهد روشهاي گوناگونی براي تنظیم شرایط محیطی ساختمان است. معماري زیرزمینی به عنوان یکی از راهکارهاي طراحی اقلیمی و برآوردن نیاز انسان به آسایش در مقابل شرایط طبیعی محیط، در اغلب شهرهاي
کشور دیده میشود. در راستاي برقراري تعامل با محیط، امکان ساخت بخشی از فضاي ساختمان درون زمین
فراهم شده است. ساخت شوادونها و فضاهایی در دل زمین و در سطوح مختلف، روش بسیار مناسبی براي پایداري شرایط زیست در ساختمانهاي دزفول و شوشتر در ایران بوده است.
فضاي زیرزمینی شوادان از نظر ایجاد آسایش براي ساکنان این مناطق، از مناسبترین فضاهاست. شوادان
فضایی است در دل زمین با عمقی چند برابر سردابهاي مناطق کویري. حضور مردم در این زیرزمینها نه
فقط از جنبه آسایش کالبدي، بلکه شاید مفاهیمی مطابق روحیات مردم منطقه داشته باشد. آشکار کردن این
مفاهیم در معماري بومی منطقه و مطالعه در مورد راهحلهاي زیستی - اقلیمی به خصوص شوادان، از اهداف این مقاله است؛ تا در نهایت به استفاده از انرژي برودتی شوادون براي بهینهسازي فضاهاي معماري بهره برده
همایش ملی نقش سبک زندگی در اقتصاد مقاومتی
2
و با استفاده از تجربیات گذشتگان شاید به راهحل پایداري براي معماري کنونی و آینده برسیم. عوامل
تأثیرگذار بر شوادانها و اصولاً معرفی این عنصر اقلیمی و سپس بررسی و مطالعه اجزاي آن به کاربردهاي آن در خانه و خودکفایی این معماري از منظر تهویه به کمک جریان طبیعی هوا، خواهیم رسید که مطابق با
الگوهاي زیست بومی و پایدار میباشد.
-2 تعاریف و توضیح
کلمه شوادون از ریشه شوتاپواتا است. این واژه در رابطه با فضاهاي زیرزمینی به زبان پهلوي آمده و به
معنی شریک بودن در کندن کت است. شوادان در لغت ترکیب شو+دان میباشد. "شو" به معنی تاریک و سیاه
و شب، و "دان" پسوند است به معناي فضاي تاریک.
شوادون یک فضاي خنک زیرزمینی در بناهاي سنتی منطقه دزفول و شوشتراست که با توجه به زمین
(کنگلومرا) با حفاري در دل زمین بدون اجراي دیوار و سقف و بعضاً با عمق بیش از 10 متر از سطح زمین
ایجاد میگردد که در تابستان براي استراحت روزانه و همچنین نگهداري مواد خوراکی و در کل رفع نیازهاي
برودتی استفاده میشود و خاك به ارتفاع متوسط 9 متر بر روي فضاي زیرزمینی قرار گرفته که شوادان را از سطح زمین جدا میکند. نه تنها گرماي هواي سطح زمین به چنین عمقی نمیرسد، بلکه همچون عایقی مانع از تبادل حرارتی زیرزمین با هواي بیرون میشود. هنگامی که گرماي هوا به حد نهایت خود میرسد فضاي ایوان با تمام سایه هم براي زیست مناسب نیست و بادهاي گرم شبهاي تابستان هم باعث میشود که مردم نتوانند
روي بام بخوابند؛ ساکنین خانه به شوادانها پناه برده و مادامی که شدت گرما ادامه داشته باشد، در فضاي
زیرزمینی شوادان زندگی میکنند. ظاهراً شوادانهاي شوشتر و دزفول با هم نیز در ارتباط بودهاند.
تصویر شماره 1
پلان عمومی یک شوادان
همایش ملی نقش سبک زندگی در اقتصاد مقاومتی
3
شوادونها بر اساس حجم و عمقشان خنکاي متفاوت دارند و هر چقدر حجم و عمق آنها بیشتر باشد
هواي خنکتر و پایدارتري دارند.
-3 اجزاي شوادان
معماري خانه در این منطقه بر مبناي شاخصهاي اقلیمی که در گونه بافت شهري تأثیر میگذارد شکل
میگیرد؛ خصوصًا در معماري منطقه شوشتر و دزفول فقط به معنی سرپناهی مسقف نیست. اجزاي تشکیل
دهنده خانه فضاهایی که در کنار هم قرار میگیرند، به سه دسته فضاي باز، نیمه باز و بسته تقسیم میشوند، و
به دلیل اهمیت عامل گرما، به عنوان عامل اقلیمی مؤثر در ایجاد آسایش کالبدي و تأمین کارآیی مستمر فضاها
در شهر دزفول، راهحلها عمدتاً در جهت سرمایش مطرح شده است تا گرمایش.
تصویر شماره - 2 اجزا خانه در شوشتر و دزفول
مسکن در دزفول
فضای باز فضای نیمه باز فضای بسته
حیاط حیاط داخلی بهارخواب پیش بوم بام ایوان شوادان شبستان اتاق
ورودی فضای اصلی کت دریزه تال
اجزاي شوادان شامل: ورودي، فضاي اصلی، کت، دریزه و تال میباشد.
ورودي: شوادون داراي یک ورودي نسبتاً عریض است که معمولاً در یک قسمت از حیاط قرار دارد. اما در برخی از موارد نیز در یک ایوانچه در جنب حیاط قرار میگیرد و غالباً بدون در میباشد و براي تأمین
ایمنی دور آن را دیوار جان پناه اجرا میکنند.
پلکان: از بدو ورود پلکان شروع و تا صحن شوادون ادامه دارد. غالباً شیب این راه پلهها زیادتر از پله هاي
امروزي میباشد.
پله پهن: معمولاً در پلکان قبل از هر 12 پله متوالی یک پله وسیع به عنوان پاگرد تعبیه میشود که عملکرد و سطح آن فراتر از یک پاگرد میباشد و در مواقعی که تعداد استفاده کنندگان بیشتر از گنجایش شوادون باشد از فضاي آن استفاده میشود.
