بخشی از مقاله
چکیده
هدف از انجام این پایان نامه معرفی تاریخچه صنعت نفت در ایران و فراز و فرودهای تاریخی و اجتماعی آن می باشـد. از آنجـا کـه موزه ها همواره درنگی خاص برای باز خوانی گذشته به حساب آمده است. این لرزه می تواند نقش این عنصر حیاتی را از تحـولات مختلف کشورما بازنمایی کند. جایگاه خاص نفت ایران در جهان طبعاً نگاه ها و نگرش های جهـانی را نیـز بـه ایـن مـوزه معطـوف خواهد ساخت. روش این تحقیق ازمنظر هدف، ارزبینی از نظر نتیجـه، کـاربردی و از منظـر روش مبتنـی بـر تحقیقـات پیمـایش
تحلیلی خواهد بود.
-----
واژههای کلیدی: موزه نفت، طراحی، اهواز، مفاهیم نظری، مفاهیم عملکردی
-1 مقدمه
نفت و گاز مهمترین منابع طبیعی کشور؛ برای اولین بار در استان خوزستان، قریب به 80 سال پیش کشف و اسـتخراج شـد. از آن موقع تا کنون حوزه های نفتی فراوانی در این استان کشف و مورد بهره برداری قرار گرفته که از مهمترین آنهـا حـوزه هـای نفتـی اهواز می باشد. پالایشگاه آبادان و پتروشیمی بندر امام و ماهشهر و... از جمله صنایع وابسته به نفت در این استان می باشند.
خوزستان به عنوان مهمترین استان نفتی کشور، مرکز فعالیت دو شرکت بزرگ نفتی ملی و حفاری نفت ایران و شرکت ملی مناطق نفت خیز ایران است که این شرکت به تنهایی حدود 80 درصد نفت ایران را تولید می کند. این شرکت به عنوان بزرگترین شـرکت حفاری در حوزه های نفت و گاز کشور، یکی از شرکت های بالادستی شرکت نفت است که هم اکنون با بـه کـارگیری 72 دسـتگاه حفاری در خشکی و دریا، بیش از 90 درصد نیازهای صنعت نفت در بخش صنعت حفاری را در منـاطق خشـکی و دریـایی، در 10 استان نفت خیز کشور تامین می کند. اگر چه حوزه فعالیت این شرکت به عنوان بزرگترین تولید کننده نفـت کشـور در اسـتانهای خوزستان، بوشهر و کهکیلویه و بویر احمد قرار دارد و 80 درصد کل نفت کشور توسط این شرکت تولید مـی شـود امـا حـدود 50 درصد از تولید نفت کشور متعلق به استان خوزستان است. خوزستان به عنوان مهمترین استان نفتی کشور، مرکز فعالیت دو شرکت
بزرگ نفتی ملی و حفاری نفت ایران و شرکت ملی مناطق نفت خیز ایران است. در سال هزار و 308 شمسی اولین چاه نفت ایـران و خاورمیانه، توسط گروهی انگلیسی به سرپرستی ویلیام ناکس دارسی در شهر مسـجد سـلیمان در خوزسـتان حفـر و نفـت از آن استخراج شد.
-1-2 توجه کلی
موزه هارا در ابتدا به عنوان نهادهایی آموزشی و سرگرم کننده تعبیر می کردند اما به مرور زمان جنبه های آموزشی، پژوهشی و اطلاع رسانی آن بیشتر شد. به تعبیری، دیدن این قبیل آثار و نشانه ها برای بسیاری که اهل فکر، اندیشه و قلم هستند علاوه بر جنبه های علمی وآموزشی، همچنان سرگرمی نیز محسوب می شود؛ یعنی گونه ای از سرگرمی که علاوه بر احساس، تفکر آنها را به تکاپو در آورد.
در نگاهی دقیق تر در می یابیم که امروزه در دنیا موزه ها مفهوم سنتی خودشان را از دست داده اند و دیگر به عنوان قبرستانی از اشیا و لوازم با آنها برخورد نمی شود. بلکه موزه ها نوعی "سرویس فرهنگی" به اقشار مختلف جامعه ارائه می دهند. و چه بهتر آن که این سرویس فرهنگی ریشه در تاریخ، سیاست و اقتصاد این کشور داشته باشد و تلاشی باشد در جهت ارتقاء اطلاعات فنی، پیوند فرهنگی و علمی نسلهای گوناگون و فراهم نمودن زمینه مناسبی برای پیشرفت های علمی و فرهنگی. موزه نفت، آری، ایجاد چنین موزه ای برای صنعت نفت در کشورمان تنها به دلایل ضرورت های علمی و پژوهشی نیست بلکه نقش اساسی نفت در تاریخ معاصر و اقتصاد ایران، تشکیل چنین موزه ای را بسیار ضروری جلوه می دهد. موزه و نمایشگاه ملی نفت، مجموعه ای علمی - تاریخی است که ابعاد مختلف آن، نوعی" تاریخ نگاری"برای کشور خواهد بود و قطعاً در آن باید "امانت دار تاریخ نفت" بود، موزه و نمایشگاه دائمی نفت، مسیر بی پایانی که نمی توان خود را محدود به تکمیل آن در ظرف زمانی محدود و معین نمود.
اهمیت تحقیق به منظور جمع آوری، حفظ، نگهداری و اشاعه آثار و گنجینه های ارزشمند ولیکن پراکنده تاریخ صنعت نفت ایران
و انتقال آن به نسل های دیگر و آشنا سازی آنان با تاریخ پرفراز و نشیب این صنعت دیرپا در ایران که نقشی مهم و انکار ناپذیر در اوضاع و احوال سیاسی و اقتصادی قرن حاضر این مرز و بوم داشته است و نیز فراهم آوردن یک محیط نمایشگاهی مناسب و در خور شأن صنعت عظیم نفت کشور، طرح ایجاد موزه نفت ایران از اهمیت خاصی برخوردار است.
و زمانی این طرح در جایگاه اصلی خود قرار خواهد گرفت که بازدید کننده با بازدید موزه مواردی چون:
-ارزش نفت در زندگی مردم ایران -مشتقات تهیه و تصفیه نفتی که مردم آن را به راحتی مصرف می کنند
-سهم آیندگان و نحوه مصرف فعلی و مشکلات حاصل از این نوع مصرف -نقش نفت در پیروزی انقلاب، اعتصابات و بستن شیرهای نفت و...را دریابد.
حتی می توان گفت که این موزه بستری خواهد بود برای اخذ تصمیماتی برای جامعه آینده، چرا که نمایش وضع کنونی نفت در جهان و مشکلات آن درقلمروهای مختلف صنعت، اقتصاد، سیاست، محیط زیست و ... وآنچه که بدین جهت ممکن است در آینده رخ بدهد، پایه تصمیماتی است که جامعه جهانی آینده در مواجهه با امکانات و محدودیت های نفت و سایر انرژی ها در جهان اخذ خواهد نمود. پر واضح است که در خصوص موضوع آینده نفت، سرنوشت ایران وجهان به صورت غیر قابل تردیدی به یکدیگر پیوند زده می شود
.
هدف از این تحقیق جند مقوله بسیار مهم بوده:
-آشنائی با تاریخچه صنعت نفت در ایران وابعاد سیاسی، اقتصادی و تکنولوژیکی این پدیده از ابتدای قرن بیستم تا حال حاضر.
- فراهم نمودن زمینه پژوهش و تحقیقات.
- نمایش وسایل، ابزار و تکنولوژی گذشته در استخراج نفت -نمایش نحوه استفاده های مختلف از نفت
- نمایش محصولات نفتی
- ایجاد کتابخانه تخصصی سوخت های فسیلی و انرژی های تجدید پذیر - کلاس های آموزشی جهت بهینه سازی مصرف سوخت و استفاده از انرژی های تجدید پذیر - برگزاری همایش های تخصصی
-2 چارچوب نظری
اقوام متمـدن دوران باسـتان، بـه ویـژه سـومریهـا، آشـوریهـا و بـابلی هـا، در حـدود چهـارهزار و پانصدسـال پـیش در سـرزمین بینالنهرین(عراق امروزی) با برخی از مواد نفتی که از دریاچه قیر بهدست میآمد، آشنایی داشتند. آنان از خود قیر بهعنوان ماده ی غیرقابل نفوذ برای عایق کاری استفاده میکردند. رومیهاو یونانیها نیز مواد قیری را برای غیرقابل نفـوذکردن بدنـه ی کشـتیهـا و همچنین برای روشنایی و گرمکردن به کار میبردند. در داستانها آمده است که نوح نیز کشتی خود را بـا قیـر پوشـاند تـا آب بـه درون آن نفوذ نکند.
با توسعه و پیشرفت تکنولوژی حفاری در اواسط قرن نوزدهم و تکنولوژی تقطیر و پالایش نفت در اواخر قرن نـوزدهم و اسـتفاده از آن در موارد غیر سوختی، جهش حیرت آوری بوجود آمد. بطوری که امروزه صنایع پتروشیمی نفش اساسی و بنیـادی در رفـع نیـاز عمومی جامعه به عهده دارد.
-2-1 تاریخچه نفت
بیشتر دانشمندان منشأ تشکیل نفت را گیاهان و موجودات آلی موجود در اقیانوسهای اولیه میدانند.
باقی مانده ی جانوران و گیاهانی که میلیون ها سال قبل(قبل از دایناسورا در محیط دریا (آب) زندگی می کـردهانـد، طـی میلیونهـا سال توسط لپههای گل و رسوبات مدفون شده اند و تحت فشار و دمای بالا، نبود اکسیژن و مـدت زمـان طـولانی تبـدیل بـه نفـت گردیده و در صورت وجود این شرایط همراه با سنگ مخزن مناسب، نفت بهمقدار زیاد در حوضچه ی نفتی جمع میگردد.
نفت خام حالت روغنی دارد و بهشکلهای جامد(قیرهای نفتی) و مایع دیده میشود. برخی اوقات بهتمام اشکال نفـت هیـدروکربن نیز گفته می شود. اگر نفت در محلی جمع گردد بهآن محل »حوضچه ی نفتی »میگویند. از مجموع چنـدین حوضـچه ی نفتـی، یک »میدان نفتی« حاصل میشود. بهسنگ متخلخل در بر گیرنده ی نفت، »سنگ مخزن« میگویند.
یک منطقه انتخاب شده را با مطالعه ی نمونههای سنگی و لرزه نگاری مشخص می کنند. اندازه گیریها انجام میشود و اگر مکان از نظر میزان ذخیره نفت موجود و ملاحظات اقتصادی، موفقیتآمیز باشد، حفاری آغاز میشود. بالای چـاه سـاختاری بـه نـام »دکـل حفاری« برای جادادن وسایل و لوله های مورد استفاده در چاه ساخته می شود. زمانی که حفاری تمام می شود، چـاه حفرشـده یـک جریان ثابتی از نفت را بهسطح زمین خواهد آورد. به سنگهایی که غالباً از سنگهای رستی(شیل) تشکیلشده و روی مخـزن نفـت قرار میگیرند، »سنگ پوششی« گفته میشود.
-2-2 تاریخچه نفت خوزستان
شهر اهواز را اردشیر بابکان بنا کرد و بر آن نام هرمز اردشیر نهاد که مشتمل بر دو بخش بود: در یکی بزرگان و اشراف، و در دیگری بازاریان سکنی داشتند . اهواز در روزگار ساسانیان از شهرهای عمده ی خوزستان به شمار میرفت و از مراکز عمده ی صنایع نساجی خوزستان بود. اینشهر پیشاز اسلام یکیاز کانون های مسیحیت در ایران، و از اسقف نشین های خوزستان محسوب میشد. این شهر از مراکز عمده ی بازرگانی بوده، و نیز به واسطه ی واقع شدن در کنار رود کارون - که قابلیت کشتیرانی داشته - محل مناسبی برای تجمع مالالتجاره و دادوستد به شمار میرفته است. شهر اهواز در سدههای نخستین اسلامی به واسطه ی سدی
که بر کارون بسته شده بود، از بزرگترین و آبادترین شهرهای خوزستان به شمار میآمد. اهواز تا اواخر سده ی 5 قمری آباد بود، اما از این زمان به بعد رونق خود را از دست داد، به گونهای که مرکزیت خوزستان از آنجا به شوشتر منتقل شد. در سده ی 6 قمری اهواز به شهری ویران و خالی از سکنه تبدیل شد.
در جنگ جهانی اول انگلستان برای دستیابی به چاه های نفت و لولههای نفتی بخش هایی از خوزستان از جمله اهواز را اشغال نمود. پس از خروج نیروهای انگلیسی از این منطقه بار دیگر خوزستان به دو بخش تقسیم شد: بخش عمده ی آن شامل شهرهای عبادان، محمره، فلاحیه، هویزه و اهواز با حمایت انگلستان تحت استیلای شیخ خزعل در آمد. در زمان رئیس - الوزرایی رضاخان به سال 1303ش ، به شیخ خزعل دستور داده شد تا اداره ی املاک خالصه ی دولتی را که در اختیار او بود، به اداره ی مالیه بسپارد؛ اما شیخ خزعل از این فرمان سرباز زد و در عوض به گردآوری سپاه پرداخت. رضاخان نیز برای مقابله با وی نیروهای نظامی به خوزستان فرستاد که منجر به تسلیم شیخ خزعل شد. پس از به قدرت رسیدن خاندان پهلوی و تقویت حکومت مرکزی، نهادهای جدید حکومتی در ایران شکل گرفت و بساط مدعیان محلی برچیده شد. در 1303ش، اهواز پس از 800 سال بار دیگر مرکز خوزستان گردید و احداث راه های ارتباطی، قرار گرفتن در مسیر راهآهن سراسری و کشف حوزههای نفتی بیش از پیش بر اهمیت و اعتبار آن افزود.( دائرهالمعارف بزرگ اسلامی).
.لآ-
هرچند که اهواز در آن زمان 1303 )ش) از لحاظ توسعه و آبادانی به هیچ وجه قابل مقایسه با شهرهای مسجدسلیمان و آبادان نبود که گامهای اولیه توسعه و ساخت و سازهای غیرصنعتی را به تبع کشف و حمل نفت برداشته بودند، لیکن دولت مرکزی چنین خواسته بود که مرکز استان در جای دیگری غیر از اهواز نباشد. از دلایل مهم این تصمیمگیری این بود که در آن زمان حکومت
پهلوی که تازه توانسته بود خودمختاری ها و گردنکشیهای سران قوم و قبلیه های کشور مانند اعراب جنوب و شیخ خزئل و ایلات بختیاری را سرکوب و قلع و قمع نموده و این منطقه را به انقیاد خود و تحت تابعیت رسمی دولت ایران درآورد ضروری میدید که دستگاههای دولتی و بالاخص نیروهای نظامی و انتظامی را در منطقه مستقر سازد و برای این کار به یک مرکز اداری نیاز داشت. در این میان آبادان و مسجدسلیمان اولا در مرکزیت فضایی این منطقه قرار نداشتند و ثانیا آبادان از تهران دور بود و ثالثا سابقه وجود آبادانی و مدنیت و شهروندی آنها به بیش از چند ده سال نمیرسید و فقط اهواز بود که ضمن دارا بودن سابقه ی سکونت قبل از نفت و وجود راه و آب آشامیدنی و بازرگانی از طریق رودخانه کارون شرایط مناسب تری را دارا بود.( ایرج قاسمی).
