بخشی از مقاله
چکیده
علم اقتصادکلان طی دهههای اخیردچارتحولات عمیق وگسترده ای شده است. این تحولات، زمینههای پژوهشـی نو وجالبی برای پژوهشگران این رشته فراهم آورده، هم چنین، موجب افزایش فهم ودرک اقتصاددانان از مسـایل ومشکلات و راه حلهای اقتصاد کلان شده است. از طرف دیگر، وجودچنین وضعیت در حال تحولی، برای نظام آموزشی که باید مرتباً با تحولات جدید پیش برود، خوشایند نبوده است. اقتصاددانان کلان برای اینکه از تحولات انجام شده عقب نمانند، باید مرتبًا درجریان دیدگاهها ومسایل جدید قرارگرفته، دانش خود را باسـرعت زیـاد بـه روز کنند.
طی قرون اخیر، کشورما، به عنوان یک مصرف کننده دانش بشری در حوزههای بسیار زیادی از جملـه اقتصـاد کلان، به طورطبیعی بایک وقفه نسبت به وضعیت موجود دانش بشری مواجه بـوده اسـت. ایـن وقفـه، بـه دنبـال تحولات سیاسی واقتصادی دودهه اخیرکه موجب کاهش ارتباط مجـامع علمـی مـا وجهـان شـد، وبـا توجـه بـه پیشرفت سریع مباحث علمی دراقتصاد کلان به مراتب بیشتر شده است.
دراین مقاله، ابتدا، مرور مختصری بر سیرتحولات اقتصادکلان ازبدوتولد تاکنون داشتهایم و آثار این تحولات را درنظام آموزش و پژوهش این رشته بررسی خواهیم کرد. سپس، وضعیت آمـوزش و پـژوهش اقتصـاد کـلان در دانشگاههای ایران طی دودهه اخیر را درمقایسه با سایر کشورهای جهـان تجزیـه وتحلیـل خـواهیم کـرد. مقالـه، باجمع بندی موضوعات به پایان خواهد رسید.
____________________
* عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی Email: Saeedmoshiri@hotmail.com
**این مقاله، برای ارایه در همایش دستاوردهای آموزشی و پژوهشی علم اقتصاد درایران که توسط مرکز تحقیقات اقتصاد ایران در دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی در اردیبهشت 1381 برگزارشد تهیه شده است. ازاستادان گرانقدری که قبل و بعد ازهمایش نکات ارزشمندی را یادآوری فرمودند، همچنین، از دکتر کمیجانی، دکتر ختایی، دکتر پـروین و داوران محترمـی کـه پیشنهادهای مفیدی برای تکمیل مقاله ارایه دادند صمیمانه تشکر میکنم. جمع آوری اطلاعات مربـوط بـه کتـابهـای درسـی دانشگاهها، به وسیله دانشجویان درس اقتصادکلان دوره کارشناسی ارشددانشگاه علامه طباطبـایی (1380-1381) انجـام شـده است که به این وسیله ازآنها سپاسگزاری میشود.
21 مروری بر تحولات آموزش و پژوهش ...
.1 مقدمه
اقتصاد کلان طی عمر کوتاه خود شاهد تحولات بسیارعمیق و گسترده درمقایسـه بـا سـایر رشـتههـای علوم، حداقل اقتصاد خرد بوده است. برخی از این تحولات، مانند پیشرفت درسایر رشتههای علمی، بـه صورت گسترش مفاهیم قبلی و یافتن کاربردهای جدید بودهاند ولی مهم تر از آنهـا تحـولات دیگـری بوده اند که اساساً دیدگاهها و روش شناختی حاکم بر این بخش مهم علم اقتصاد را مـورد تهـاجم قـرار داده اند. تحولات از نوع دوم که چندین بار درطول عمر اقتصاد کلان بـه وقـوع پیوسـته موجـب بـروز تغییرات اساسی در روند آموزش و پژوهش، به خصوص در مقاطع عالی، و کاربردهای این رشته علمی شده است. دانشجویان بر اساس اینکه در کدام دوره فکری حاکم بر رشته و در کدام دانشـگاه و گـروه فکری مسلط در آن مشغول تحصـیل بـوده انـد، اقتصـاد کـلان را بـه نحـوی کـاملاً متفـاوت از دیگـر دانشجویان این رشته در زمانها و مکانهای مختلف آموخته اند.
در دوره های ابتدایی شکل گیری اقتصاد کلان، از دانشجویان این رشته انتظـار مـیرفـت کـه کـار بـا مدلهای ساده درآمد ملی را به خوبی دانسته و فرایند سیاستهای دولت و بانک مرکزی بـرای نجـات اقتصاد از رکود و عدم تعادل را تحلیل کنند. در دوره دیگر، کار با مدلهای بزرگ اقتصـاد کـلان بـرای برنامه ریزیها وسیاست گزاریهای اقتصادی مورد نظر بود و حل دستگاه معـادلات بـزرگ بـه همـراه بررسی شرایط پایداری مدلها در برنامه کار آموزشی و پژوهشی دانشـکدههـای اقتصـاد قـرار داشـت.
سپس، با مهم ترشدن نقش پول و سیاستهای پولی در تحولات اقتصادی کشورها، مباحث آموزشـی و پژوهشی پیرامون محور مسایل پولی و مالی متمرکز شد. با وقوع رکود تـورمی درغـرب در دهـه 1970
میلادی و شکست مدلهای متداول در توضیح آن، زمینههای بروز دیدگاههای جدیـد مطـرح شـد و در نهایت دیدگاه انتظارات عقلایی تحول بزرگی در روش تفکر و دیدگاههای رایج اقتصادکلان دانان ایجاد کرد. این دیدگاه وکاربردهای آن در زمینه های مختلف اقتصاد کلان، آموزش و پژوهش را درایـن رشـته تاحدود حداقل دودهه به شدت زیر نفوذ خود داشت و موجب تغییرات اساسی در آنها شـد. در همـین دوره، مدلهای اقتصاد سنجی و به خصوص سریهای زمانی به عنوان یک بخش اصـلی در آمـوزش و پژوهش اقتصاد کلان، مطرح و جایگزین مدلهای بزرگ اقتصاد کلان شدند. از مهم ترین دسـتاوردهای تحولات اخیرشاید بتوان رویکرد اقتصاددانان به استفاده از بنیانهای اقتصاد خـرد در مـدلهـای اقتصـاد کـلان را نــام بـرد. پــذیرش وسـیع ایــن نگـرش از ســوی اقتصـاددانان کــلان و بـه کاربســتن آن در پژوهشهایشان، امکان ارتباط بیشتر بین صاحب نظران این رشته را فراهم آورد. کاربامـدلهـای کـلان متکی بربنیانهای خرد شرایطی ایجاد کرد که سرانجام، پس از مدتها که امکان جمع کردن دیدگاههای
فصلنامه پژوهش های اقتصادی ایران 13
مختلف دریک محیط (به لحاظ استفاده از مدلهـاوروشهـای کـاملاً مسـتقل ومجزاازیکـدیگر) وجـود نداشت، چهارچوب مشترکی برای تجزیه وتحلیل مسایل اقتصاد کلان به وجود آید.
درحال حاضر، موقعیت اقتصاد کلان به مراتب بهتر ازگذشته است به طوری که درک اقتصاد دانـان از مسایل پیچیده اقتصادی و به خصوص از نقش سیاستهای مالی وپولی به مقدار قابل تـوجهی افـزایش یافته است. به عنوان نمونه، اقتصاددانان همواره در باره موضوع تعادل و عدم تعادل جهـت گیـریهـای کاملاً متفاوتی از لحاظ روش شناختی و تجزیه و تحلیل سیاستهـای اقتصـادی داشـته انـد. فراگیـری تجزیه و تحلیل خرد از علل عدم تسویه بازار که طی دو دهه اخیر از زوایای گوناگونی مـورد پـژوهش قرار گرفته اند و هم چنین، استفاده از مدلهای تعـادل عمـومی بـرای بررسـی مسـایل اقتصـاد کـلان-
ازجمله علل بروز عدم تعادل- موجب شده اند تا مدلهای کـلان از پـارامترهـای آزاد کمتـری اسـتفاده کرده، درنتیجه، اختلاف نظرها در مورد به کارگیری متغیرهای مدل به مراتـب کمتـر از گذشـته باشـد..
اکنون، تقریباً این موضوع پذیرفته شده است که درمدل سازی، ورود هر متغیر در مدل بایـد بـر اسـاس یک مبنای رفتاری خانوارها، بنگاهها، و یا حتی دولت تعریـف و توجیـه شـود و نمـیتـوان متغیرهـای دلخواه را فقط با این توجیه که نتایج مدل را به واقعیت نزدیک تر میسازند وارد مدل کرد. هم اکنـون، طیف وسیعی از این گونه مدلها که ممکن است با هردودیدگاه تعادل و عدم تعـادل سـازگاری داشـته باشند در دسترس هستند که امکان تجزیه و تحلیل دقیقتر از علل تغییـرات متغیرهـای اقتصـاد کـلان را فراهم میکنند.
کتابهای درسی اقتصاد کلان نتوانسته اند با توجه به تحولات نسبتاً سریع خود را بهنگـام کننـد، در نتیجه، ضرورت ارزیابیهای کلی از این بخش اقتصاد به خصوص در دهه هـای اخیـر محسـوس بـوده اسـت. کارهـایی ماننـد فیشـر (Fisher,1988)، منکیـو (Mankiw,1990)، گـوردن (Gordon,1990)،
بامول (Baumol,1991)، بلانچـارد (Blanchard,1997)، وکولانـدر (Colander,2000) در واقـع، بـه نوعی برای پاسخ گویی به این ضرورت بوده اند. این مقاله نیز، با تبیین دیدگاهها و مـدلهـای جدیـدتر سعی در پرکردن چنین خلائی در آموزش اقتصاد کلان ایران دارد. در بخش اول این مقاله به بررسـی مختصری از سیر تحول فکری در اقتصاد کلان با تکیه بر تحولات چنـد دهـه اخیـر خـواهم پرداخـت، سپس در بخش دوم، مرور مختصری بر وضعیت آموزشی و پژوهشی این رشته در ایران خواهم داشت.
گستردگی بسیار موضوع و محدودیت جا مرا مجبور به اختصار بیش از حد معمول میکنـد. بنـابراین،
41 مروری بر تحولات آموزش و پژوهش ...
سعی خواهم کرد که با ارایه منابع مناسب در هر زمینه، که میتوانند راهنمای خوبی برای مطالعه بیشـتر باشند، این نقیصه را تا حدی رفع کنم.
.2 مروری بر تحولات اقتصاد کلان
.1-2 پیدایش و شکل گیری اقتصاد کلان
اقتصاد کلان، به عنوان یک موضوع مستقل در علم اقتصـاد بـا نوشـتههـای جـان مینـارد کینـز (John Maynard Keynes) اقتصاددان انگلیسی در دوران رکود بزرگ غرب در دهـه سـوم قـرن بیسـتم متولد شد. کینز با مطالبی که در کتاب " نظریه عمومی اشـتغال، بهـره، وپـول" در سـال 1936 مـیلادی منتشر کرد، دیدگاههای رایج کلاسیک در زمینه اقتصاد بازار، که نوعاً مبتنی برتجزیه و تحلیلهای اقتصاد خرد بودند، را نقد کرد و مدعی شد که بدون دخالت دولت و بانک مرکزی، نظام بازار، خـود بـه خـود قادر به برگشت به وضعیت تعادل نبوده و حتی ممکـن اسـت وضـعیت رکـود اقتصـادی، وخـیم تـر و طولانیتر شود. کینز مشارکتهای زیادی در معرفی دیدگاههاومباحث جدید در اقتصـاد کـلان داشـت، ولی میتوان به نظریه عدم تعادل به عنوان مهم ترین ویژگی دیدگاه اواشاره کرد.
