بخشی از مقاله
مقدمه
بر اساس رویکردهاي موجود، وظیفـه و کـارکرد دانشـگاه در دسـتیابی بـه اهـداف اقتصـاد دانش محور و نظام ملی نوآوري، تولید دانش، آموزش و تربیـت نیـروي انسـانی کارآمـد و ماهر، و انتشار و انتقـال دانـش اسـت.1 دانشـگاههـا و مراکـز آمـوزش عـالی، بـا آمـوزش مهارتهاي علمی و عملی به نیروي انسـانی، عـلاوه بـر تـأمین نیـروي کارآمـد موردنیـاز، موجب انتشار دانش میشوند. به یقین انتقال و به کارگیري دانش، فرایندي هزینهبر است و در زنجیره خلق و بهرهبرداري دانش، عناصر مختلفی دحالر تعامل هستند دانش لزومـاً در دانشگاهها خلق نمی شود، بلکـه دانشـگاه جزیـی مهـم و حیـاتی اسـت و در همکـاري بـا بخشهاي تولیدي و خدماتی، علاوه بر پژوهشهـاي بنیـادي، مـیتوانـد بـه پـژوهشهـاي کاربردي، آموزش نیروي انسانی کارآفرین و تأمین نخبگان و اندیشمندان موردنیـاز چرخـه تولید دانش بپردازد،2 کارکرد دانشگاه علیرغم سابقه طـولانی در ایـران، چنـدان در عرصـه نوآوري وخلّاقیت درخشان نیست. دانشگاه برجستهترین سازمان علمی انسان ساز و مترقی است که لزوم توجه به پژوهش و انجام تحقیقات، به ویژه تحقیقات کـاربردي و توسـعهاي در آن محسوس است؛ امري که متأسفانه در نظـام آموزشـی بـه جـاي توجـه و اهتمـام بـه نوآوري وخلّاقیت و ترویج شیوههاي علمی، بر حافظه و پرورش قواي ذهنی تأکید میکند و همچنان پژوهش جایگاه مشخصی، نه تنها در میان استادان و اعضاي هیئت علمـی، بلکـه در بین دانشجویان نیز ندارد . بـه نظـر مـیرسـد، بررسـی موانـع پـژوهش در دانشـگاههـا، اصلیترین، مهم ترین و البته نخستین گام در پژوهشمحور نمـودن آن محسـوب مـیشـود . پژوهش محور نمودن دانشگاهها، نخستین پیششرط موفقیت علمی در عرصههاي جهـانی و بینالمللی محسوب می شود. در این خصوص، موانع و معضلات موجود بایـد بـه صـورتی واقعبینانه مورد بحث و بررسی قرار گیرد. بدیهی است که واکاوي موانع پژوهشی، از طریق نخبگان علمی، که بیش از هر قشر دیگري با پژوهش و فناوري مرتبط هستند، بسـیار مفیـد فایده خواهد بود . در این خصوص، استادان و دانشجویان، اصلیترین گروهـی هسـتند کـه میتوانند توانایی و تجربه و ذکاوت خود را در خدمت رفع موانع تحقیق و پژوهش به کـار گیرند . البته ایدههاي این افراد نیز باید با حمایت دستگاههاي اجرایی و برنامهریـزي مربـوط همراه شود. از سوي دیگر، براي همگامی با فرایندهاي جهانی آموزش عالی و زمینـهسـازي
عوامل بازدارنده مؤثر بر پژوهشهای دانشجویی ۷۶۱
براي شکلگیري دانایی محوري و مدیریت دانش در دانشگاههـا و حفـظ و ارتقـاي جایگـاه علمی در اقتصاد دانشمحور، واکاري و تحلیل وضعیت فعالیتهاي پژوهشی دانشـگاههـا و مهم تر از آن، مولدین اصلی آن، یعنی دانشجویان، که در بهینـه شـدن چرخـه تولیـد دانـش تکیهگاه جامعـه قلمـداد مـیشـوند، ضـرورت اجتنـابناپـذیر اسـت تـا از ایـن طریـق در برنامهریزيهاي آموزشـی و تـدوین اسـتراتژيهـاي یـادگیري، پـرورش محقـق و روحیـه جست وجوگري وخلّاقیت در اولویت قرار گیرد. در این مطالعه، عوامل بازدارندة مـؤثر بـر پژوهشهاي دانشجویی از دیدگاه دانشجویان دانشکدة تربیت معلـم دانشـگاه آزاد اسـلامی واحد قم، مورد بررسی قرار گرفته است . تا زمینهساز شکل گیري رویکردهاي علمی و تفکر خلّــاق، بــراي تــلاش در جهــت تــأمین و ارضــاي نیازهــا و ارتقــاي توانمنــدي اعضــا، در
جستوجو و ابداع راههاي جدید شود.
اهداف و سؤالات ویژه تحقیق
مهمترین اهداف تحقیق عبارتاند از:
1. شناسایی عوامل بازدارندة مؤثر بر پـژوهشهـاي دانشـجویی از دیـدگاه دانشـجویان دانشکدة تربیت معلم دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم؛
2. اولویتبندي عوامل مؤثر بر پژوهش دانشجویی؛
3. جلب توجه و حساسیت مدیران آموزش عالی نسبت به ضرورت پرداختن عملی بـه پژوهش و تولید علم، به عنوان مهمترین رسالت دانشگاهها در عصر حاضر؛
4. تصریح و تأکید بر نقش دانشگاهها در اقتصاد داناییمحور در فرایند جهانیشدن؛
5. توجه به نقش پژوهشهاي دانشجویی در ارتقاء علمی دانشگاهها و جامعه؛
6. تأملی بر وضعیت پژوهش در دانشگاههاي غیردولتی؛
از اینرو، سؤالات تحقیق بر مبناي اهداف فوق چنین طراحی شدهاند:
1. عوامل بازدارندة مؤثر بر پژوهشهاي دانشجویی کدامند؟
2. نقش کدامیک از عوامل بازدارنده، بر فرایند پژوهش دانشجویی بیشتر است؟
3. دیدگاه دانشجویان دانشکدة تربیت معلم، که رسالت اصـلی پـرورش نسـل آتـی بـر عهده آنهاست، در این زمینه چیست؟
۸۶۱ سال چهارم، شماره اول، پیاپی هفتم، بهار و تابستان ۱۹۳۱
4. آیا عوامل فردي، فنی و تخصصی در پژوهشهاي دانشجویی اثر بازدارندگی دارد؟
5. نقش عوامل انگیزشی در فرایند پژوهشهاي دانشجویی چیست؟
6. آیا نحوة ارائه خدمات پژوهشـی در دانشـکده در پـژوهشهـاي دانشـجویی تـأثیري بازدارنده دارد؟
7. تا چه حد عوامل اداري، ساختاري و فرهنگی در بازدارندگی پژوهشهاي دانشجویی مؤثر هستند؟
ادبیات و پیشینه تحقیق
عصرحاضر، عصر پژوهشهاي علمی پیشرفته اسـت . گسـترش دانـش و فنـاوري نـوین و توانایی بالاي بشر معاصر در حل معضلات و مسائل جامعه، حاصـل پـژوهش بـوده و هـر اندازه مسائل جامعه پیچیده تر میشود، ضرورت پرورش و جلب نیروهاي محقـق و ایجـاد تشکیلات براي برنامهریزي در سـاماندهی فعالیـتهـاي پژوهشـی هوشـمندانه نیـز بیشـتر احساس میشود.
تبیین همواره باید با جدیت، شکیبایی، مطالعه وسـیع، تردیـد علمـی، علاقـه و کـاوش مستمر همراه بوده و زمینه توصیف، تبینی، پیشبینی، کنترل پدیدههـا و گسـترش دانـایی را فراهم سازد. امروزه پژوهش مهم ترین شاخص توسعهیافتگی جوامع براي رسیدن به جامعه دانایی محور است و راهی براي به وجود آوردن فناوري، توسعه، پیشـرفت و افـزایش تـوان تولید و ارج نهادن به مقام پژوهشگران، شناسایی و طرح مشکلات آنان براي ارتقاي سـطح پژوهش جز الزامات به شمار میرود. پژوهش، نیروي محرکه توسعه همهجانبه و پایـدار در ابعاد فرهنگ، اقتصاد، سیاست و جامعه است. علیرغم جایگاه رفیع پژوهش، این حوزه بـا دشواريهاي ساختاري و عملکردي فراوان مواجه است. ضـعف پـژوهش و عقـبمانـدگی علمی، مهم ترین دغدغه و مانع اصلی توسعه جوامع در حال توسعه،3 ضعف و کمبود مراکز مستقل علمی، وابستگی به بخش دولتی، عدم پشتیبانی دولت از نهادهاي پژوهشی، ضـعف مدیریت و تصمیمگیري، فقدان ساختارهاي تحقیقـاتی پویـا و مسـتقل، عـدم همـاهنگی در سیاستگذاري و اجرا، فقدان رویکرد نظامگرا در تبیـین نیازهـا و اولویـتهـاي پژوهشـی، روشن نبودن استراتژي توسعه، وابستگی روانی به فناوري خـارجی، بـیاعتمـادي بـه تـوان
عوامل بازدارنده مؤثر بر پژوهشهای دانشجویی ۹۶۱
فناوري علمی داخلی، و دستاورهاي پژوهشی، فقدان مدیریت علمی، سهلانگـاري در اداره سازمانهاي پژوهشی، 4 اتلاف اعتبـارات و منـابع، فقـدان گـرایش مثبـت نسـبت بـه نقـش تحقیقات در تقویـت بنیـانهـاي اقتصـادي و اجتمـاعی، فقـدان نظـام هماهنـگ و کارآمـد اطلاعرسانی براي جلوگیري از موازيکاري و هدر رفتن منابع و تضعیف رونـد پـژوهش و انجام پژوهش هاي تکراري، ضعف در نظام طبقهبندي، نگهداري اطلاعات و عدم دسترسـی به نتایج تحقیقات در سطوح ملی و بینالمللی، فقـدان رابطـه بـین مراکـز علمـی بـا مراکـز تولیدي خدماتی و عدم حمایت مناسب از پژوهش، عدم سرمایهگذاري در اشـاعه فرهنـگ پژوهش، ضعف کتابخانهها در رفـع نیازهـاي محققـان، کمبـود وسـایل و تجهیـزات نـوین اطلاعرسانی، پایین بودن حجم سرمایهگـذاري و اعتبـارات پژوهشـی و عـدم اقبـال بخـش خصوصی در این زمینه، دولتی بودن نهادهاي پژوهشی و ضعف شدید فرهنگ تعاون و کار جمعی میان پژوهشگران و مراکز تحقیقاتی، از جمله دغدغـههـا و چـالشهـاي موجـود در حوزه پژوهش است.
از سوي دیگر، ساختار تحقیقاتی دانشگاهها و مؤسسات علمـی و پژوهشـی نیـز کـه در تمامی دنیا، تأمینکنندة اصلی نیازهاي علمی هستند، با دشواريهایی از جمله، عدم تناسـب نظام اداري با نظام پژوهشی، استقرارمقرّرات انعطافناپـذیر، عهـدهداري نظـارت بـه جـاي هدایت توسط آموزش عالی، آموزشمحوري به جاي پژوهشمحوري و تولید علم، موظـف نبودن استادان به انجام کارهاي علمی و تحقیقاتی،5 ضعف مفرط فرهنـگ پـژوهش و رواج سطحینگري و تأکید آموزش عالی بر یاددهی به جاي پژوهش،فقدان کـادر علمـی صـرفاً پژوهشی، تکیه بر اعتبارات دولتی و عدم استقلال دانشگاهها و فقدان تلاش براي بازاریـابی تحقیقات و کسب درآمد، روشـن نبـودن اهـداف و رسـالتهـا، عـدم پویـایی برنامـههـاي آموزشی، نبود ارتباطات ساختاري بین آموزش و پژوهش، پذیرش روزافزون دانشجو بدون توجه به ظرفیتها،6 فقدان انگیزه به جهت وجود بروکراسـی پیچیـده، مشـکلات معیشـتی محققان، فراهم نبـودن امکـان انتشـار و ارائـه تحقیقـات در سـمینارهاي علمـی تحقیقـات، دشواري تصویب طرحها، فراهم نبودن امکان ادامه تحصیل در مقـاطع عـالی، نبـود نظـام و سازوکار صحیح ارزیابی و نظارت بر طرحهاي تحقیقاتی،مقرّرات دست و پـاگیر اسـتخدام
۰۷۱ سال چهارم، شماره اول، پیاپی هفتم، بهار و تابستان ۱۹۳۱
محقق و مشارکت در طرحها، فقدان رقابت سازنده و کمبـود نیروهـاي پژوهشـگر و عـدم برنامهریزي براي تربیت آن، فقدان شایستهسالاري و انزواي نیروهاي علمی، پدیده فـرار یـا مهاجرت نخبگان و... روبهرو هستند.
علیرغم اینکه دستیابی به حد اعلاي پیشرفت و خودکفایی، تنها در گـرو پـرداختن بـه تحقیــق و پــژوهش هدفمنــد و ســرمایهگــذاري بــر روي پژوهشــگران و دانشــجویان دانشگاههاست، با این حال عوامل مختلفی مانع این مهم میشـوند کـه از عوامـل بازدارنـدة پژوهش دانشجویی در دانشگاهها؛ عدم اختصاص بودجه کافی به امر پـژوهش دانشـجویی، عدم نظارت مطلوب بر نحوة اعتبارات موجود، عدم حمایت مادي و معنـوي از طـرحهـاي دانشجویی، وجود چالشها و نگرانیهاي فکري گوناگون براي تأمین هزینههاي دانشگاهی، به ویژه در بین دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی و دورههاي شبانه دانشگاههـاي دولتـی، بـه منظور پرداخت شهریه تحصیلی، اندك بودن استادان برخوردار از روحیه و انگیزه پـژوهش علمی، دشواري دسترس به راهنمایی استادان توانمند بـراي راهنمـایی و مشـاوره پژوهشـی دانشجویان، جزوهمحوري، فقدان یا ضعف ارتباط دانشگاه و صنعت و تبادل اطلاعات میان این دو، اهمیت ندادن به کارآموزيهـا و کـارورزيهـاي دانشـجویی در دانشـگاه و صـنایع تولیدي و ... و به طور کلی، فقدان جایگاه مناسب براي پـژوهش در آمـوزش عـالی اسـت. تردید در صلاحیت علمی دانشجویان، ناآشنایی کافی با روشهاي تحقیق، به کـار نگـرفتن نتایج تحقیقات دانشجویان، تردید در کیفیت گردآوري اطلاعات و عدم انسجام در سـاختار
و یافتههاي پژوهشی، دشواري دسترسی به منابع، بیتوجهی و یـا کـمتـوجهی بـه نیازهـاي واقعی و روزآمد، کمتوجهی به ابعاد روانشناختی، جامعهشناختی، اقتصادي، تربیتـی، فنـی، تکنولوژیکی، مدیریتی و... تحقیقات دانشجویی توسط متولیان پژوهشی دانشگاههـا، وجـود ضعف روششناختی و کارگاهی در زمینه پژوهش، آموزش غیرتخصصی و آموزش نظـري
و غیرکاربردي، وجود رویکرد مثبت براي تـألیف و تـدوین صـرف بـه جـاي پـژوهش در دانشگاهها، فقدان فضاي مناسب تحقیق دانشجویی در دانشگاهها، کمبود کتابها و مجلات علمی ـ تخصصی موردنیاز، تقلیدي بودن پژوهشها، ناکارآمدي واحـدهاي درسـی، فقـدان واحد پژوهشی در کنار واحدهاي آموزشی، دشواري استفاده از پـژوهشهـاي خـارجی، بـه دلیل آشنایی کم با زبان انگلیسی، از دیگر عوامل در زمینه پژوهش دانشجویی است.7
