بخشی از مقاله
چکیده
برخی سکونتگاهها به دلایل مختلفی همچون موقعیت نامناسبِ مکانی، بدنامی، وجود کاربریهای مزاحم و ... دارای مسکنهایی با قیمت پایین هستند که منجر به جذب گروههای فقیر جامعه شدهاند و حتی سکونتگاه فقیرنشین نام گرفتهاند. اما در بسیاری از مواقع علاوه بر این گروههای فقیر، گروههای بزهکار، بزه دیده، مهاجر و به طور کلی اقلیت نیز به این سکونتگاهها جذب میشوند که موضوع امنیت را به محوریترین مسالهی آن سکونتگاه تبدیل میکند.
بروز جرم در فضای شهری و احساس ناامنی ناشی از آن، احتیاج به بستری آماده دارد و طراحی شهری میتواند بر بروز و یا ممانعت از وقوع آن موثر باشد. حال این سوال مطرح است که فضاهای باز جمعی به عنوان یکی از عمده فضاهای شهری برآمده از راحیط شهریِ یک سکونتگاه، چه نقشی در امنیت سکونتگاههای فقیرنشین دارند. از این رو هدف این پژوهش، بررسی ابعاد تاثیرگذاری فضاهای باز جمعی بر امنیت سکونتگاههای فقیرنشین شهری است.
بدین ترتیب پس از مطالعات کتابخانهایِ لازم، بر مبنای تئوری داده بنیاد از طریق مشاهده، پرسشنامه و مصاحبههای عمیق با ساکنان و نهادهای مردمی، دادهها به صورت مشارکت دوجانبهی محقق و جامعه با حضور در سکونتگاه - محله هرندی تهران - جمعآوری شده و برای دریافت پاسخهای صادقانه از ساکنان، از سازمانهای مردمی فعال به عنوان حلقه واسط نیز استفاده شده است.
بررسیهای محله هرندی نشان داد وجود بیش از 23هکتار فضای سبز به عنوان فضای باز جمعی در قلب محله، به جای آنکه محلی امن برای کودکان و خانوادهها باشد و بر ارتقای امنیت سکونتگاه موثر گردد، به عنوان قلب تپنده اعتیاد نام گرفته و یکی از بزرگترین خوابگاههای کارتنخوابهای تهران شده است.
فضاهای باز جمعی به خودی خود، نه تنها ایجادکنندهی امنیت نیستند بلکه با توجه به وجود گروههای خاص و گاهی بزهکار، در صورت عدم توجه به نکات طراحی میتوانند باعث افزایش ناامنی سکونتگاه نیز گردند. با توجه به ابعاد تاثیرگذار بر امنیت همچون ابعاد متناسب، نظارت کافی، عملکرد مناسب فضاهای باز جمعی و... ، بسترسازی - طراحی شکلی و برنامه ریزی محتوایی - و پایش و ارزیابی فضای باز جمعی بسیار اهمیت مییابد که عدم توجه به این مسائل ناامنی در سکونتگاه را افزایش میدهد.
مقدمه
سکونتگاههای فقیرنشین شامل سکونتگاههای غیررسمی، بافتهای میانی و تاریخی شهرها که با گذر زمان در مناطق نامناسب شهر قرار گرفته و دچار زوال و افت ارزش شدهاند و به طور کلی بافتهای دارای معضل و یا معضلاتی شاخص همچون بدنامی، دسترسی و موقعیت نامناسب، همجواری با کاربریهای ناسازگار و .... میشوند. وجه مشترک تمامی این نوع بافتها، سکونت گروههای فقیر جامعه در آنهاست.
مساله اصلی این است که پایین بودن هزینه سکونت در این بافتها باعث حضور بزهکاران و اقلیتها برای سکنی گزیدن و یا انواع فعالیتهای خلاف عرف و قانون در کنار گروههای فقیر میشود. بنابراین موضوع امنیت در انواع سکونتگاههای فقیرنشین همواره به موضوعی قابل توجه تبدیل شده و از دیرباز به روشهای گوناگون مدیریتی و طراحی به دنبال تامین امنیت این سکونتگاهها بودهاند
فضای شهری و به خصوص فضاهای باز جمعی به عنوان بستری که امکان حضور و تعامل گروههای مختلف سکونتگاه در کنار یگدیگر را فراهم میآورد بسیار اهمیت دارد. فضاهای باز جمعی میتوانند سبب تقویت ناامنی و ناهنجاریها و سرایت بزه و ناهنجاری به گروههای فقیرنشین اما سالم سکونتگاه و یا ممانعت از بروز و حتی طرد ناهنجاریها از فضاهای شهری سکونتگاه فقیرنشین شوند.
تاثیر محیط بر رفتارهای اجتماعی به خصوص موضوع جرم بیش از نیم قرن است در اثر فعالیتهای افرادی چون جین جیکوبز با مطرح کردن "زندگی و مرگ شهرهای بزرگ آمریکا" Jacobs]، [1961، اسچلمو آنجل با "جلوگیری از جرم از طریق طراحی شهری" Angel]، [1968، الیزابت وود با "جنبههای اجتماعی خانه سازی در توسعه شهری" Wood]، [1976 و اسکار نیومن با "فضای بدون دفاع شهری" Newman]، [1996 ثابت شده است
در این راستا نظریه جلوگیری از جرم از طریق طراحی محیطی - CPTED - ، محصول دهه 60 میلادی در آمریکا نیز شکل گرفت که تاکید میکند طراحی مناسب محیط میتواند علاوه بر جلوگیری از وقوع جرم، کیفیت زندگی را بهبود بخشیده و ترس از جرم را کاهش دهد - . - Crowe, 2000:46 طبق این نظریه جلوگیری از جرم از طریق طراحی محیطی، با رعایت پنج اصل زیر حاصل میشود:
1. تقویت قلمروهای طبیعی از طریق تقویت احساس مالکیت مردم
2. نظارت عمومی و دوری از ایجاد محیطهای کور
3. کنترل دسترسی - شفافیت و تعریفپذیری -
4. حمایت از فعالیتهای اجتماعی
5. تعمیر و نگهداری تاسیسات و زیرساختهای شهری - پور جعفر و دیگران؛ - 1387
از طرف دیگر در سطح جهان به خصوص در کشورهای پیشرو در طراحی شهری، مزایای بسیاری از ایجاد فضاهای باز شهری در ارتقای کیفی زندگی شهری و شهروندان همچون فرصتها و منفعتهایی در حوزههای زیست محیطی، سلامتی، اقتصادی، اجتماعی با تاکید بر ارتقای امنیت محلی - Wooley, 2003:12,36,48,60 - و کشف و پرورش هنر در شاخههای مختلف - Sung, 1994:104-105 - مطرح میشود و بسیاری از کشورها بدون توجه به زمینه و شرایط محلی خود صرفاً ایجاد این فضاها را عامل دستیابی به تمام آن منفعتها برمیشمارند و تقریبا در تمامی مواردی که این فضاهای باز جمعی در سکونتگاههای فقیرنشین ایجاد شدهاند نه تنها منجر به دستیابی به منفعتهای فضاهای شهری - به صورت عام - نشدهاند بلکه به گفته اسکار نیومن فضاهای بدون دفاع شهری شکل گرفته است، یعنی فضاهایی که نسبت به سایر فضاها قابلیت بیشتری برای وقوع جرم دارند و به صورت بالقوه آماده پذیرش آسیب اجتماعی یا عملی ناهنجار هست - طاهرخانی،. - 88-90 :1381 و حضور محتملتر بزهکاران در سکونتگاههای فقیرنشین این فضاها را مملوء از آسیبهای اجتماعی و به بعبارتی ناهنجاریها را بالفعل مینماید.
در حالی که طراحی شهری و خلق فضاهای باز جمعی در سکونتگاههای فقیرنشین میتواند بدون هیچ تخریبی و با حفظ یگانگی گروههای اجتماعی مختلف، سرمایه اجتماعی ایجاد کند و در نتیجه پایداری اجتماعی را تقویت نماید. در این راستا طراحی باید بر مبنای اصول عدالت فضایی و اجتماعی و با توجه به خطر توسعه احتکاری و اعیانسازی با درگیری و مشارکت بیشینه افراد صورت گیرد تا ارتباط، امنیت، تنوع و هویت ایجاد گردد ، هرچند که در این زمینه دانش بسیار اندکی تولید شده است .
ابزار مشترک تامین امنیت فضاهای باز جمعی سکونتگاههای فقیرنشین، تامین نظارت و کنترل غیررسمی جامعه محلی است و البته همواره به تاثیر مجموعه عوامل همچون موقعیت، فرهنگ، فعالیتهای روزمره جاری در فضا و حتی تناقض دیدگاههای نوین شهرسازی در رابطه با تاکید بر تعامل گروههای مختلف مردمی در فضاهای باز جمعی در حالیکه خرده فرهنگهای متفاوتی وجود دارد، پرداخته شده است
از این رو به دلیل نقش کلیدی فضاهای باز جمعی در وضعیت اجتماعی و به خصوص امنیت سکونتگاههای فقیرنشین، چگونگی تاثیر آنها بر امنیت محله با نمونه موردی محله هرندی تهران با توجه به اینکه پارکهای این محله، محصول طراحی شهری دهههای گذشته است، بررسی میگردد.
روش
با توجه به نبود تحقیق جامع و محدودیت آنها در باب موضوع پژوهش، روش این تحقیق بر مبنای تئوری داده بنیاد انتخاب شده است. از این رو به جای اتکاء بر نظریه از پیش تصور شده، اطلاعات کتابخانهای جمع آوری شده، سپس محله هرندی تهران به عنوان سکونتگاهی فقیرنشین مورد بررسی عمیق قرار گرفته است.
برای بررسی محله هرندی از پرسشنامه، مشاهده و مصاحبههای عمیق با ساکنان محله استفاده شده است. بدین ترتیب که محقق با حضور در سازمان مردم نهاد محله تحت عنوان خانه علم دروازه غار2 به مدت دو سال امکان مشاهده محله و شناخت تاثیرات فضاهای باز محله بر امنیت را داشته و از طرفی با حضور مداوم، اطمینان لازم افراد را جهت جلب پاسخهای صادقانه کسب نموده است.
فرآیند بررسی محله به این صورت است که همزمان با شناخت عمیق ناشی از مشاهده، 200 پرسشنامه به صورت تصادفی میان تعداد نسبتاً برابر زن و مرد 18 تا 70 ساله به منظور شناخت فضاهای ناامن محله، امنیت فضاهای باز جمعی محله یا همان پارکها و دلایل ناامنی توزیع و تکمیل شده است. سپس مصاحبههای انفرادی با ساکنان - زن و مرد - در محله و مصاحبههای متمرکز گروهی با کودکان در خانه علم دروازه غار به منظور بررسی خروجیهای 2 خانه علم دروازه غار از سال 1390 با هدف حمایت از کودکان محروم از تحصیل و فاقد اوراق هویت و در معرض بزه تاسیس شده که زیرمجموعه جمعیت امداد دانشجویی- مردمی امام علی - ع - است.
جمعیت نیز از سال 1379 فعالیت خود را در راستای سیره عملی امام علی - ع - آغاز نموده است و به عنوان یک سازمان مستقل و با هدف رفع معضلات اجتماعی با یاری داوطلبان خود در دانشگاه ها و اقشار مردمی به صورت داوطلبانه به خانوادههای محروم - به ویژه به کودکان و زنان - خدمات آموزشی، درمانی، حقوقی، مشاوره، اشتغال و ... ارائه می نماید و در سال 2010 میلادی، موفق به کسب مقام مشورتی در شورای امور اقتصادی اجتماعی سازمان ملل متحد شده است.
