بخشی از مقاله
در نظام جهانی، موقعیت ژئوپلیتیکی، در قدرتمندي براي یک کشور حایز اهمیت است؛ و میتواند در ایجاد تحولات چشمگیر در یک کشور، نقش بارزي را بازي کند. امروزه یکی از عوامل مهم براي دستیابی به توسعه، نقش درامدي توریسم و جذب گردشگر درون کشورهاست که این مهم همواره در گرو داشتن فضاي ملی و سرزمینی منسجم و شهرهایی با کارکرد بهینه است. موفقیت در زمینه توریسم، در گرو داشتن آثار تاریخی و دیدنی، شهرهاي زیبا و توسعه یافته، مردمان با فرهنگ و دانش
و آگاهی بالا، دولتمردان عاري از القاي تفکرات شخصی، نظام برنامهریزي کارامد و ... است. در این میان شاید بتوان گفت که نقش شهرها در جذب گردشگر درجات بالاتري را داشته باشد. شهرهاي مرزي به دلیل داشتن نقش امنیتی و دروزاه ورود کالا
و انسان، میتوانند در جذب گردشگر، موفق عمل کنند. ایجاد بازارچههاي مرزي، وجود رودخانه و عوامل طبیعی، وجود بناهاي تاریخی مانند قلعه و یا نوع مرز در این گونه شهرها، از عوامل جذب توریسم به شمار میرود.
این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانهاي و جداول و سایتهاي اینترنتی، به دنبال بررسی نقش ژئوپلیتیکی و جایگاه شهرهاي مرزي در جذب گردشگر است. سوال اصلی این مقاله این است که آیا شهرهاي مرزي با استفاده از ژئوپلیتیک گردشگري میتوانند در جذب توریسم و توسعه گردشگري موفق باشند؟ و فرضیه مقاله این است که شهرهاي مرزي با داشتن پتانسیل در جذب توریسم، و موقعیت ژئوپلیتکی که در یک کشور دارند، میتوانند در توسعه و جذب توریسم، موفق باشند. نتایج نشان میدهد که موقعیت ژئوپلیتکی در جذب گردشگر و توسعه توریسم، قابلیت بالایی را دارد و شهرهاي مرزي با توجه به موقعیت ژئوپلیتکی توانایی توسعه گردشگري و درامدزایی را براي کشورها دارند.
واژگان کلیدي: شهرهاي مرزي، ژئوپلیتیک گردشگري، توسعه، توریسم، امنیت ملی
مقدمه
شهر به عنوان یکی از عرصههاي محیط زیست انسان، در توسعه و امنیت ملی نقش بسزایی دارد. انسان همواره نیاز به امنیت دارد و در طول تاریخ حفاظت از جان و مال خودش، به عنوان یکی از دغدغههاي اصلی براي او بوده است. بدون داشتن امنیت نمیتوان به زندگی ادامه داد. داشتن امنیت در گرو داشتن محیطی سالم و توسعه یافته است که به عنوان مکمل یکدیگر می-
باشند یعنی امنیت باعث توسعه و توسعه باعث ایجاد امنیت میشود و محیط شهري به عنوان زیربناي این دو مقوله به حساب میآید. در ارتباط با پیدایش شهر نظریات گوناگونی ابراز گردیده است. یکی از این نظریهها، نظریه نظامی یا شهر به عنوان یک محل دفاعی محکم میباشد. مبناي شکلگیري این نظریه را میتوان این گونه بیان کرد که از آنجا که عنصر دایره در خط تصویري هیروگلیف مصریان نماد دیوار یا استحکامات دفاعی خارجی بوده است. میتوان این گونه تصور کرد که منشاء شهرها
٣٢٢
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
به خاطر نیاز مردم به جمع شدن در کنار هم براي حفاظت از خود بوده است. زمانی که این تجمع در داخل یک قلعه نظامی نمود پیدا کرد. تغییرات بعدي با مشخصه زندگی شهري بوقوع می پیوندند و شهرها ظاهر می شوند. براي مثال در مورد شهر کاتال هیوك، نیاز براي دفاع میتواند دلیل اصلی براي شیوه خاص احداث ساختمانهاي ان باشد که واحدهاي مسکونی را در کنار هم به صورت حلقهاي و بدون راه ورودي در دیوارهاي خانه طراحی و ایجاد میکرد و تنها راه ورود به واحدهاي مسکونی از طریق پشت بام بوده است. طراحان این خانهها فقط دیوار نمیساختند بلکه سکونتگاهی حاشیهدار را طراحی میکردند که با یک ردیف از خانهها و فروشگاههاي غیرقابل رسوخ احاطه شده و تنها دسترسی به آنها از طریق پشت بام بوده است. گرچه ساکنان شهر راحت نبودند ولی کارایی این طرح دفاعی مشخص است و در طول 800 سال موجودیت شهر کاتال هیوك ، هیچ مدرك یا شاهدي براي غارت و چپاول آن وجود ندارد.
»در مورد پیدایش شهر، نظریههاي دیگري نیز ارایه شده است؛ از جمله فلنگن1 معتقد است که سه تغییر مهم اجتماعی به ظهور زندگی شهري منجر میشود : تغییر در ماهیت و مقیاس سازمان اجتماعی، تغییر در فرهنگ و تجربیات و نیز ظهور امپراتوري یا دولت. همچنین پالن2 معتقد است که تعامل بین چهار عنصر جمعیت، برنامهریزي، محیط و فناوري سبب پیدایش شهر شده است.)«شارع پور،(45 :1389 بنابراین در دنیاي کنونی شهر چنان به بخشی از زندگی روزمره انسان تبدیل شده است که وجودش امري کاملاً طبیعی است.(همان:(36 نقش و کارکردي که شهر در طول تاریخ داشته است واضح و آشکار است. کارکردهاي متنوع و مختلفی باعث توسعه و شکلگیري شهر شده است. نقش و کارکرد دفاعی و نظامی که بیشتر در مرزها و شهرهاي مرزي بر عهده داشته اند همواره در طول تاریخ مبرهن است. شهرهاي مرزي در کشورهاي مختلف بیشتر در نقش دفاعی و جلوگیري از ورود قاچاق کالا و عبور غیر قانونی انسان، ایفاي نقش میکنند. امروزه امنیت ملی کشورها در گرو داشتن مرزهاي مستحکم و شهرهاي مرزي با کارکرد و نقش مناسب در عرصههاي امنتی است.
.1 سوال و فرضیه تحقیق
سوال اصلی این مقاله این است که آیا شهرهاي مرزي با استفاده از ژئوپلیتیک گردشگري میتوانند در جذب توریسم و توسعه گردشگري موفق باشند؟ و فرضیه مقاله این است که شهرهاي مرزي با داشتن پتانسیل در جذب توریسم، و موقعیت ژئوپلیتکی که در یک کشور دارند، میتوانند در توسعه و جذب توریسم، موفق باشند.
مبانی نظري
.2,1 ارزیابی نقش شهر
ارزیابی عبارت از سنجش و داوري عملکرد برنامهها و طرحها با هدفها و ضوابط و استانداردهاي پیشبینی شده از قبل و شناخت و تحلیل اثرات اقتصادي و اجتماعی اجراي برنامهها میباشد. ارزیابی محیط به صورت ساده به معنی دادن ارزش به یک واحد سرزمین است. ارزیابی محیط زیست براي انجام یک براورد معقول از توان سرزمینی در رابطه با فعالیتهاي انسان و ماشین ساخت وي صورت میپذیرد.(پورمحمدي و تقیپور،(3-6 :1389 براي ارزیابی نقش شهر و از جمله شهرهاي مرزي نیاز به داشتن اطلاعات و بررسی موقعیت و عوامل جغرافیایی و بررسی نظریات گوناگون در ارتباط با کارکرد و نقش شهر است.» با این همه ضروري است که بدانیم نوسان سطح اشتغال، همگام با نقش جاري شهر، یکسره از بطن جغرافیایی شهر منشاء نمی-
گیرد. چرا که علت وجودي شهر، حیات شهر، رشد و توسعه آن، وابسته به کم و کیف منابعی است که در میدان مغناطیسی و جاذبه شهر وجود دارد. با این توضیح، فراتر از نظام اقتصادي و اجتماعی ناظر بر شهر، نقش وکارکرد شهر را دادههاي جغرافیایی ناحیه تنظیم و القاء میکند. با نگرش جغرافیایی، شناخت نقش و کار شهري در سه مرحله و سطح مشخص انجام میشود :
1‐ Flanagan 2 ‐ Palen
٣٢٣
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
الف- آگاهی از نقش کل شهرهاي کشوري معین که گویاترین گواه بر سطح و شکل توسعهي اقتصادي آن کشور تواند بود؛ب-
آگاهی از نقش و کار شهر، فارغ از شهرهاي دیگر ناحیهایی و کشور؛ ج- آگاهی از توزیع نقش و کار در محدودهي محلات هر شهر.
در ارزیابی نقش شهرها، بین مکاتب مختلف جغرافیایی توافق نظر کامل وجود ندارد تا جایی که در محدودهي جغرافیایی کشور معینی نیز بر حسب نظر جغرافیادانان چنین ارزیابیهایی تابع تغییراتی است. در جدول زیر، نظر برخی از جغرافیادانان در ارتباط با نقش و کارکرد شهرها مورد ارزیابی قرار گرفتهاند.)«فرید،(242 -243 :1382
جدول شماره : (1 ) ارزیابی نقش شهرها بر اساس نظریات برخی از جغرافیادانان فرانسه
ماکس سور ماکس دریو باستیه- دزر بوژوگارنیه
1952 1961 1980 1980
از نظر اجتماعی : - کشاورزي - صنعتی نقش ثروت اندوزي:
- نظامی - مذهبی - بارزگانی و خدمات - صنعت
- روحانی - فرهنگی - راهبرد امور اداري - بازرگانی
- سیاسی - نظامی - بخش خاصی از گروه - جهانگردي
از نظر مبادلاتی : - ادراي سوم مشاغل اجتماعی : - مالی
- بارزگانی - جهانگردي - پیوستگاه ارتباطاتی - اقامتگاهی
- حمل و نقل - بازرگانی - نقش جهانی نقش با مسئولیت
از نظر صنعتی : - صنعتی - زیارتگاهی - ادراي و آموزشی
- صنعت - درمانی(با آبهاي گرم - نقش تفریحی و رسانهایی
- جهانگردي معدنی) - حمل و نقل
- جهانگردي - ارتباطات
منبع : فرید،243 :1382
.2,2شهرهاي مرزي
درون یک کشور، در مناطق مختلف یک کشور، شهرهاي گوناگوناگونی قرار دارند که داراي کارکردهاي متفاوتی میباشند. در مرزها و پیرامون یک کشور، شهرهایی که در اطراف و حواشی سرزمین قرار دارند شهرهاي مرزي گفته میشوند که بیشتر در حکم سد دفاعی هستند و در برابر تحاجمات و ورود کالا و عبور انسان نقش چشمگیري دارند. در واقع »بسیاري از شهرهاي مرزي که در گذشته در انزواي جغرافیایی شدیدي قرار داشتند، بعد از آغاز عصر تحولات اطلاعات((1970 به سوي پذیرش نقش قطب یا نقاط گرهاي انتقال امواج توسعه به سایر نقاط یک کشور، حرکت کردهاند. لذا چنین شهرهایی درصدد حل مشکلات زیرساختی، مدیریتی، خلاءهاي قانونی و فرهنگی به منظور سازگاري با معیارهاي فرایند جهانی شدن می-
باشند.)«رهنما و توانگر،(153 : 1389 بر این اساس در عصر جهانی شدن ماهیت خاص دوره جهانی شدن چنین است که
حتّی کمترین ظرفیت موجود براي برقراري ارتباط با کشورهاي دیگر، اثري مثبت بر تصویر بینالمللی آن کشور دارد.
(Muzaffarli,2008:16) براي بررسی نقش و کارکرد شهرهاي مرزي ضروري است ابتدا مفاهیم مرز و شهر را تعریف نماییم تا بتوانیم به درك بهتري از شهرهاي مرزي دست یابیم.
.2,2,1 شهر
»شهر اثر ماندگار تاریخی و در عین حال واحد جغرافیایی و اجتماعی تکامل پذیر است که با تأثر از ایدئولوژي ناظر بر ناحیه، که توان و سطح کارکرد نیروهاي اقتصادي و تکنیکی را روي شهر مشخص میدارد، و به مقتضاي اندیشههاي ارزشمند معماران، شهرسازان و همیاري کارشناسان نظامهاي علمی دیگر و با بهرهمندي از عادات اجتماعی ساکنان شهر و با اراده و تصمیم نظام سیاسی بر پهنهي زمین و روي محیط طبیعی شکل میگیرد و در مسیر زمان در فضاي جغرافیاي معینی، بر
٣٢٤
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
حسب شیوهي مبادلات اقتصادي و اجتماعی خود تداوم میبخشد و بالاخره سیماي برونی و فیزیکی خود و حیات انسانهایی را که در بطن خویش دارد، دگرگون میکند. گاهی رفاه و بهزیستی را و زمانی نابهنجاري و دلواپسی را بر شهرنشینان عرضه میکند.)«فرید،(1 :1382 لوییز ممفورد جغرافیادان شهري برجسته، »سکونتگاه شهري را از نظر کالبدي به مفهوم مکانی ثابت، سرپناهی دائمی، امکاناتی پایدار، و شبکه جغرافیایی براي فراهم شدن اجتماع شهروندان، مبادله و ذخیرهسازي، تقسیم کار اجتماعی، زندگی اقتصادي و فرایند فرهنگی آن تعریف میکند و آن را نماد زیبا شناسانهاي از وحدت جمعی و تجلیگاه پرورش هنر بر میشمارد.)«صالحی،(466 :1387
افلاطون 427 -347) ق.م.) فیلسوف یونانی در دیالوگ معروف با عنوان فایدروس1، به یکی از دوستان خود چنین میگوید
: من هرگز قدم به بیرون از دروازههاي شهر آتن نمیگذارم؛ زیرا درختان و حومه شهر، چیزي ندارند که به من بیاموزند و این تنها انسان شهري است که میتواند بیاموزد. یونانیها از حوزههاي اطراف شهرها وحشت داشتند. به نظر آنها، ساکنین اطراف شهرها را شیطان صفتان تشکیل میدادند. چنین نگرشی در رومیهاي باستان، قبایل آلمانی، مردم اسکاندیناوي و انگلستان نیز دیده میشد. آنها چنین میپنداشتند که که حوزههاي طبیعی بیرون از شهرها، از ارواح خبیثه و شیطانکها پر شده است.(شکوئی،(13 :1382
»در تمدنهاي خیلی قدیمی مراکز جمعیتی وجود داشته که به آن نقاط شهر اطلاق میشده و قطعاً به مناسبت نوع، شغل و وظایفی که به عهده داشتهاند با مناطق روستایی متفاوت بودهاند. به عنوان مثال، رومیان لغتی را به نام Urbs استعمال کردهاند که درست در مقابل روستا استعمال داشته است، و زمانی این لغت را بکار میبردهاند که مثلاً به محلی میرفتند که فرم زندگی و مشاغل آن، با زندگی روستایی متفاوت بوده است.)«شیعه،(4 :1378 بنابراین شهرها در تاریخ با تمرکز جمعیتی که در یک مکان صورت میگرفت و این افزایش جمعیت که به نوبه خود نیاز به امکانات بیشتر و تقاضاهاي بیشتري داشتند ایجاد میشدند؛ دانشمند آلمانی اسوالد اسپنگلر2 در کتاب افول تمدن غرب، بیان میکند که تاریخ جهان در واقع تاریخ شهرها میباشد و با توجه به رابطهاي که میان انسان و طبیعت وجود دارد، سیر تکاملی شهرها را در سه مرحله میداند : این واحد جغرافیایی– شهر– ابتدا به شکل روستا و تصویري از طبیعت خواهد بود، در مرحله بعدي این مکان جغرافیایی با نفی و انکار طبیعت و روي گردانی از آن به شکل شهر در میآید، و در مرحله سوم با تخریب کامل طبیعت و رشد سریع به جهانشهر تغییر شکل میدهد و در نهایت به اضمحلال و افول میگراید. اسپنگلر شهر رم را به عنوان مثال م آورد که مراحل سه گانه بالا– روستایی، شهري، جهانشهري – را به توالی پیموده است و دوباره به افول گراییده است؛وي معتقد است که شهر جدید رم دوباره نیز به همان شرنوشت دچار خواهد شد.(فرید ،(7 :1382
.2,2,2 مرز
داشتن حد و حدود مشخص موجب ایجاد حق و حقوقی براي انسان میگردد. مرز پدیدهاي است که باعث میشود سرزمین و مکان جغرافیایی از مکان دیگري جدا شود و حدود آن مشخص گردد. در حقیقت » خط جدا کنندهي یک واحد جغرافیایی از واحد دیگر را مرز گویند. مرزهاي فضاهاي انسانی، توسط فعالیتهاي اجتماعی تعریف میشوند و بسته به نوع ماهیت فعالیت اجتماعی از انواع دقیق تا انواع نامشخص تغییر مینمایند. به عنوان مثال مرزهاي سیاسی که به منظور تحدید حدود سرزمین یک کشور ترسیم میشوند در عین حال تعیین کنندهي محدودهي دقیق حاکمیت آن کشور نیز محسوب میشوند در حالی که مرزهاي درون کشوري با هدف تعیین محدودهي مسئولیتهاي قانونی براي ارایه خدمات عمومی و جمعآوري مالیات مشخص میشوند.
