بخشی از مقاله
چکیده
خرمشهر در دوره قاجاریه به یکی از بندرهاي مهم جنوب کشور تبدیل شده است تا وابستگی ایران به بندر بصره براي ورود کالا به کشور خاتمه دهد. این شهر خرم در جریان جنگ تحمیلی مورد تهاجم و اشغال دشمن قرار گرفت. در طول دوره اشغال خرمشهر و در کل دوره جنگ خرمشهر و آبادان، هردو، زیر بمباران ها و گلوله باران هاي شدید نیروهاي اشغالگر به شدت تخریب شدند. در ادامه جنگ، زیرساخت هاي این دو شهر تقریباً منهدم شده است. آسیب شدید وارد شده به زیرساخت هاي دو شهر به ویژه به زیرساخت هاي اقتصادي و به صورت خاص تر به تأسیسات بندرگاهی، باعث شد جریان صادرات و واردات که از بندرهاي این دو شهر صورت می گرفت، به گونه اي آسیب ببیند که پس از پایان جنگ تا کنون ظرفیت شان نتواند به حالت قبل از جنگ بازگردد. اما دفاع از این دو شهر به دلیل اهمیت آن ها براي کشور، همراه با حماسه بوده است. وجود زیرساخت هاي کالبدي، اقتصادي و اجتماعی در این شهر باعث شده است کار دفاع و مقاومت در این دو شهر امکان پذیر شود و انبوه مدافعان بتوانند با استفاده از این زیرساخت ها استفاده کرده براي هشت سال دفاع کنند.
این مقاله مبتنی بر کارهاي پژوهشی که در این منطقه صورت گرفته و با استناد به تجارب جهانی به تحلیل ارتباط امنیت و توسعه بپردازد که در دو شهر خرمشهر و آبادان به عنوان مطالعات موردي مورد آزمون قرار گرفته است. نتایج این مطالعات نشان می دهد: امنیت و توسعه در شهرهاي مرزي به شدت به یکدیگر وابسته اند که افزایش شاخص هاي هر یک منجر به افزایش شاخص هاي دومی می شود. کاهش هر یک نیز منجر به کاهش دیگري می گردد. توسعه اقتصادي- اجتماعی در شهرهاي مرزي باعث جذب جمعیت و فعالیت به این شهرها شده که خیل مدافعین از آن ها افزایش می یابد. وجود فعالیت باعث جذل جمعبت و وجود جمعیت باعث تقویت شاخص هاي دفاعی در این گونه شهرها می شود. اما فقدان زیرساخت هاي اقتصادي و اجتماعی در شهرهاي واقع در مناطق مرزي باعث کاهش فرصت هاي فعالیت و اشتغال می شود و در نهایت به تشدید فقر منتهی می گردد. افزایش میزان فقر، باعث عدم جذب جمعیت و فعالیت شده و در نتیجه امکانات دفاع از شهر کاهش می یابد.
واژگان کلیدي: شهرهاي مرزي، آبادان، خرمشهر، شاخص هاي دفاعی، برنامه ریزي توسعه.
مقدمه
مناطق مرزي را به پوست بدن موجودات زنده تشبیه می کنند که عملکرد خاصی در دفاع از بدن را برعهده دارند. از این رو، این مناطق حساسیت بسیار خاصی دارند در رابطه با دفاع از خود و کل کشور. با توجه به اینکه در مرزها، اصولاً مبادلات، اعم از فزیکی و غیرفیزیکی صورت می گیرد، نقش شهرها و مناطق مرزي عمدتاً در رابطه با مبادلات میان کشورها و مناطق معنی
١١٦٢
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
پیدا می کند. اما مبادلات، گاهی مثبت و سودمند و گاهی منفی و زیان آور است. به همین دلیل، مناطق مرزي هم محل مبادلات اقتصادي، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی میان کشورها و مناطق و هم محلی است که تهدیدات نظامی و امنیتی از آن صورت می گیرد. بر این اساس، آمایش مناطق مرزي امري است بسیار حساس که همĤهنگی میان انواع فعالیت ها در این مناطق را برقرار می سازد تا هم رشد و توسعه این مناطق صورت گیرد و هم از مخاطرات و تهدیدات جلوگیري به عمل آید.
آبادان و خرمشهر شهرهاي مرزي واقع بر نقطه صفر مرزي با کشور عراق، داراي موقعیت خاصی در نظام اقتصادي، سیاسی، اجتماعی و کالبدي کشور است.و از سویی این دو شهر محل واقع در نقطه اتصال فضاهاي توسعه کشور با فضاهاي توسعه کشورهاي همسایه است که این موقعیت در طول تاریخ باعث رشد و توسعه شتابان این دو شهر شده است. از سوي دیگر، همین موقعیت تا کنون باعث ایجاد مخاطرات و تهدیدات زیادي براي این دو شهر شده است. جنگ تحمیل آسیب هاي بسیار زیادي به این دو شهر رساند که حتی ایده هایی در رابطه با جابه جایی آن ها هم طرح شده است. اما همین موقعیت در طول تاریخ باعث رشد این دو شهر و تقویت امنیت منطقه شده است. امروزه این سؤال مطرح است که آیا وجود شهرهایی پر جمعیت در مناطق مرزي باعث ایجاد امنیت می شود یا مخاطرات و تهدیداتی براي جمعیت ساکن در این شهرها فراهم می سازد؟ چنین سؤالی در مورد خرمشهر و آبادان که جنگ هشت ساله نیز شاهد بوده اند، می تواند پاسخ دقیق تري به این سؤال اصلی بدهد.
این مقاله بر اساس یافته هاي تحقیقات گسترده اي که توسط نویسندگان در رابطه با آمایش مناطق مرزي و همچنین بازسازي پس از جنگ در استان خوزستان و مسائل مربوط به پدآفند غیرعامل که در دو دهه گذشته صورت گرفته است، تدوین و براي استفاده عرضه شده است. در ابتداي مقاله، تجربه هاي جهانی در مناطق و شهرهاي مرزي و به ویژه تجربه هاي آمریکا در مرز خود با مکزیک، تجربه هاي مربوط به مرزهاي ایرلند شمالی و جهموري ایرلند و چند کشور دیگري مرور شده است تا زمینه لازم براي بحث باز شود. بخش بعدي به معرفی خرمشهر و آبادان و شرایط توسعه این دو اختصاص یافته است. سپس، شرایط جنگ و بازسازي در این دو شهر مورد بررسی قرار گرفت. پس از آن تحلیل شبکه اي موقعیت این دو شهر مرزي ارائه گردید. و
در پایان با تحلیل رابطه توسعه و امنیت در منطقه و شهرهاي آبادان و خرمشهر به جمع بندي نتایج کلی مطالعات و سعی در ارائه پاسخ لازم به پرسش تحقیق که در بالا یادآوري شده است، پرداخته شده است.
تجربه هاي جهانی در مناطق و شهرهاي مرزي
توسعه و امنیت در مناطق مرزي لازم و ملزوم یکدیگرند. مناطق و شهرهاي مرزي هنگامی که امن هستند توسعه پیدا می کنند و هنگامی که توسعه یافته باشند، از امنیت برخوردار می شوند. مثال هاي زیادي از کل جهان می توان در این رابطه ارایه داد. مرزهاي میان آمریکا و مکزیک تا دو دهه پیش یکی از نا امن ترین مناطق جهان محسوب می شده اند. آمار و اطلاعات مربوط به آن سال ها نشان می دهد سالانه بیش از بیست و پنج میلیون عبور غیرقانونی از مرز آمریکا و مکزیک صورت می گرفته است. از یک سو، جنایتکاران و قانون گریزان آمریکایی (Gomez, Gillum and Johnson, 2011: 3) به منظور فرار از تعقیب قانونی به منطقه مرزي مکزیک فرار می کنند و از سوي دیگر، کارگران جویاي کار مکزیکی و یا کسانی که جویاي تحصیل و یا بیماران در جستجوي علاج از مکزیک به آمریکا عبور می کردند. با امضاي توافقنامه بازرگانی »نفتا« بین کانادا، آمریکا و مکزیک، نه تنها منطقه مرزي میان آمریکا و مکزیک روي امنیت را به خود دید، بلکه با سرعت بی مانندي مسیر توسعه را طی کرده است. آمار عبور غیرقانونی از مرز آمریکا و مکزیک از بیش از بیست و پنج میلیون مورد در سال به زیر یک میلیون مورد رسید، و بدیهی است آمار بزهکاري و کریز از قانون نیز کاهش یافت .(Buchanan, 1995: 379)
توافقنامه اقتصادي نفتا منطقه مرزي میان آمریکا و مکزیک را به طول 1414 کیلومتر و با عرض 50 کیلومتر از هر دو سو را به عنوان یک منطقه اقتصادي با مقررات ویژه اعلام کرده است. در این نوار 100 کیلومتري مرز، شهرهاي آمریکایی هر کدام شهرهاي مکزیکی مقابل خود را به عنوان شهرهاي خواهرخوانده پذیرفته اند. با این توافق، شهرهاي آمریکایی، شعبه هایی از
١١٦٣
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
کارخانه هاي خود را در شهرهاي خواهر خوانده مکزیکی خود احداث کردند تا هم از نیروي کار ارزان قیمت مکزیکی استفاده کنند و هم مانع مهاجرت غیرقانونی کارگران جویاي کار مکزیکی به آمریکا بشوند. در مقابل، کارگران مکزیکی هم کار مورد نیازشان را در کشور و یا شهر خودشان به دست آوردند .(Arreola and Curtis , 1993:8) افزون بر این، شهرهاي مرزي آمریکایی واقع در ایالت تگزاس، شعبه هایی از دانشگاه ها، مدارس، بیمارستان ها و دیگر مؤسسه ها را در شهرهاي خواهرخوانده مکزیکی خود تأسیس کردند تا مکزیکی هاي خواهان استفاده از این نوع خدمات داخل کشور و شهر خود از آن استفاده کنند. در مقابل، شهرهاي آمریکایی با استفاده از کارگران ارزان قیمت و کسب بازار جدید براي محصولات و خدمات خود، به رونق اقتصادي بی سابقه اي دست یافتند. افزون بر این، با ایجاد فرصت هاي شغلی براي مکزیکی ها و کاهش شاخص هاي بیکاري جوانان مکزیکی، آمار بزهکاري و خشونت در منطقه به شدت کاهش یافت و در نتیجه، هزینه هاي نظامی و انتظامی کشور آمریکا در مناطق مرزي رو به کاهش نهاد.
