بخشی از مقاله
مقدمه
مسئله سالمندی در سال های اخیر به عنوان یک موضوع اساسی آن چنان اذهان جهانیان را به خود معطوف کرد که سال
1999 به عنوان سال جهانی سالمندان نام گرفت. سالمندی در جهان امروز خصوصا در کشورهای صنعتی به عنوان پدیده قرن تجلی یافته، زیرا ارتقا استانداردهای رفاهی و کیفیت زندگی، ترکیب جمعیت خاص؛ مخصوصا سالمندی (امید زندگی) را تا مرز
حدود 80 سال و بیشتر موجب شده است. هم چنین،گروه های سنی 60 ساله و بیشتر به طور وسیعی در جوامع رو به توسعه
رو به افزایش است. "از آنجا که بسیاری از کشورهای جهان سوم طی نیم قرن اخیر برنامه ریزی های بهداشت بین زنان، افزایش
مواد غذایی، بهبود وضیعت سواد و نظایر آن را دنبال کرده اند، نسبت و تعداد این جمعیت (سالمندان) در این قبیل جوامع در
مقایسه با گذشته بیش از حد افزایش یافته است" (شیخی،1389 ،.(13
جمعیت کل جهان در سال 2000، شش میلیارد و پنچاه میلیون نفر بوده که از این تعداد، 6/9 درصد از آن را افراد بالای
65 سال تشکیل می دهند و برآورد می شود در سال 2025 جمعیت جهان به هفت میلیارد و هشتصد و بیست و سه میلیون
نفر، و تعداد افراد بالای 65 سال به 10/4 در صد برسد(عبدی زرین،اکبریان،1386،ص.(293
باید دانست که سه موضوع سالمندی، سلامت و جامعه ضمن ارتباط تنگاتنگی که با هم دارند، تاثیر بسیار زیادی بر یکدیگر می گذارند. بنابراین، از دیدگاه جامعه شناختی و مددکاری اجتماعی، جمعیت سالمند نیاز به بررسی مجدد، سرمایه گذاری کافی و نظایر آن دارد. حوزه سلامت سالمندان فقط در موضوعاتی چون تغذیه، حفاظت از مصرف کنندگان سالمند، مسکن و محیط زیست، خانواده، رفاه اجتماعی، تأمین درآمد، اشتغال و آموزش خلاصه نمی شود بلکه تلاش برای رهایی از بحران از دست دادن نقش اجتماعی در میان افراد سالمند در جامعه از مهم ترین وظایف جامعه شناسی است و این علم می تواند با بررسی شناخت عوامل این پدیده و راه های دستیابی به یک زندگی بهتر برای سالمندان، این مهم را تحقق بخشد.
مقاله حاضر، با هدف بررسی نقش عوامل مذکور در بهبود کیفیت زندگی در دوره سالمندی و بهعبارتی تحقق سالمندیِ
موفق، به نگارش در آمده است.
(1 سالمند و سالمندی
از نظر لغوی، واژه سالمند یعنی »دارای سن زیاد، مسن، پیر.« لغت پیر که مترادف با آن است نیز به معنی »کسی که زمان زیادی از عمرش گذشته است، سالخورده، مسن می باشد.
سالمندی معمولاً به آخرین دوره چرخه زندگی گفته می شود و آنچه که در این زمینه باید گفت این است که نمی توان برای
پیری حد و مرزی تعیین نمود و مشخص کرد در چه زمانی به یک شخص سالمند گفته می شود. چرا که اولا جریان جسمی و
روانی پیری در میان افراد، کاملاً مختلف است. ثانیاً سنی که در یک کشور به عنوان سن و سال پیری در نظر گرفته می شود
ممکن است در یک جامعه دیگر به حساب نیاید. سن آغاز سالمندی در هر کشوری با برآورد سال های »امید به زندگی« در آن کشور رابطه مستقیمی دارد.
3
در ابتدای کتابچه سالمندی پویا1 که سازمان جهانی بهداشت در سال 2002 منتشر کرده است، استاندارد ملل متحد که سن 60 سالگی را برای افراد سالمند ذکر می کند استفاده می شود. اما بلافاصله گفته شده است که باید بپذیریم سن تقویمی،
شاخصی دقیق برای تغییراتی که همراه با سالمندی رخ می دهد، محسوب نمی شود. تفاوت های بسیار قابل توجهی در وضعیت
سلامت، میزان مشارکت و سطوح وابستگی و استقلال در میان افراد سالمند در سنین یکسان مشاهده می شود.
به هر حال، باید بپذیریم که جمعیت جهان در حال پیر شدن است و کاهش موالید و هم زمان مرگ و میر و افزایش متوسط
عمر تبدیل به مسئله ای تحت عنوان پیری جمعیت شده است. قرن 21، قرن سالخوردگی جمعیت دنیاست. در 40 سال آینده جمعیت افراد بالای 65 سال دنیا دو برابر خواهد شد (افزایش سالانه 1/7 درصد به جمعیت جهان و افزایش سالانه 2/5 درصد
به جمعیت بالای 65 سال) به طوری که 52 درصد این میزان در کشورهای آسیایی و 40 درصد کل جمعیت سالمند در
کشورهای پیشرفته به سر می برند.
در ایران در حال حاضر 2/5 میلیون سالمند زندگی می کنند و رشد جمعیت سالمندان از 1355 تا 1375، 100 درصد بوده است. به طور کلی پیشرفت های اخیر در علم طب و بهبود شرایط اجتماعی در طی چند دهه گذشته امید به زندگی را در انسان ها بالا برده است. به طوری که بسیاری از مردم کشورهای توسعه یافته تا 70 سالگی و بالاتر زنده می مانند. به علاوه ساختمان سنی مردم در کشورهای توسعه یافته طوری تغییر یافته که تعداد افراد سالمند به طور مداوم در حال افزایش می باشد
و انتظار می رود (جمعیت فعلی سالمندان جهان که 580 میلیون نفر است در سال 2020 از یک میلیارد نفر تجاوز می نماید)
(توتونچی،224،.(1383
نکته مهم از منظر اجتماعی برای پدیده سالمندی آن است که "سیاست های اجتماعی نامتناسب باعث شده است تا سالمندانی که
قبلا به عنوان منابع دانش، عقل، رهبری و تامین اقتصادی به حساب می آمدند، از دیدگاه نسل جدید به عنوان یک مجموعه
مساله اجتماعی به حساب آیند. این دگرگونی افراد سالمند را با یک نوع خلاء و انواعی از چالش های روبرو کرده، و در بعضی از جوامع در اثر شرایط فوق، استفاده از مواد مخدر، دخانیات و حتی الکل به عنوان تنها راه مفر برای سالمندان باقی مانده است. این عوامل نیز باعث پیری زودرس و نهایتا مرگ زودهنگام آنها می شود."(شیخی،پیشین،.(134
از منظر علوم اجتماعی _ و یکی از مهم ترین شاخه های آن یعنی "جمعیت شناسی"_ روند ازدیاد جمعیت سالمند در تمامی
جهان رو به افزایش بوده است. مهم ترین نظریه پرداز جمعیت شناس، "توماس مالتوس" بوده است. در سال 1798 توماس
مالتوس انگلیسی کتابی تحت عنوان »رسالهای درباره اصول جمعیت« منتشر کرد. "در این کتاب مالتوس یادآور شد که جمعیت به گونهای هندسی رشد میکند در حالیکه منابع غذایی به صورت حسابی افزایش پیدا مییابد. نتیجه این وضع رشد بیش از حد
جمعیت و کمبود مواد غذایی است البته وی معتقد بود تعادل جمعیتی بر اثر جنگ و بیماری های واگیردار و قحطی برقرار
میشود ولی پیشبینی مالتوس برای کشورهای پیشرفته درست از کار در نیامد زیرا این کشورها با استفاده از فنون پیشرفته کشاورزی و کاربرد وسائل جلوگیری از بارداری از کمبود مواد غذایی در افزایش بی رویه جمعیت جلوگیری
کردند"(ریتزر،1374،.(218
"رولان پرسا" جمعیتشناس نامدار فرانسوی میگوید: "به ازاء یک درصد افزایش جمعیت باید سالیانه حدود چهار درصد درآمد
ملی صرف سرمایهگذاری های جمعیتی شود تا تازه در وضعیت موجود باقی بماند." (کتابی،.(1384
1 - Achieving Ageing
4
از منظر جمعیت شناسی، سالخوردگی جمعیت از دو راه به وجود می آید:
.1 تغییر در پایه هرم سنی که نتیجه کاهش باروری ها و کم شدن نسبت جوانان درکل جمعیت است.
.2 تغییر در رأس هرم سنی و متورم شدن آن که نتیجه بهبود درکاهش مرگ و میر سالخوردگان است. این نتایج جامعه
شناختی، این نکته را هویدا می کند که سالمندان اکنون از اقشار مهم یک جامعه در عرصه مدرن به حساب می آیند و به
همین دلیل می بایست برای آنان برنامه ریزی نمود و در این نقطه است که یافته های جامعه شناختی به کمک برنامه
ریزان و مددکاران می آید که با شناخت هرچه بهتر این قشر، بتوانند یک زیست اجتماعی سالم را برای آنان مهیا کنند. آیا می توان شرایطی فراهم کرد که سالمندان، دوران سالمندی موفقی داشته باشند و در مواجهه با مشکلات روانی و
جسمانی و نیز اضطراب ها، غم و رنج ها و سختی های خاص این دوران، با شکوه و عزت و با اعتماد به نفس بیشتر
زندگی کنند؟
می توان گفت مهم ترین این اضطراب ها برای سالمندان، ترس از دست دادن "منزلت اجتماعی" است که این منزلت بر اساس "نقش اجتماعی" که هر فرد در طول حیات خویش آن را بر عهده می گیرد، تعریف گردیده است. بنابراین برای شناخت عوامل تهدید کننده سلامت و زندگی خوب و بهنجار برای سالمندان می بایست با مفهوم نقش اجتماعی و رابطه آن پدیده سالمندی آشنا گردید.
(2 سالمندی و نقش اجتماعی
(1-2 نقش اجتماعیٌ
اگر »پایگاه« موقعیت ویژهای باشد که شخص در جامعه یا گروه بهدست میآورد، »نقش«، نوعی رفتار است که با پایگاهها یا شغلهای خاص جامعه ارتباط پیدا میکند؛ برای مثال معلمی یک پایگاه است وقتی از معلم توقع دارند که خوشبرخورد باشد، خوب سخن بگوید و ...؛ اینها نقشهای مورد انتظار از وی است. بنابراین نقش اجتماعی شامل رفتار، کردار، کار و وظیفهای است که یک شخص در داخل یک گروه به عهده میگیرد(ساروخانی،1370،ص.(726-722
نقش را به عنوان نوعی رفتار اجتماعی، که بر طبق الگوهای کلی اجتماعی و فرهنگی گروه صورت میگیرد، مانند نحوه
پاسخ به انتظار دیگران، تعریف میکنند. بنابراین برای یک فرد، نقش اجتماعی تنسیق تعدادی از مدلهای رفتاری است که در تعامل با یکدیگرند و بر محور یک کارکرد اجتماعی گرد هم میآیند.
"لینتن" نقش را همچون »مجموع مدلهای فرهنگی مرتبط با یک پایگاه معین، و در نتیجه در برگیرنده طرز تلقینها، ارزشها
و رفتارهایی میداند که جامعه برای یک فرد و تمامی افراد پایگاه، تعریف میکند؛ از این رو نقش جنبه عاطفی و پویای یک
پایگاه است.(گولد وکولب،1376،ص(862 از طریق جذب و خودسازی الگوهای کلی حیات اجتماعی به صورت کسب عادات و با یکپارچگی با مدلهای غالب، فرد
توانایی ایفای نقش معین و احراز وضعی مرتبط با این نقش را به دست میآورد. چنین فردی دیگر فاقد هویت نیست بلکه فردی
1 - Social Role
5
است دارای »مقام و موقع« معین و دارای رفتارهای جا افتاده، که از طریق آن شخصیت وی در برابر وضع و شرایطی معین واکنش نشان میدهد و با آن انطباق میپذیرد.
بعضی از جامعهشناسان نقشهای اجتماعی را تحت دو دسته کلی تقسیمبندی میکنند:
.1 نقش گزیده یا اختیاری: که تعیین و انتخاب و اختیار آن با فرد یا گروه و سازمان است.
.2 نقش واگذاری یا تحمیلی: که تعیین آن برعهده فرد یا گروه و سازمان نیست، بلکه از سوی رأس هرم جامعه و شرایط و مقتضیات و الزامات آن، تفویض و ترسیم شده است.
در نقش گزیده یا اختیاریغالباً؛ اراده آگاهانه صاحب نقش و در نقش تحمیلی؛ اراده قاهر (حاکم) جامعه مؤثر است. گاهی افراد هر دو نقش را یک جا برعهده دارند؛ مثل نقش استاد برابر دانشجو، که میتواند مبتنی بر علم، نفوذ کلام و قدرت اخلاقی و
معنوی او نیز باشد که شوق دانایی و علمآموزی دانشجو از نقش گزیده استاد نشأت میگیرد.(بیرو،1367، .(378-377 در پذیرش نقش امکان دارد دو آسیب برای فرد روی دهد:
• تعارض نقشها.
بدین معنی که ممکن است فردی دارای نقشهای متعددی باشد که بین آنها نوعی برخورد یا رویارویی پدید آید که اصطلاحاً به آن تعارض نقشها می گویند؛ یعنی برخی نقشها با برخی دیگر سازگاری ندارند، مثل استادی که به دلیل پرداختن
به کار علمی، از نقش پدریاش غافل شود. برای اجتناب از آن، ایجاد سازگاری بین نقشها ضروری است.(نیک گهر،1369، (213- 208
• فشار نقش.
گاهی اتفاق میافتد که فرد در اجرای نقشی که از او انتظار میرود، به دلیل تعارض نقشها و انتظاراتی که دیگران از او در قبال نقش دارند، دچار مشکل میشود. چنین وضعیتی را فشار نقش گویند. برای مثال دانشآموزان از معلم توقع رفتار دوستانه و
رسمی دارند و همکاران معلم از او توقع رفتار دوستانه و غیر رسمی دارند، یا دانشآموزان از وی میخواهند که در نمرهدادن
سختگیری نکند ولی مدیر از وی میخواهد سختگیر باشد.(قنادان،1375، (132-131
(2-2 مشکلات سالمندان و رابطه آن با نقش اجتماعی
حال با این مقدمات به سراغ مشکلات اقشار سالمند می رویم. بررسی عوامل تهدیدکننده و مشکل آفرین برای افراد در سنین سالمندی می تواند راه گشای شناخت عوامل بهروزی باشد زیرا در بسیاری از موارد از شناخت عوامل منفی و ایجابی،می
توان به ادراکی ژرف و عمیق از یک "پدیده"1دست یافت.
شاید مهم ترین عوامل مشکل زا و خطرآفرین برای افراد سالمند بدین قرار باشد:
• افسردگی: میزان افسردگی درافراد سالمند نسبت به جمعیت عمومی بیشتر است(به عنوان نمونه براساس
آمارهایموسسه" ملّی سلامت روان آمریکا"ٍ، دو میلیون نفر از 35 میلیون آمریکایی بالای 65 سال به نوعی دچار این بیماری هستند. (ر.ک به سایت »انجمن ملی بیماری های ذهنی ایالت متحده آمریکا.(«
• استفاده از مواد مخدر و الکل.
1 - Phenomen .
2 - NIMH.
6
• تنها شدن به مدت طولانی(انزوای اجتماعی).
• تمایل به نشان دادن مرگ در مکالمات.
