دانلود مقاله پرورش تفکر انتقادی هدف اساسی تعلیم و تربیت1

بخشی از مقاله

چکیده

متخصصان بزرگ تعلیم و تربیت با تأکید بـر اهمیـت تفکـر، پـرورش آن را یکـی از هدفهای اصلی تعلیم و تربیت میدانند. بر این اساس، نظام آموزشی بایـد، بـه جـای انتقـال صِرف اطلاعات به دانشآموزان، موقعیتهای مناسب برای پرورش تفکـر کودکـان را فـراهم آورد.

تفکر، بهویژه تفکر انتقادی، خود به خود رشد نمییابد بلکـه ضـروری اسـت کـه بـه صورت نظری و عملی تدریس شود. این مقاله به بررسی ماهیت و مؤلفههای تفکر انتقادی و چگونگی تدریس و شکوفاسازی آن پرداخته است.

کلیدواژگان: تفکر، تفکر انتقادی، آموزش و پرورش

- 1 تاریخ دریافت مقاله: 1385/8/27 تاریخ آغاز بررسی مقاله: 1385/9/15

تاریخ پذیرش مقاله: 1386/4/20

٭.استادیار دانشگاه علامه طباطبایی، تهران.ایمیل:malakico@yahoo.com

٭.کارشناس ارشد برنامهریزی درسی دانشگاه علامه طباطبایی، تهران.ایمیل:m55hp@yahoo.com

مقدمه

یکی از ویژگیهای اساسی انسان آگاهی از رفتار خود و برخورداری از نیروی تفکـر1 اسـت.

به عبارت دیگر انسان میتواند از رفتار خود اگاه باشد و در برخورد با مـسائل و امـور متفـاوت از

نیروی تفکر خود استفاده کند (شریعتمداری، .(1379 اگر چه علاقه به توسـعه توانـاییهـای تفکـر

انتقادی2 در محافل آموزشی پدیدهای جدید نیست و منـشاء چنـین علاقـهای بـه مکتـب افلاطـون برمیگردد (مایرز، ترجمه ابیلی، .(1383 از آنجا که تفکـر انتقـادی ایـن کـار را بـرای فـرد ممکـن

میسازد تا حقیقت را در میان به هم ریختگی حوادث و اطلاعاتی جستجو کند که همـه روزه وی

را احاطه میکند و به هدفش که رسیدن به کاملترین درک ممکن اسـت، دسـت یابـد (جانـسون3،

.(2002 متأسفانه علیرغم تأکید و توجه به مساله تفکر در اهداف نظامهـای آموزشـی و ادعاهـای

مسئولان، متصدیان و مجریان آموزشی، در عمل برای تشویق دانشآمـوزان در جهـت تفکـر و بـه ویژه به کارگیری تفکر انتقادی اراده و انگیزۀ کافی وجود ندارد. معلمان نیز با وجود اظهاراتی کـه

حاکی از پذیرفتن این فرض است که تفکر انتقادی راه را برای آمـوزش بیـشتر و بهتـر بـه همـراه

میکند، همواره با شیوههای قالبی و حذف حقایق و ایجاد محیط خشک انـضباطی، زمینـه را بـرای

حفظ کردن اطلاعات درسی فراهم میکنند. آنان این نکته را فرامـوش کـردهانـد کـه حفـظ کـردن مطالب و انباشتن ذهن دانشآموز از اطلاعات مرتبط و نامرتبط با زندگی واقعی سبب به هدر رفتن هزینهها، امکانات و قابلیتهای افراد میشود. برای آنکه نسلی پویا و تلاشگر داشـته باشـیم، بایـد شـیوههـای قـضاوت دربـارۀ جامعـه و تفکـر در مـورد زنـدگی خـویش و دیگـران را بیاموزنـد

(شعبانی،.(1381

مدارس امروز متاسفانه به دلیل پیشرفتهای علوم و فنون و براساس بعـضی از رویکردهـای روانشناختی، توجه خود را بیشتر به انتقال اطلاعات و حقایق معطوف کرده و از تربیت انسانهای متفکر و خلاق فاصله گرفتهاند (شعبانی،(1382، اما خوشـبختانه در سـالهـای اخیـر روانشناسـان

پرورشی و دیگر صاحب نظران از تأکید زیاد مدارس بر انتقال دانش و اطلاعات به دانـشآمـوزان

انتقاد کرده و معلمان را بیشتر به پرورش مهارتهای اندیشیدن و تفکر در یاد گیرندگان سـفارش کردهاند (سیف، .(1379

1 .thinking 2. critical thinking 3. Johnson

95

با وجود این واقعیتها ما شاهد تبلیغـات و ادعاهـای غیرواقعـی هـستیم مبنـی بـر اینکـه در

آموزشها به تفکر انتقادی توجه میشود، در حالی که عملاً تفکر انتقادی به دانشآموزان کـه برخـی

از آنان معلمان آینده هستند، آموزش داده نمیشود. آنان هـیچ درکـی از مراحـل آن ندارنـد و ایـن چیزی نیست که توسعه واقع بینانه تفکر انتقادی مستلزم آن باشد. ما هرگز باور نکردهایم که تفکـر

انتقادی در حال از میان رفتن است تا ضرورت تدریس تفکر انتقادی در کلاسهای درس را بپذیریم

(پاول و الدر1،.(2000 واقعیت این است که در عصر کنونی کتابهای درسی قبـل از چـاپ شـدن

کهنه میشوند و بیشتر مشاغل، سریعاً تغییر میکنند، پس وقت آن رسیده است که تعلـیم و تربیـت

نیز شرایطی دیگر پیدا کند و به پرورش تفکر انتقادی در افراد به منزله یکی از هدفهای اصلی تعلیم و تربیت بیشتر توجه شود. در فرایند آموزش میبایست ضـمن تقویـت روحیـه انتقـاد پـذیری در

معلمان و زمینه بررسی و تحقیق را در شاگردان به وجود آورد (مایرز، ترجمه ابیلـی، (1383 چـون

موفقیت هر نظامی به توانایی افراد در تحلیل و تصمیمگیری متفکرانه بستگی دارد (شعبانی، (1382

و آموزش و پرورش هر کشور نباید از این امر مهم غافل بماند.

ضرورت و اهمیت

تفکر انتقادی به منزله مهارت اساسـی بـرای مـشارکت عاقلانـه در یـک جامعـه دموکراتیـک

شناخته شده و در دنیـای مدرن تجــارت بــه منزلـه مهـــارت ضـروری مــورد حمایـت اسـت

(آندولینا2، .(2001 تفکر انتقادی میشود که، فرد از مـدارک و شـواهد موجـود بـالاتـرین درک را

داشته باشد و درک کردن فرد را قادر میسازد تا نظرات و معانی را که در ورای هر چیز مهم وجود

دارد آشکار سازد (جانسون3، . (2002

حتی در موقعیتهای روزمره، تفکر انتقادی، تفاوت واقعی میان موفقیـت و شکـست در هـر

کار را به مرز مینمایاند و به موفقیت یاری میرساند (آندولینا، .(2001

تفکر انتقادی از طریق ایجاد روابط معقول میان انسانها و تـصمیمگیـری بـر اسـاس تحلیـل عناصر یک موقعیت و تفکیک عناصر مطلوب از نامطلوب، زندگی توأم با آرامش و مهربـانی را بـه

1. Paul and Elder 2. Andolina 3. Johnson

ارمغان میآورد، بنابراین اگر مدارس ما در آموزش این امـر مهـم نـاموفق باشـند، جامعـه مـا و در

نهایت جامعه جهانی شکست خواهد خورد.

به طور کلی در زمینه ضرورت و اهمیت تفکر انتقادی به موارد زیر میتوان اشاره کرد:

.1 تفکر انتقادی یکی از ابعاد اساسی وجود انـسان اسـت و پـرورش آن سـبب رشـد آدمـی

میشود.

2. تفکر انتقادی منطبق با ویژگیهای عقلانی انسان مانند کنجکاوی و ترقیطلبی است.

3. کاربردی کردن یادگیری یا یادگیری بر اساس فعالیت خود یادگیرنده انجام میشود.

4. متناسب با ویژگیهای عصر فراصنعتی و تغییر و تحول فزایندۀ آن است.

5. برگرفته از اهداف اساسی تعلیم وتربیت است (هاشمیان نژاد،.(1380

پیشینه تحقیقات

توجه به تفکر انتقادی، پژوهش دربارۀ آن و علاقه به توسعه تواناییهـای تفکـر انتقـادی در

محافل آموزشی پدیدۀ جدید نیست و منشاء آن به مکتب افلاطون برمیگردد (مایرز، ترجمه ابیلی،

.(1383 در این زمینه تحقیقاتی در کشورهای دیگر و همچنین در کشور خودمان انجام گرفته است.

از تحقیقاتی که در کشورهای دیگر انجام شده به موارد زیر میتوان اشاره کرد:

 مطالعات گـستردهای کـه پـاول و الـدر (2000) در 38 دانـشگاه دولتـی و 28 دانـشگاه خصوصی (غیرانتفاعی) که دربارۀ اعتبار نامههای علمی اساتید دانشگاه انجام داده، نشان مـیدهـد،
با وجود اینکه همه استادان، تفکر انتقادی را به منزله یک هدف اولیه برای آموزششان میشناسـند

و باور دارند که به خاطر آن تدریس میکنند، اما عدۀ اندکی از آنها توانستند:

٭ تعریف روشنی از تفکر انتقادی ارائه دهند.

٭ استانداردهای عقلانی را که تفکر انتقادی بر پایهآنهاست، توضیح دهند.

٭ تواناییهای تشکیلدهندۀ آن را تشخیص دهند.

97

٭ویژگیهای عقلانی یا تمایلات مرتبط با تفکر انتقادی را مورد بحث قـرار دهنـد(پـاول و

الدر، .(2000

 آزمون و بررسی که انجمن بینالمللی ارزشیابی پیشرفت تحصیلی ریاضی و علوم تیمـز1، در زمینه بزرگترین و مهمترین مطالعهای است که تاکنون این انجمن (IEA) طراحی کرده است.

توانایی تجزیه و تحلیل و تفکر انتقادی در بارۀ مسائل و ساختن نظریـه انجـام داده و اگرچـه ایـن

موضوعات در حد اندکی در محتوای علـوم اکثـر کـشورها مـورد توجـه قـرار گرفتـه اسـت، امـا تدوینکنندگان کتابهای درسی علوم در کشورهای ایران و اسکاتلند کاملاً از آن غافل بودهاند (به

نقل از: هاشمیان نژاد،1380، شعبانی، .(1382

 تحقیق دیگری را بل و همکارانش درسال 2002 میلادی انجام دادند در آن شش فراینـد

بر استراتژیهای یادگیری گروهی متمرکز شده بود و هدف از آن تدریس روش کـار و چگـونگی

عمق بخشیدن، تحلیل کردن و استفاده کردن از تفکر انتقادی (به دانشجویان پرستاری) در برخـورد با مواردی بود که در موقعیتهای کلینیکی با آنها مواجه میشدند. بر اسـاس آن تحقیـق بـه ایـن
نتیجه رسیدند که دانش تجربی و نظری (تئوریکی) دانشجویان تقویت شده است .(Staib,2003)

 براساس یک نظرسنجی که در این زمینه انجام شده است در پاسخ به پرسش:

»چه انتظاراتی از فعالیتهای تربیتـی داریـد؟82 « درصــد از اعـضـای انجمــن نظـارت و برنامهریزی درسی (ASCD) که عامل تحول نظامهای آموزشی دنیا هـستند، آمـوزش تفکـر را از انتظارات مهم تربیتی ذکر کردند (به نقل از: شعبانی،.(1382

• تحلیل سیلور (1986) دربارۀ نتایج آزمون سراسری که (ارزیابی ملی پیشرفت آموزش و

پرورش) انجام داده حاوی نمونههای متقاعدکنندهای است که نشان میدهد، چگونه دانـشآمـوزان

با تکالیف علمی- آموزشی به طور ماشینی و بدون فکر کردن برخورد میکنند (مارزینو و دیگـران، ترجمه احقر، .(1380

 در پژوهشی دیگر اردن2، در سال 2001 در یـک محـیط آزمایـشگاهی کنتـرل شـده بـه صورت یک موقعیت کلینیکی پیچیدۀ پرستاری، شبیهسازی شده بود، انجام داده اسـت و هـدف آن

1. TIMSS 2. Eerden

آموزش مهارتهای تفکر انتقادی بود، پاسخهای دریافت شده بعد از آن، همان پاسخهای مطلـوب

و مورد نظر دانشکده بود (استیب، .(2003

در ایران تحقیقاتی که در این زمینه انجام شده است عبارتند از:

• نتایج تحقیقی که حسن شعبانی (1380) با عنوان »تاثیر روش حل مسئله به صورت کـار

گروهی بر روی تفکر انتقادی و پیشرفت تحصیلی دانشآموزان پایه چهارم ابتدایی در شهر تهـران«

انجام داده است، نشان میدهد که روش حل مـسئله بـه روش فعالیـت گروهـی نقـشی ارزنـده در

پرورش مهارتهای تفکر انتقادی دارد.

 مهمترین یافته تحقیق دیگری که جعفر جهانی (1380) در آن بـه نقـد و بررسـی مبـانی فلسفی الگوی آموزش تفکر انتقادی لیپمن پرداخته این است که آموزش تفکر انتقـادی منحـصراً از
طریق فرایندهای پژوهشی ممکن میشود. پس معلمان و مجـریان با عنـایت به این نکتـه بایـد بـه

پرورش روح پژوهشگر و رشد قوۀ تفکر دانشآموزان بپردازند.

 پژوهش دیگری را فریده هاشمیاننژاد (1380) با عنـوان ارائـه و چهـارچوب نظـری در خصوص برنامه درسی مبتنی بر تفکر انتقادی در دورۀ ابتدایی با تاکید بر برنامـه درسـی مطالعـات اجتماعی انجام داده اسـت. در ایـن پـژوهش هـشت مهـارت: (1 سـوال کـردن (2 تحلیـل کـردن

(3 ارزیابی (4 ارتباط دادن (5 استدلال کردن (6 سازماندهی مفاهیم علمی مربوط (7 کاربرد واژگان

انتقادی (8 فراشناخت، برای تفکر انتقادی در نظر گرفته شده است.

مفهوم تفکر انتقادی

تفکر انتقادی تقـریباً بـه معنای تفـکر انـدیشمندانـه و منطقـی است کـه روی تـصمیمگیـری برای انجام دادن چیزی یا باور آن متمرکز است. از این اصطلاح ایـن روزهـا بـه طـور گـستردهای استفاده میشود (انیس1، .(2002 تفکر انتقادی، نقـد کـردن صـرف نیـست (وینینگهـام و پروسـر2

،(2001، همینطور، منظور از کلمه انتقادی در اینجا نگاه گلهمندانه و شکایتآمیز هم نیست، بلکـه نگاهی تیزبینانه3 است (سیف، 1379، ص.(550

1. Ennis 2. Winningham&Preusser 3. thoughtful

99

اما بیشتر اوقات کلمه انتقادی، معنای ضمنی نقد کردن را به ذهن شنونده متبادر میکنـد کـه

بُعد منفی دارد و تأثیری ناخوشایند و نامساعد بر یک ایده، تئوری یا عمل میگذارد. و اگـر از واژۀ

انتقادی در تفکر انتقادی این معنا استنباط شود، مسلمًا به تفکر انتقـادی بـه منزلـه نـوعی ارزیـابی غیرسازنده نگریسته میشود (آندولینا، (2001 در حالی که تفکر انتقادی فرآینـدی تحلیلـی1 اسـت

کـه میتوانـد به شما کمک کند تا در جریان یک مسئله شـیوهای مـؤثر و سـازماندهی شـده قـرار

گیرید و دربارۀ آن مشکل فکر کنید (وینینگهام و پروسر،.(2001

پس تفکر انتقادی بیش از نقد کردن و هر فعالیت ذهنی دیگر هدفمند است، البته گاهی تفکـر

انتقادی این دو مورد را نیز شامل میشود. تفکر انتقادی فرآیندی است که بـه موجـب آن نظـرات،

اطلاعات و منابعی را که آن اطلاعات را فراهم میکند ارزیابی میکنید و به طور منسجم و منطقـی آنها را نظم میبخشید، با عقاید و اطلاعات دیگر مرتبط میسازید، منابع دیگر را در نظر میگیریـد

و برای مفاهیم ضمنی آنها را مورد ارزیابی قرار میدهید (آندولینا، .(2001

تعریف تفکر انتقادی

از تفکر انتقادی تعاریف متفاوت شده است که نشاندهندۀ تفاوت دیدگاهها در تعریـف ایـن مقوله است.

ریچارد پاول( 1992)2 یکی از کارشناسان طراز اول، تفکر انتقادی، آن را ایـن گونـه تعریـف میکند: هنر اندیشیدن دربارۀ تفکرتان، وقتی که شما میاندیشید تا تفکر خود را بهتر کنید، یعنی آن را روشنتر، درست تر و قابل توجیهتر بیان کنید (اسمیت استونر3،1999،ص.(VI

جان چافی( 1994)4 تفکر انتقادی را چنین تعریف میکند: تفکر انتقادی فرآینـد تفکـر را بـا روش و قاعده کشف میکند که این نه تنها به معنای تعمق هدفمندانه است، بلکه آزمودن مدرک و منطقی است که ما و دیگران از آن استفاده میکنیم (جانسون، 2002، ص.(102

انیس (1985) تفکر انتقادی را " تفکر مستدل و تیزبینانه دربارۀ اینکه چه چیزی را باور کنیم

و چه اعمالی را انجام دهیم" تعریف میکند.

1 . analytical
2 . Richard Paul
3 . Smith-Stoner
2. 4. Johm Chaffee

001 فصلنامه نوآوریهای آموزشی، شمارۀ19، سال ششم، بهار1386

وولفولک (1995) در تعریف تفکر انتقادی میگوید: ارزیابی تصمیمات از راه بررسی منطقـی

و منظم مسائل، شواهد راه حلهاست (به نقل از: سیف، 1379، ص .(550

تعریف دیگری که انجمن روانشناسی آمریکا( 1990)1 ارائه کرده، این است: ما تفکر انتقادی را این گونه درک میکنیم که باید قضاوت خودساخته و هدفمندی باشد که منجر به تفسیر، تحلیل،

ارزیابی و استنباط شود. علاوه بر این توضیحی را در برمیگیرد. متکی بر دلیـل و مـدرک، توضـیح

مفهومی، منظم و قانونمند با ملاحظات متنی که برپایه آن قضاوت انجام شده است (اسمیت استونر،

1999، ص.(VI

باربارافولر2 ده تعریف تفکر انتقادی را از اشخاص گوناگون گردآوریکرده و ارائه داده اسـت که از میان آنها به چند مورد اشاره میشود:

 لیندزی، هال و تامسون:( 1987)3 تفکـر انتقـادی عبـارت از آزمـودن و بررسـی قابلیـت

کارآیی راهحلهای پیشنهاد شده است.

• نوریز:( 1985)4 تفکر انتقادی تصمیمگیری عقلانی است دربارۀ اینکه چه چیزی را باید باور کرد و چه چیزی را نباید باور کرد.
• سیمون و کاپلن:( 1989)5 تفکر انتقادی صورت بندی استنتاجهای منطقی است.

• استل و استل:( 1991)6 تفکر انتقادی توسعهالگوهای استدلال منسجم و منطقی است.

• موره و پارکر:( 1994)7 تفکر انتقادی تعیین هشیارانه و آگاهانه پـذیرفتن و رد کـردن یـا قضاوت معلق است (به نقل از: عباسی یاد کوری، 1381، ص .(23-22

• هاشمیاننژاد 1380)، ص (18 در تعریف تفکر انتقادی میگوید: تفکری است مـستدل و

منطقی به منظور بررسی و تجدیدنظر عقاید، نظرات، اعمال و تصمیمگیری دربـارۀ آنهـا بـر مبنـای

دلایل و شواهد مؤید آنها و نتایج درست و منطقی که پیامد آنها است.