بخشی از مقاله
چکیده
متخصصان بزرگ تعلیم و تربیت با تأکید بر اهمیت تفکر پرورش آن را یکی از هدفهای اصلی تعلیم و تربیت می دانند. بر این اساس، نظام آموزشی باید، به جای انتقال صرف اطلاعات به دانشآموزان موقعیتهای مناسبی را برای پرورش تفکر کودکان فراهم آورد.
تفکر، به ویژه تفکر انتقادی، خود به خود رشد نمی یابد، بلکه ضروری است که به صورت نظری و عملی تدریس شود . و اگر آموزش و پرورش بخواهد به پیشرفت قابل توجهی برسد، باید به سازماندهی تفکر دانشآموزان بپردازد. و همچنین قدرت تحلیل و قضاوت آنها را با استفاده از روشهای مختلف تربیتی بالا برده تا بتواند، یک شهروند مطلوب تحویل جامعه بدهد. این مقاله به بررسی ماهیت و مؤلفههای تفکر انتقادی و چگونگی تدریس و شکوفاسازی آن پرداخته است. به نتایج اشاره شود
مقدمه
اندیشه یا تفکر یکی از نیروهای درونی انسان است که به مفاهیم مربوط است.ایمانوئل کانت از جمله فیلسوفانی است که ازدر کتابش با عنوان - سنجش خرد ناب - درباره ی فکر و مفاهیم به بحث پرداخته است. و تعریف دیگری که ازتفکراست، »تفکر فرایندی است. که از طریق آن یک باز نمایی ذهنی جدید به وسیله تبدیل اطلاعات و تعامل بین خصوصیات ذهنی جدید، قضاوت، انتزاع، استدلال، و حل مسئله ایجاد میگردد
تفکر انتقادی به عنوان یکی از مهارتهای زندگی لازمه رسیدن به دانش است. زیرا ما چیزی جز تفکر خود نیستیم. فکر صحیح و به جا موجب احساس خوب میشود
پیشرفت تحصیلی دانشآموزان از اهداف اساسی آموزش وپرورش میباشد. بانگاهی دقیق به عوامل موثر بر پیشرفت تحصیلی به این نکته پی میبریم که عوامل مختلفی علاوه بر توانایی فرد بر پیشرفت تحصیلی تاثیردارند. از جمله یکی از این عوامل میتوان تفکر انتقادی را نام برد.روان شناسان نیز درسال های اخیر درصدد شناسایی متغیرهایی هستند که با کمک آنها بتوانند پیشرفت تحصیلی را ارتقا دهند. و لذا نهادهای آموزشی نیز افرادی را باید پرورش دهند که توانایی تشخیص، حل مسئله و تصمیم گیری از طریق استفاده از تفکرانتقادی را داشته باشند
»اگر بخواهیم زیر آوار اطلاعات هر روزه دفن نشویم چارهای جز این نیست که جنگل اندیشهها را با تفکر انتقادی هرس کنیم« به گفتهی دکتر مصطفی ملکیان »:بزرگترین دستاورد انسان توانایی در سر پروراندن اندیشهای پیچیده، منتقل کردن آن به دیگران و عمل کردن بر اساس آن است. اندیشیدن طیف وسیعی از فعالیتهای ذهنی را در بر دارد.
هرگاه مسألهای در کلاس درس مطرح شود و بکوشیم آن را حل کنیم، فکر می کنیم وقتی منتظریم تا کلاس درس شروع شود و در همان حال غرق در رویاهای خود شدهایم فکر می کنیم زمانی که می خواهیم خواروبار بخریم، برای تعطیلات خود نقشه می کشیم نامه می نویسیم باز هم فکر می کنیم در همه این موارد می توان فکر را زبان ذهن تلقی نمود. آنچه در ارتباط با اطلاعات در دنیای کنونی ارزشمند است، توانایی پردازش اطلاعات است.
به گفته تافلر، پس از عصر شکار و عصر ثروت، اکنون عصر دانایی است، پس، در این عصر، قدرت در دست کسی است که اطلاعات بیشتری دارد و بی گمان منظور ،کسی است که توانایی بیشتر در پردازش وبهره گیری از اطلاعات داشته باشد زیرا، امروزه، به واسطه فناوری اطلاعات و ارتباطات، اطلاعات به وفور در دسترس همگان قرار دارد. بنابراین، صرف داشتن اطلاعات نمی تواند کارساز و مفید باشد، بلکه تجزیه و تحلیل و نحوه کاربرد این اطلاعات حائز اهمیت است.
تفکرانتقادی برپایه اطلاعات به تقسیم بندی، تجزیه و تحلیل، و کاربرد اطلاعات می پردازد و برهمین اساس، باکشف قوانین علمی و ارائه نظریه های جدید به روند تولید علم شدت می بخشد
تفکر انتقادی، تفکری است مستدل و منطقی در جهت بررسی و تجدیدنظر در عقاید، نظرات، اعمال، و تصمیم گیری درباره آنها برمبنای دلایل و شواهد مؤید آنها و نتایج درست و منطقی که پیامد آنهاست
لازم است که تفکرانتقادی در افراد شکل گیرد تا برای ورود به عرصه کار و زندگی آماده شوند، زیرا تفکرانتقادی قدرتی ذهنی- جسمی در شخص ایجاد می کند که او را برای رقابت ها و چالش های دنیای به سرعت متغیرکنونی آماده می سازد
امروزه در تعیین اهداف تربیتی و فرایند آموزش، رویکردهای جدیدی مطرح شده است. یکی از بارزترین رویکردها توجه به تفکر است صاحب نظر آن معتقدند که نخستین هدف تعلیم و تربیت بایستی پرورش انسانهای صاحب اندیشه باشد. رشد و پرورش مهارت های فکری دانشجویان همواره آموزش مسأله مهمی بوده است، به نحوی که متخصصان امور تربیتی بشدت از ناتوانی دانشجویان در امر تفکر انتقادی ابراز نگرانی کرده اند. علاقه به توسعه توانایی تفکر انتقادی در محافل اموزشی، پدیده ای جدید نیست و منشاء چنین علاقه ای به مکتب افلاطون برمیگردد
تفکر، تفکر تاملی و تفکر انتقادی سال ها ی متمادی موضوع بحث مدرسان است. تفکر انتقادی به معنی پرسیدن بوده و از توانایی تجزیه و تحلیل کردن گرفته شده است. تفکر انتقادی توانایی فکری ارزنده ای است که فراگیران از طریق آن می توانند شنیده ها ،خوانده ها ، اندیشه ها ، و اعتقادات مختلفی را که در زندگی با آن روبرو هستند، ارزشیابی کنند و درباره آنها تصمیم بگیرندتفکر انتقادی یکی از مهارت های پیچیده یا تفکر سطح بالا است و به صورتهای مختلفی تعریف شده است
تفکرانتقادی
بدون شک، رشد تواناییهای پیچیده تفکر برای موفقیت انسان در قرن بیست و یکم ضروری است، اریکسون معتقد است که توانایی در تفکر انتقادی، حل مسئله و تعقل به عنوان اهداف اساسی تربیت محسوب میگردد
هر فرد چه در جریان تحصیل و چه پس از فراغت از تحصیل پیوسته در حال اظهارنظر و اخذ تصمیم است،روی این زمینه باید قضاوتهای او منطقی باشد و بتواند قضاوت دیگران را نیز ارزیابی کند و آنچه را که با دلیل همراه است صحیح تلقی و غیر از این را بیاعتبار بداند. هدف تعلیم و تربیت چیزی جز تفکر نمیباشد و در این بخش تفکر انتقادی بخشی اساسی در تفکر و یادگیری میباشد که با رشد افراد ارتباط دارد و در نهایت به رشد جامعه میانجامد
دعوت به تفکر در نظام فکری مسلمان نیز مورد تاکید است. در قران آیات زیادی در این رابطه وجود دارد. برای مثال در آیه 43 سوره عنکبوت آمده است:»تعجب نکنید از این که حشراتی از قبیل عنکبوت را مثال میزنیم جز عالمان و دانایان آن را در نمییابند.«، در این آیه خداوند مثالهایی را برای انسانهای آگاه و متفکر میزند. همچنین در احادیث مختلف به تفکر توصیه شده است از جمله حدیث نبوی، »یک دم اندیشه از هفتاد سال عبادت بهتر است« و اینکه حضرت علی - ع - میفرماید: »خردها، رهبران اندیشه، اندیشهها، رهبران دلها و دلها، رهبران حسها و حسها، رهبران اندامها هستند. « - نهجالبلاغه، نقل از الحیات - ، بزرگان ادب و اندیشه نیز ما را به تفکر دعوت نمودهاند چنانچه مولانا اندیشه را مهمترین عنصر وجودی انسان قلمداد میکند
افراد باید عقاید و افکار و عادات و مهارتها، تمایلات و طرز برخورد خویشتن را مورد ارزیابی قرار دهند و با توجه به نقش هر یک از آنها در زندگی و توجه به دلیل و نتایج خاص هر یک، در ارتباط با دیگران آنها را بررسی نمایند
بررسی نظریات تفکر انتقادی
علاقه به توسعه تواناییهای تفکر انتقادی در محافل آموزشی پدیده جدیدی نیست. چت مایرز، مؤلف کتاب - - آموزش تفکر انتقادی - - معتقد است که منشأ چنین علاقه ای آکادمی افلاطون است؛ الگویی که دانشگاه های مدرن امروز، از آن برخاسته اند، اما، به تدریج، از این سنت دیرینه فاصله گرفته و بیشترین توجه خود را به ارائه اطلاعات معطوف کرده اند
ریشه های خردمندانه تفکر انتقادی قدمتی دیرینه دارد، روش تدریس و دیدگاه سقراط در 2500 سال قبل مؤید این مطلب است. سقراط این حقیقت را بیان کرد که شخص نمی تواند برای دستیابی به دانش و بصیرت عقلی به کسانی متکی باشد که دارای اقتدار هستند. او نشان داد که افراد ممکن است دارای قدرت و موقعیت بالایی باشند، اما عمیقا سرگردان و گمراه و غیر منطقی باشند. سقراط اهمیت پرسش سالات عمیق را که موجب می شود انسان،قبل از پذیرش ایده ای به تفکر در آن بپردازد و نیز اهمیت جست و جوی شواهد، آزمایش دقیق، استدلال، فرضیه ها و تحلیل مفاهیم اساسی را نشان داد.
روش او اینک به پرسش و پاسخ سقراطی معروف است و از بهترین راهبردهای آموزش تفکر انتقادی می باشد که در آن سقراط نیاز به تفکر را برای روشنی و استحکام منطق به طور مشخص نشان می دهد. وایتهد نیز در کلام معروف خود که: یادگیری شاگردان بی فایده است مگر اینکه کتا بهای خود را گم کنند، جزوات خود به این معنی اشاره دارد که ثمره واقعی یادگیری باید یک فرایندً را بسوزانند و ... تلویحا فکری باشد که از مطالعه یک رشته به وجود می آید نه از طریق اطلاعات جمع آوری شده
خرد ابزاری است که همواره می تواند در تبدیل داده به اطلاعات و دانش مورد استفاده قرار گیرد. داده، به اضافه تحلیل انسان، به اطلاعات تبدیل می شود که در تمامی این فرایند رویکرد تفکر انتقادی، که همان خرد و آگاهی شخص است، نقش اساسی دارد
تفکر انتقادی، از نظر ریچارد پائول عبارت است ،یک نوع تفکر هدفمند منحصربه فردی که متفکر به طور منظم و به طور عادتی، معیار و استانداردهایی مدبرانه را برای فکر کردن برقرار نموده، مسئولیت ساختار تفکر را می پذیرد، ساختار تفکر را بر اساس استانداردها هدایت می کند و تأثیر وکارآیی تفکر را بر اساس هدف، معیار، و استانداردها ارزیابی می کند. دیویی در کتاب - چگونه فکر می کنیم - ماهیت تفکر انتقادی را مورد بررسی قرار داده است. به عقیده او، تفکر انتقادی شامل دو مرحله است.
مرحله اول آن حالت شک و تردید و پیچیدگی است که در آغاز تفکر به کار میرود و عمل کنجکاوی، تحقیق و پیدا کردن مطالب و مواد جهت بیرون آمدن از آن حالت شک و تردید و پیچیدگی مرحله دوم آن می باشد. وی ماهیت تفکر انتقادی را تردید سالم معرفی میکند
روبرت اچ آنیس - - 1987 به عنوان تفکر منطقی و مستدلی تعریف می کند که مرکز توجه آن تصمیم گیری و قضاوت در مورد باورها و اعمال است. به اعتقاد وی، وقتی فردی تلاش می کند تا مباحث را دقیقا تحلیل کند، مدارک معتبری جستوجو کند، و به نتیجه گیری های معتبر برسد تفکرش انتقادی خواهد بود
یکی از تعاریف تفکر انتقادی، که منشأ فلسفی دارد، مربوط به ریچارد پل رهبر شورای ملی برتری در تفکر انتقادی در کالیفرنیاست، که بیان می دارد تفکر انتقادی عبارت از هنر است . طبق نظر وی فکر کردن درباره فکر کردن خودتان، درحالی که شما فکر میکنید به خاطر اینکه فکرتان را بهتر کنید....
به عبارت دیگر، وی معتقد است که تفکر انتقادی، عبارت از نوعی تفکر هدفمند و منحصربه فرد است که در آن، متفکر به طور منظم و به طور عادتی، معیار و استانداردهایی مدبرانه برای فکر کردن برقرار می کند، مسئولیت ساختار تفکر را میپذیرد، ساختار تفکر را بر اساس استانداردها هدایت می کند، و تأثیر و کارآیی تفکر را براساس هدف، معیار و استانداردها ارزیابی می کند
تفکر انتقادی به عنوان یک فعالیت مثبت، فرآیندی ضروری برای رشد هر جامعه و سازمان به شمار می آید. تفکر انتقادی تنها به یادگیری در آموزش عالی مربوط نمی شود، بلکه همه فعالیتهای زندگی، از جمله روابط بین فردی و کار را نیز دربر میگیرد
تفکرانتقادی نیازمند پایه اطلاعاتی درست است و با تفکر انتقادی می توان اطلاعات را سازماندهی، طبقه بندی، مقایسه، و ارزشیابی نمود و زمینه را برای ارتقا و پیشرفت آن فراهم کرد
تعاریف تفکر انتقادی
تفکر انتقادی، تفکری است مستدل و منطقی در جهت بررسی و تجدیدنظر در عقاید، نظرات، اعمال، و تصمیم گیری درباره آنها برمبنای دلایل و شواهد مؤید آنها و نتایج درست و منطقی که پیامد آنهاست
تفکر انتقادی یعنی نگاه کردن به اطلاعات با دیدی تحلیلی و انتقادی.
