بخشی از مقاله
صرفنظر از زمان وحی آیه ها،ملاحظه می شود که اولین سوره قرآن سوره الفاتحه می باشد. با کمی دقت ملاحظه می شود که تمام سوره های قرآن « جز سوره توبه» با بسم الله الرحمن الرحیم شروع می شنوند وهیچکام شماره ندارند جز آنکه در آغاز سوره الفاتحه آمده واولین آیه قرآن میباشد . به عبارت دیگر اولین آیه آن سوره فاتحه می باشد.
این ویژگی انسان را به تفکر وامی دارد و راین سؤال مطرح می شود که دلیل این تمایز چیست؟ باتعمق در واژه های این سوره وترتیب توالی آنها مواردزیر ویژگیهای قابل استنتاج می باشد.
1 بسم الله الرحمن الرحیم آیه ایست که صفات رحیم و رحمان بودن پروردگار را مطرح می نماید. (1) آیا دلیل خاصی وجود دارد که از میان اسامی متعد خداوند که در قرآن آمده است رحیم و رحمان بودن پروردگار در صدر دیگر پیامهای قرآن قرار دارد و زینت بخش دروازه ورودی قرآن شده است؟
2 از سوی دیگر می بینیم که در متن این سوره به این دو صفت بصورت یک آیه مستقل اشاره می شود(آیه سوم سوره الفاتحه).
3 آیه های 1،2، 3، و4 بیانگر صفات خداوند می باشند و3 آیه آخرتقاضاهای یک مؤمن را برمی شمارد.
4 صفت رحیم بر صفت رحمان تقدم دارد. رحیم نشانه عشق خداوند به انسانهای مؤمن و رحمانیت نشانه محبت خدا به کلیه انسانهاست. تمایز عشق بر محبت تقدم و الویتی است که انسان مؤمن بر دیگر انسانها دارد. ولی در عین حال غیر مؤمنین اررحمانیت پروردگار برخوردارند. بنا براین اولین استنتاج اینستکه :
قرآن در اولین آیه برتبعیض خط بطلان می کشد.
جدول زیرتوالی 4 آیه اول سوره الفاتحه رانشان میدهد.
.
اگر به صفاتی که در این جدول آمده انداز بعد عملکرد نگاه گنیم ودرمنابع آنها دقت نمائیم ملاحطه میگرد که رحیم و رحمن دو بار تکرارشده و توالی صفات رحیم و حمان حاکی از اینستکه قرآن قلب/دل انسان را در مرحله ای مقدم برعقل قرار داده است. عبارت الایمان بالنیه وعبارات مشابه آن که درقرآن، احادیث، نهج البلاغه ومنابع معتبر اسلامی به کرات آمده است مؤید اهمیت قلب/دل وتقدم آن بر مغز است از سوی دیگر می بینیم که رحیم و حمان قبل از روز قیامت تکرار شده است .
این نکرار وترتیب آن مؤید تقدم قلب/دل بر مغز و نیز اهمیت ونقش قلب/دل در اعمال انسان است. و از آن جائی که عمل انسان مصو خرد و عاطفه انسان است لذا می بینیم که این آیه در حالی که الویت را به قلب و اعمال برخاسته از آن می دهد ولی به بعد عقلانی رفتار نیز توجه نموده و ترکیب هر دو را توصیه می نماید.
می بینیم که سوره توبه با بسم الله الرحمن الرحیم شروع نمی شود. دلیلش این است که سوره توبه از تنبیه اعمال بد بحث می نماید و تنبیه کردن با رحیم و رحمانیت فاصله بسیار دارند. این موضوع دلیل دیگری بر توجه ویژه اسلام به قلب و رفتر برخاسته از قلب می باشد.
آیه پنجم این سوره ( ایا ک نعبد وایا ک نستعین ) در واقع پیمان بین انسان و پروردگار است. انسان اعلام می دارد که فقط خداوند را پرستش می کند نه کس دیگری را. گر چه این پیمان از طریق دو واژه ( ایاک و نعبد) بیان می گردد ولی در زیر آن دریائی از معنی نهفته است. اولا اعتراف به یگانه پرستی است. ثانیا بر بت پرستی و شرک خط بطلان می کشد. چون اگر قرار باشد انسان خدائی را بپرستد که در4 آیه اول سوره فاتحه توصیف شده دیگر بت پرستی مفهومی نخواهد داشت.
دومین قسمت این آیه (ایا ک نستعین ) در واقع مکمل قسمت اول است و نتایج دوگانه فوق را استوارتر می نماید. بدین معنی که نه تنها فقط پروردگاررا بندگی می نماید بلکه او را تنها منبع کمک واستعانت اعلام می دارد وفقط از او یاری و مدد می جوید نه ازدیگران.
آیه ششم این سوره آنچه را که بشردر برابرعهدی که با پروردگارش درآیه پنجم بسته است تقاضا می نماید بیان می کند. پاداشی که تقاضا می شود اینستکه خداوند راه مستقیم را به بندگانش نشان دهد. بنابراین پیام بنیادی که در این آیه نهفته است اینسکه:
پاداش بندگی خدا نمودن به راه ارست رهنمود شدن است.
آیه هفتم سوره الفاتحه بر افراد ویا عواملی که ممکن است بشر را از راه خدائی منحرف نمایند راه را می بندد و ویژگیهای راه مستقیم را بیان می کند. این آیه سه ویژگی اساسی برای راه مستقیم معرفی مینماید. این ویژگیها عبارتد از:
1- راه مستقیم نعمتهای خداوند را در بر دارد. یعنی کسی که در راه خدا حرکت کند نعمتهای خداوند توشه راهش میباشد.
2- راه مستقیم ازاراه مغضوبین خداوند جداست.
3- - راه مستقیم ازاراه گمراهان جداست.
مطالبی را که در باره سوره الفاتحه بیان گردید میتوان بصورت زیر خلاصه نمود.
1- این سوره رحیم و رحمان بودن خداوند را بعنوان الگوئی که لازمه ایمان است معرفی می نماید. دل /قلب انسان را بعنوان مبناء اعتقادات معرفی می نماید.
2- صفت رحیم حاکی از نهمت های وژه خداوند برای مؤمنین است.
3- صفت رحمان نشانه فیض خداوند برای بشریت( حتی) غیر مسلمانان است که مؤید این است که اسلام تبعیض قائل شدن را رد می نماید.
4- این آیه چند اصل مهم اعتقادی اسلام را معرفی می نماید. این اصول عبارتند ازآفرینش جهان هستی توسط خداوند متعال ، این که خداوند مالک روز قیامت است، فقط خداوند شایسته پرستیدن است، خدا پرستان فقط به خدا پناه می برند و استعاعت طلب می نمایند، بندگان مؤمن راه مستقیم را آرزو می کنند، راه مستقیم نعمت خدا ست که به بندگانش هدیه می فرماید، راه مستقیم با راه مغضوبین خداوند و گمراهان فرق دارد.
و بالاخره چکیده دستورالعمل رفتاری این آیه در این خلاصه میشود که:
ایده ا ل پرهیزکاران در راه مستقیم حرکت کردن و بهره مندی از نعمات خدائی است.
در حقیقت این آیه چهار چوب کلی و مسیری را که یک فرد باید طی نماید تا رستگار شود معرفی می نماید. به این دلیل ست که از آیات بسیار اساسی قرآن می باشد و هر مسلمان حد اقل ده بار( دو بار در هر نماز) انرا می خواند. شالوده ای که در این آیه طرح و معرفی شده است در دیگر سوره ها و آیه ها ملاحظه می کنیم.
اگر قرآن را ورق بزنیم ملاحظه می کنیم که سوره البقره بلا فاصله بعد از سوره الفاتحه می باشد. در آیه دوم سوره بقره خداوند قرآن کریم را بعنوان منبع بی شک و تردید راهنمای متقین معرفی مکند و در آیه های بعدی از یکطرف شرائط لازم برای متقی بودن را بیان میدارد واز طرف دیگر ویژگیهای گمراهان وکافران را برمی شمارد. ( آیه های 3 و 4 بقره)
کاربردهای سوره الفاتحه
الف- کاربرداجتماعی سیاسی
تقدم وتوالی سوره های الفاتحه و البقره و ارتباط و هخوانی محتوای انها با اصول علم مشاوره و راهنمائی مطابقت می نماید. در واقع سوره الفاتحه نقش مشاوره دارد زیرا به امور بنیادی و ریشه ای اختصاص دارد و بقیه سوره های قرآن منابعی هستند که ما را راهنمائی می نمایند ( راههای عملی برای رسیدن به هدف ).
ازنظر کاربردی ین سوره اهمیت ویژه ای دارد. از یکطرف شالوده ایمان را پی ریزی می نماید و از طرف دیگر چهار چوبی برای عملکرد بر اساس ایمان را در اختیار ما قرارمیدهد.
اگر قرار باشد که انسان فقط خداوند متعال را پرستش کند دیگر انسان پرستی هائی که دراکثر نقاط جهان ودر قالبهای متفاوت دیده می شود از بین خواهد رفت.
دراکثر نقاط جهان ( بویژه در آمریکا) پیوستن به احزاب سیاسی انگیزه ایدئولوژیک ندارد و و در اکثر موارد دسترسی پیدا کردن به امکانات بیشتر( مالی، سیاسی، اجتماعی، قدرت گرا) مانگیزه اصلی می باشد. سوء استفاده رهبران ازملتهایشان از پدیدهای بارز جهان امروزمی باشد که در قالب احزاب سیاسی متبلور شده اند.اگر قرار باشد که فقط دست استعانت بسوی خدا دراز کنیم دراین صورت در برابر قدرتمندان اقتصادی و یا سیاسی خودمان را ذلیل نمی کنیم تا به نون و نوائی
برسیم. اگر ملتی به چنین مقطعی برسد قدرتمندان آن جوامع قادر نخواهند بود برای رسیدن به هدفهای شخصی، اقتصادی ، سیاسی ، و یا هرسه ابنها از مردم سوء استفاده نمایند. چون راه ملت راه قرآنی (صراط لمستقیم) باشد قدرتمندان راهی جز این در اختیار نخواهند داشت. بنابر این سوره الفاته نه تنها راهنمای ملت هاست بلکه راهنمای دولتمردان نیز میباشد.
ب- کاربد آموزشی
این سوره کاربردی بسیار با ارزش در آموزش کودکان و نو جوانان دارد. همچنانکه این سوره سرآغاز قرآن است باید سرلوحه آموزش کودکان در ممالک اسلامی قرار گیرد. اگر ممالک اسلامی بتوانند نظاهای آموزشی خود را در جهتی هدایت نمایند که اعتقاد به روز قیامت درملتشان قوی باشد جرم، جنایت، تجاوزگریها، و بیعدالتی از بین خواهد رفت. دانش آموخته گان چنین نظامهای آموزشی هیچگاه اکتشافات علمی خود را نه بر علیه بشریت بکار می برند ونه آنها را در اختیار کسانی می گذارند که چنین قصدی داشته باشند. اینان هرچه مراحل عای تر علمی را طی کنند و به اکتشافات جدیدتری دسترسی پیدا نمایند ایمانشان به خالق هستی بیشتر می گردد. اینان هیچگاه دچار کیش شخصیت و منیت نشده بلکه تواتائی علمی خود را نعمت اللهی تلقی کرده و خداوند را سپاسگزارتر می شوند.
مطالبی که در مورد سوره ا لفتحه بیان دید در105 بیت اول لیلی ومجنون نظامی نیز دید مشود( نظامی صفحات 295- 298
تئوری اسلامی نوآوری و مقایسه آن با تئو ریهای علمی
نو آوری پدیده ایست که چون تغییر به همراه دارد با مقاومت روبرو می شود. دانشمندان جامعه شناسی و رونشناسی از دیدگاهای مختلف با نو آوری برخورد کرده و تئوریهای متعدی عرضه نموده اند. صرفه نظر ازتفاوتهائی که دراین تئوریها دیده می شود ولی همه آنها معترفند که مقاومت در برابرپذیرش پدیده نو مشکل ترین مانعی است که در برابر نوآوری ها قرار دارد. بنابراین تلاش کردهاند تا با ارائه تئوریهای مختلف راه حلهائی برای از بین بردن مقاومت عرضه نمایند.
تحقیقات رواشنا سی و جامعه شناسی ( 2003 ) حاکی از این است که سه دلیل عمده باعث مقاومت در برابر نوآوریها وجود دارد که عبارتند از:
1- پدیده قبلی یا بصورت یک عادت رفتاری درآمده (مثل مشروب خوردن و یا استفاده از مواد مخدر) و یا ابزار و روشی است که تکراردر کار برد باعث سهولت استفاده شده و بصورت عادت در آمده ( مانند روشهائی که یک معلم سالها بکار برده ). درهردو حالت چون ترک عادت مشکل است لذا در برابر آن مقاومت می شود.
2- ترس از دست دادن منافع باعث مقاومت می شود.
3- ترس از رویاروئی با مشکلاتی که از پدیده نو ناشی می شود ایجاد مقاومت می کند.
اگر بخواهیم وجه مشترک کلیه تئوریهائی که در مورد نوآوری عرضه شده بدست بیاوریم متوجه می شویم همگی درضرورت آگاهی دادن و فرصت برای بررسی پدیده جدید و مقایسه آن با پدیده قدیمی متفق القول هستند.
اینک تئوری نوآوری ادگاد شا ین ( 1975، شاین ) که پبشتاز روانشناسی صنعتی در آمریکا می باشد و حتی از کارل راجرز( راجرز 1972) که پدر نو آوری نام گرفته گوی سبقت را ربوده بصورت خیلی مختصر توضیح می دهم تا ادراک مطالب بالا وآنچه در صفحات بعد می آید آسان تر گردد. در توصیف تئوری شاین تلاش خوام نمود تا آنرا بصورتی بیان کنم که اولا برای همگان قابل درک باشد ثانیا درکیفیت علمی آن دخل و تصرف صورت نگیرد. ( برای اطلاع بیشتر از این تئوری به فهرست منابع مراجعه فرمائید)
