بخشی از مقاله
مقدمه:
قدمت شناخت خواص دارويي گياهان شايد بيرون ا زحافظه تاريخ با شد و اين گياهان درطو ل تاريخ هميشه با انسان قرابت خاصي داشته و آثار دارويي و موارد استفاده آن بر هيچكس پوشيده نيست و يكي از دلايل مهم اين قدمت حضو رباورهاي ريشه دار مردم سرزمين هاي مختلف در خصوص استفاده از گياهان دارويي است اگر چه علاقه، همدمي و توجه به اين گياهان مفيد در سالهاي گذشته ناچيز بوده ولي خوشبختانه اخيراً مورد عنايت و توجه بيشتري قرار گرفته است. در هر حال چنين به نظر مي رسد كه در جامعه ما هنوز د رك جامعي از مفهوم گياهان دارويي و شيوه صحيح تهيه و مصرف آنها وجود ندارد. و علاقه مندان به گياهان دارويي معتقدند همانطور كه گياهان در باغ نباتات خوب رشد مي كنند، بايد سعي شود زمينه علاقه مندي به اين گياهان در قلبهاي انسانها نيز فراهم و افزون گردد.
گياهان دارويي يكي از منابع غني كشور بوده كه امكان صادرات آن نيز وجود دارد زيرا وقتي به ارقام واردات كشورهاي اروپايي مثل آلمان غربي و فرانسه توجه مي شود معلوم مي گردد كه گياهان دارويي بازار بزرگي در جهان داشته و كشور ما مي تواند به يكي از صادر كنندگان اين گياهان دارويي تبديل شود.
ايران از لحاظ آب و هوا و موقعيت جغرافيايي و زمينه رشد گياهان دارويي يكي از بهترين مناطق جهان محسوب مي گردد. و در گذشته هم منبع توليد و مصرف گياهان دارويي بوده است . دانشمندان ايران مانند ابوريحان بيروني، ابن سينا و رازي و ديگران كتابهاي مفصلي درباره گياهان دارويي نوشته اند كه مورد توجه جهانيان بوده، لذا علاوه بر اهميت روز افزون گياهان دارويي در سطح جهان كه به سرعت ميرود تا جانشين بسياري از داروهاي شيميايي شود. صادرات اين گياهان نيز مي تواند منبع بزرگي از درآمدارزي كشور باشد. مواردي كه براي صادرات اين گياهان وجود دارند شامل شكل رقابت تهيه گياهان استاندارد، خشك كردن، بسته بندي، بازار يابي و غيره مي باشند.
متأسفانه با وجود اين گونه منابع د ركشور ما به اهميت اين گياهان واقف نبوده و بسياري از اين مواد اوليه را بلا استفاده گذاشته يا دور مي ريزيم.
1ـ اطلاعات عمومي مربوط به كشت گياهان دارويي
1ـ1. معرفي گياهان دارويي: معلوم نيست دقيقاً گياهان ا زچه زماني به عنوان دارو مورد استفاده انسان قرار گرفته اند مسلماً اطلاعات مربوط به اثرات و خواص دارويي گياهان ا ززمانها بسيار دور به تدريج بدست آمده سينه به سينه منتقل گذشته، به نظر مي رسد مصريان و چنييان در زمره اولين جمعيتهاي بشري بوده باشند كه فراتر از بيست و هفت قرن قبل از ميلاد مسيح ا زگياهان به عنوان دارو استفاده برده و حتي برخي از گياهان را براي مصرف بيشتر در درمان دردها كشت داده اند.
بقراط حكيم بنيانگذار طب نهان قديم و شاگرد وي ارسطو و ديگران براي استفاده ا زگياهان در درمان بيماريها ارزش زيادي قائل بوده اند. يكي ا زشاگردان ارسطو به نام تئوفراست مكتب درمان با گياه را بنيانگذاري كرد پس از آن ديو سكوريد در قرن اول ميلادي مجموعه ا ي از 600 گياه دارويي را با ذكر خواص درماني هر يك را تهيه و به صورت كتابي در آورد كه اين كتاب بعدها سر آغاز بسياري از مطا لعات علمي در زمينه گياهان دارويي گرديد.
در قرن هشتم تا دهم ميلادي دانشمندان ايراني ابوعلي سينا، محمد زكرياي رازي، و ديگران به دانش درمان با گياه رونق زيادي دادند و گياهان بيشتري را در اين رابطه معرفي كردند.و كتابهاي قانون وحاوي را به رشته تحرير در آوردند در قرن سيزدهم ابن بيطار مطالعت فراواني را د رمورد گياهان دارويي انجام داد و خصوصيات بيش از 1400 گونه را در كتابي كه از خود به جاي گذاشته ياد آور شد.
با توجه به مقدمات بالا چه گياهاني دارويي هستند؟ امروزه گياهاني كه به عنوان گياه دارويي شناخته مي شوند داراي صفات زير مي باشند:
1ـ د رپيكر اين گياهان موادي ساخته مي شوند و ذخيره مي شوندكه اين مواد داراي خواص متعددي هستند و ا زجمله مي توانند به عنوان مواد مؤثر براي مداواي برخي بيماريها مورد استفاده قرار گيرند.
2ـ اندام خاصي چون ريشه، ساقه، برگ ها و گل و……… حاوي مواد مؤثر باشند.
3ـ معمولاً از اندامهاي مورد نظر به صورت تازه استفاده نمي شود.
4ـ گياهان دارويي در مقايسه با ساير گياهان مورد عمل در كشاورزي كه به طور عام و روزمره مورد استفاه انسان اند در موارد معدود خاصي قابل استفاده اند.
2-1 كاربرد گياهان دارويي
1ـ گياهان دارويي: از مواد مؤثره به صورت مستقيم يا غير مستقيم اثر درماني دارند.
2ـ گياهان ادويه اي: از مواد موثره فعال موجود در اين دسته از گياهان در صنايع غذايي نوشابه سازي ، كنسرو سازي و……به منظور بهبود در طعم ،رنگ و مزه آنها استفاده مي شود
3ـ گياهان عطري : اندامهاي خاصي در اين گياهان غذايي حامل اسانس اند از راه تقطير با بخار آب از آن اندام استخراج مي شود .
گياهي مثل گياه نعناع در هر سه مورد استفاده مي شود از آنجايي كه برگ درخت گردو ، كاكل ذرت و پوست لوبيا حاوي مواد موثره مي باشد ما آنها را جزء گياهان دارويي محسوب نمي كنيم زيرا عمليات كاشت ،داشت و برداشت گياهان مذكور صرفاً به منظور استفاده از مواد موثره نمي باشد .
گياهان دارويي گر چه در داشتن مواد مؤثره با يكديگر مشترك هستند ولي بديهي است كه از خصوصيات گياه شناسي بلكه بيشتر شبيه گياهان زينتي بوده و انواع يك ساله، دو ساله، چند ساله، علفي، درختچه اي يا درختي شامل گونه هاي مثمر و غير مثمر در بين آنها ديده مي شود.
مسئله دارويي بودن گياهان هميشه امري در حال تغييرات است. به طوري كه گياهي كه تا ديروز به عنوان گياه غير دارويي شناخته مي شده ممكن است فردا به عنوان يك گياه مهم و ارزشمند معرفي گردد و به عكس گياهي كه تا امروز به عنوان گياه دارويي در بين عوام شهرت داشته و مورد استفاده قرار مي گرفته ممكن است در بررسي هاي علمي روز يك گياه فاقد ارزش دارويي شناخته شود .تا كنون تنها خصوصيات دارويي حدود سي هزار گونه از ششصد هزار گونه گياهي جهان شناخته شده است.
3-1 اهميت گياهان دارويي :
براي نشان دادن اهميت كشت و توليدات گياهان دارويي كافي است در باره چند جنبه مهم كشت و توليد اين گياهان چون : نوع گياهي كه كشت مي گردد ، ميزان توليد محصول زير كشت و اهميت اقتصادي آن ( اهميت صادراتي و نيازهاي صنايع دارويي به آن ) اثر عوامل اكولوژيكي ( و بطور كلي مكان مناسب كشت ) بر كيفيت و كميت مواد موثر مي باشد .
در حال حاضر موضوع توليد و مصرف گياهان دارويي در كشورهاي صنعتي و توسعه يافته در حال احياء است . محاسبه دقيق مقدار مصرف ساليانه گياهان دارويي در جهان مشكل است زيرا از گياهان دارويي به اشكال ناشناخته متفاوتي استفاده مي شود و اطلاعات محلي جامعي نيز در اين مورد وجود ندارد ولي به عنوان مثال مي توان گفت كه ميزان واردات گياهان دارويي ( كه شامل گياهان معطر نمي شود ) به چند كشور خريدار اين گياهان از 355 ميليون دلار در سال 1976 به 551 ميليون دلار در سال 1900 افزايش يافت كه اين خودگواه كوچكي از رويكرد روز افزون به گياهان مذكور است.
جدول شماره يك مناطق گياهان زير كشت دارويي در مجارستان بين سالهاي 1970 تا 1985
نام گياه منطقه زير كشت ( هكتار )
1975 1980 1985
ارگوت 2630 4400 2100
خشخاش 2400 4500 6250
نعناع 150 300 350
4-1 دلايل رويكرد به گياهان دارويي
استفاده روز افزون مردم از گياهان دارويي و همچنين تمايل شركتهاي توليد كننده مواد دارويي به داروهاي داراي منشأ گياهي را مي توان به دلايل زير دانست :
1-تهيه برخي از مواد موثر فعال كه در صنايع دارويي از اهميت بسيار بر خوردار هستند به طور مصنوعي امكان پذير نبوده و تنها به صورت طبيعي از گياهان مورد نظر قابل استخراج اند . اين دسته از مواد يا به طور كلي ساختمان شيميايي ناشناخته اي دارند و يا به دليل داشتن ساختمان شيميايي بسيار پيچيده تهيه آنها به صورت مصنوعي در صنايع دارو سازي مشكلو مستلزم هزينه بسيار گران است.
2-برخي از مواد طبيعي گياهي چون سولانين ها به صورت مستقيم قابل استفاده نسيتند يعني در صورت استفاده مستقيم فاقد ارزش دارويي مي باشند و پس از تأثير فرآيندهاي شيميايي از بو ، طعم و مزه مطلوب تري نيز برخوردارند .
3-مواد دارويي مصنوعي ( شيميايي ) به طور سريع اثر مي بخشند و داراي يك تأثير مشخص نيز مي باشند و داراي عوارض جانبي نا مطلوبي بر بدن انسان مي باشند در حالي كه مواد دارويي حاصله از گياهان با آنكه به تدريج تأثير مي بخشند ولي داراي اثراتن مفيد جانبي چندي مي باشند و از اين رو فوايد جامعي از نظر دوام سلامت بدن دارند .
4-مواد موثره گياهان به خصوص عطريات و اسانسها موارد استفاده متعدد در صنايع لوازم آرايشي ، صنايع مواد شيميايي خانگي دارند .
5-استفاده از مواد موثره گياهان دارويي در صنايع غذايي روز افزون مي باشد كه از قديم الايام معمول بوده ولي اكنون در صنايع نوپاي نوشابه سازي ،كنسرو سازي ، شيريني سازي جهت بهتر شدن طعم و رنگ و بوي محصولات در سطح دقيق تر و حساب شده تري استفاده مي گردد.
6-مواد مؤثره گياهان دارويي علاوه بر اين كه مزه و طعم خوبي دارند اشتها آور نيز هستند و سبب هضم مواد غذايي و سلامت كار دستگاه گوارش مي گردد.
2ـ ديدگاه هاي بيولوژيكي:
ميزان و كيفيت مواد شيميايي يك گياه در رويشگاهها و مناطق مختلف تغيير مي يابد و دليل اين نوسان فعاليت هاي متابوليكي گياه تحت تأثير عوامل مختلف محيطي مي باشد. يك مثال در اين مورد تغيير كمي و كيفي ماده لينا لول در اسانس ميوه گشنيز است.
در هر صورت تغييرات آني مواد شيميايي موجود در برخي گياهان تحت تأثير عوامل زيستي و غير زيستي(خاك، آب و هوا) امر مسلمي است شايد تأثير عوامل مذكور در دراز مدت نيز كارا بوده و سبب اشتياق گونه ها ي تازه گياهي از اجداد قبلي آنها باشد. مثلاً برخي گياهان تيره بادمجان در مناطق گرمسيري متابوليت به نام آسكوپولاين توليد مي كنند. ولي همان گياهان در مناطق غير گرمسيري متابوليت ديگري به نام هيوسيامين توليد مي نمايند.
3-كاشت و پرورش گياهان داروئي :
گياهان داروئي با بو مزه ،رنگ و تركيب ساختاري ويژه بسيار متنوع هستند و پرورش آنها يك كار فرح بخش است ساكنان آپارتمانها نيز مي توانند اين گياهان را در گلدان پرورش دهند و خود را با طبيعت حفظ كنند گياهان داروئي معمولا خودرو با دوام مقاوم و در عين حال به سادگي قابل پرورش هستند گونه هاي يك ساله گياهان داروئي كه در مقابل عوامل جوي مقاوم هستند در مقايسه با سبزيهاي خوراكي به دقت و مراقبت كمتري نياز دارند بيشتر گياهان داروئي در هر نوع خاك و شرايط رشد و نمو مي كنند اما نتايج رضايت بخش وقتي به دست مي آيد كه محل رويش گياهان مطابق با شرايط بومي فراهم شود محل فيزيكي گياه بايد به طور دقيق مورد توجه قرار گيرد بعضي از گياهان داروئي مثل نعناع سايه را ترجيح مي دهند در حالي كه انواع مديترانه اي مثل مريم گلي و آويشن نه تنها به آفتاب نياز دارند بلكه سر پناه و حفاظ نيز لازمه رشد آنها است مثلا اكليل كوهي و اسطوخدوس به سرما و باد حساس هستند بنابراين بايد محلي با حفاظ مشخص شود تا گياه از سوزو سرماي زمستان سخت در امان باشد .
بايد توجه داشت بهره برداري و استفاده از گياهان دارويي به نحوي كه در ممالك اروپايي و آمريكايي معمول است هنوز در كشور ما مورد توجه قرار نگرفته به طوري كه اكثر مردم ازگياهان دارويي كه در ايران پراكندگي دارند بي اطلاع هستند و يا اصولاً به خواص درماني آنها واقف نيستند در حال حاضر حتي براي بعضي از مراكز علمي نيز اين گونه گياهان بدون آنكه توجه شود در داخل كشور به سهولت مي توان به آنها دسترسي پيدا كرد ،از كشور هاي خارج تقاضا مي گردند . زيرا عدم اطلاع از وجود گياهان در ايران و يا عدم شناسايي دقيق اين گياهان است كه هنوز هم برگترين مانع براي استفاده از آنها مي باشد .
پژو هشهاي انجام شده در طي ساليان دراز نشان داده است كه گياهان پرورشي اگر از نوع خوب انتخاب شده و در آب و هواي مناسب پرورش يافته باشند دست كم به اندازه گياهان وحشي موثر هستند روشهاي كشت ممكن است حتي گياهاني را توليد كند كه به طور قابل ملاحظه اي موثر تر از گياهان وحشي باشند در مورد كشت و نيز گرد آوري بايد كوشش شود كه گياهاني كه حد اكثر فعاليت ممكن را دارند تهيه كرد .نژاد هايي كه مقدار مواد موثره آنها زياد است كشت شوند مثلا پست ترين نژاد رازيانه در شرايط يكسان فقط يك سوم مواد موثره عالي ترين نژاد رازيانه را دارد .اختلاف در نژاد ها نه تنها از نظر كل محتويات به مواد موثره است بلكه بعضي از تركيبهاي شيميايي در مواد موثره ممكن است در بعضي از نژاد ها فراوان و در بعضي از نژاد ها كم وجود داشته باشند بدين ترتيب كه نژاد هاي مختلف آويشن وحشي حاوي روغنهاي فرار با بوي ليمو كاراواكرول يا تروانتين هستند بنا براين هنگام كشت تجارتي بايد سعي كرد كه نژاد مناسبي از بين گونه ها كشت داده شوند .
نياز صنعت دارو سازي براي به دست آوردن مواد موثره گياهان به حدي زياد است كه امكان به دست آوردن آن از طبيعت ممكن پذير است بنابراين بسيار ي از اين گياهان بايستي در مزارع بزرگ كشت شوند يك رشته عوامل اساسي كه بايد در نظر گرفت تا گياهان كيفيت و ميزان مواد موثره خود را حفظ نمايند انتخاب بهتربن گونه و حتي بهترين واريته بكار بردن دقت كافي در انتخاب بذر قلمه و غيره مطالعه و انتخاب ماشين آلات لازم براي كشت و برداشت مطابق آنچه در كشاورزي صورت مي گيرد و طرز خشك كردن آنها .
نيازهاي طبيعي گياهان داروئي :
در هنگام كشت يك گياه داروئي بايد نيازهاي طبيعي هر گونه را در نظر داشت .
1-آب و هوا :بايد طبيعت زمين و آب و هواي مورد نياز هر گياه مقدار حرارت نور و آب مورد نياز آن در نظر گرفته شود . آب و هوا نيز عامل مهمي است نبايد تصور شود در آب و هواي گرم هميشه گياهان غني از مواد موثره پرورش مي يابند از سوي ديگر درست است كه در آب و هواي سرد گياهان با كيفيت پست ايجاد مي شود بيشترين مقدار مواد موثره معمولا در گياهاني يافت مي شود كه در شرايط مشابه زيستگاه طبيعتشان يافت مي شود گياهان كوهستاني موثر از گياهان زمينهاي پست هستند تحقيقات نشان مي دهد كه هر يك از گونه هاي گياهاني داراي يك ارتفاع مطلوب هستند كه در آن حد اكثر فعاليت را دارند كه براي بسيار ي از اين گئنه ها اين ارتفاع بين 800 تا 1300 متر است و در ارتفاع 1600 تا 200 متر گياهان داراي منشا كوهستاني مانند زيره و تاج الملوك مقدار مواد موثره به ميزان 20 الي 50 % در ارتفاعات مطلوب كاهش مي يابد اگر چه اين گياه با رشد طبيعي و شاداب به نظر مي رسد ولي علت اين كاهش به دليل كاهش حرارت كوهستان در شب است نور مي تواند نقش مهمي داشته باشد ثابت شده است بلادن گردآوري شده از مكانهاي آفتابي الكالوئيد بيشتر ي از بلادن مكانهاي سايه دار دارد .
كشت قبلي و حاصل خيزي تناوب مناسب :كشت بر اساس تكنيكهاي كشاورزي و همچنين مقدار صحيح مواد غذايي (اذت ،فسفات ،پتاز ،كلسيم ) و ميكرو المان و اوليگو المان مورد نياز از قبيل (روي ،مس و بر و غيره )
آماده نمودن زمين و بذر پاشي آماده نمودن بستر كاشت قبل از بذر پاشي از قبيل شخم دندانه كشي كود پاشي كرت بندي و بذر پاشي با فواصل مناسب با آبياري .بيشتر گياهان داروئي خود را با محيط وقف مي دهند در خاكي كه به خوبي زه كشي شده باشند رشد مي كند نعناع و اسپيره كوهي در خاك مرطوب خوب رشد مي كند در حالي كه براي گياهان بومي تپه هاي آفتابي مديترانه اي و خاك خشك و شني ايده آل است گياهاني كه داراي برگهاي كوچك هستند محل آفتابي و خشك را ترجيح مي دهند در حالي كه گياهاني كه داراي برگ بزرگ هستند به سايه و رطوبت بسيار نياز دارند .
گياهان مختلف در خاكهاي بسيار مختلف مي رويند بيشتر گياهان به يك خاك خوب نياز مندند پيش شروع كشت گياهان داروئي بايد نسبت به زمين توجه زيادي شود مثلا نعناع صحرايي بر روي خاكها مختلف مي رويد اين گياه در زمينهاي باتلاقي بسيار پر پشت است اما اسانس آن بوي نا مطبوع باتلاق را دارد.
مراقبتهاي زمان داشت وجين علفهاي هرز به طور مداوم افزودن كودهاي حيواني يا شيميايي ،جابجا نمودن احتمالي گياهان آسيب ديده و ناقص در مبارزه با علف هاي هرز ،بيماريها ، و انگلها بايستي تا حد اكثر امكان از استفاده از مواد شيميايي خود داري نمود چرا كه باقيمانده اين مواد مي تواند براي بدن مزر باشد .
كود: تمام گياهان به خاك كود دار نيازمندند استفاده از كود هاي نيتروژنه مقدار مواد موثره در بلادن و تاتوره را افزايش مي دهد در مورد گياهان عطري تاثير كود ها بر روي مواد موثره كمتر مشخص است .
برداشت :مشخص كردن زمان بهينه مراحل جمع آوري ،خشك كردن صريع و تهيه دارو .
پرورش گياهان دارويي با توجه به نوع آنها ( عالي و پست ) انجام مي پذيرد.
1-3 پرورش گياهان عالي : گياهان دارويي عالي به طور كلي بيشتر به سيله دانه كشت و تكثير مي گردند اين روش تكثير از قديم و الايام براي گياهان دارويي ،غذايي و زميني مورد توجه بوده است علاوه بر تكثير به وسيله دانه ،ازدياد گياهان دارويي به روش هاي ديگري هم انجام مي پذيرد .
2-3 پرورش گياهان پست : گياهان پست كه به تازگي مورد توجه خاص قرار گرفته اند براي تهيه انواع آنتي بيوتيك ها و بعضي مواد دارويي ديگر مورد استفاده قرار مي گيرند و به طريق زير تكثير مي گردند .
الف : تكثير به وسيله دستگاه زاينده از قبيل ميسيليوم و تال
ب : تكثير به وسيله هاك و كونيدي : اين روش بلاخص جهت تكثير انواع استرپتوفي سسها و پنسيليومهاي مولد آنتي بيوتيك و براي تهيه آلكالوئيدهاي آرگوت به كار برده مي شود .
3-3 محاسن گياهان پرورش داده شده :
الف : كشت مقدار زيادي از گياهان دارويي در يك مساحت محدود امكان پذير بوده و به آساني مي توان دسترسي پيدا كرد .
ب : كيفيت و كميت مواد متشكله اين گياهان را مي توان به راحتي به وسيله كشت نژاد ها و بذر هاي اصلاح شده بالا برد . زيرا فراهم كردن شرايط اقليمي از قبيل : اصلاح نوع خاك ، آب و هوا و شرايط ديگري مثل جلوگيري از آفات و حشرات و قارچها به موقع و به آساني انجام پذير مي باشد .
4-3 طرز تكثير گياهان داروئي:
گياهان داروئي از طريق جنسي يا غير جنسي تكثير مي شوند در رابطه با كاشت اين گياهان كشت آنها به مقدار زياد اقتصادي ترين روش است در اين رابطه بايد بذر هاي مناسب از انواع انتخاب شده ( به خاطر بازده بالا و ميانگين مواد موثره آنها ) كشت شوند – بذر ها بايد به طور خطي كاشته شده و در فواصل بيشتري دوباره كاشته شوند تمام كشت بايد بر اساس اصول جاري كشاورزي وجين ،آبياري و كود داده شود گياهان اغلب از طريق غير جنسي ،يعني قلمه ريزم و پاجوش (مانند نعناع و توت فرنگي تكثير مي شوند )گياهان مانند مرق و سوسن بري از طريق تقسيم ريشه قلمه و پا جوش تكثير مي شوند و بلاخره گياهان نظير ختمي ،زنجبيل شامي توسط جوانه هاي نابجاي ريشه و سير به كمك پياز تكير مي يابند .
1-تهيه بذر و نهال :
بذر عامل مهمي جهت پرورش گياهان دارويي مي باشد و در كشاورزي صنعتي گياهان دارويي تاكيد بر اين است كه فقط از بذرهاي استاندارد و اصلاح شده ،استفاده شود . بذر اصلاح شده بايد از لحاظ خلوصي و قدرت تاييد آزمايش شده باشد . فوراستداد جوانه زدن بذر را تحت تاثير قرار مي دهد كه بر اين اساس جوانه زدن به صورتهاي زير مي باشد .
1-جوانه روشنايي پسند : بذر اين كياهان در روشنايي جوانه مي زنند . ريحان ، بابونه
2-جوانه تاريكي پسند : بذر اين گونه گياهان در تاريكي جوانه مي زنند . سير ،اسطوخودوس
3-جوانه تاريك و روشن پسند : بذر آنها در روشنايي و تاريكي يكسان است . گل گاو زبان ،پنريك صحرايي تاتور
4-جوانه يخبندان پسند : يخبندان بر جوانه زدن گياهان اثر مناسبي دارد . مانند بنگ دانه ،پامچال
مدت جوانه زدن بذرهاي اصلاح شده متفاوت است بذر بابونه در عرض 3 تا 5 روز بذر تاتوره پس از 3 تا 4 هفته مي رويد .
بيشتر گياهان به ويژه گياهان يك ساله و دو ساله با بذر تكثير مي شوند بعضي مثل گل هميشه بهار گل مغربي و گل گاو زبان خودشان بذر مي دهند ،بذر را مي توان جداگانه در داخل منزل و در سيني سبز كرد و يا اينكه مستقيما آن را در خاك باغچه كاشت البته اين گياهان در فصل زمستان بايد در هواي گرم باشند چون گياهان در تاريكي بذر مي دهند بايد رويث بذر با لايه اي نازك از خاك پوشانده شود اما گياهاني مثل جعفري فرنگي بابونه و شويد مستثني بوده و براي جوانه زدن به نور نياز دارند بنا براين روي آنها پوشانده شود بنابراين بايد بيشتر در خاك فرو روند معمولا بذر هاي درشت تر به نور كمتر و بذر هاي ريز به نور بيشتري نياز دارند . به همين جهت آنها را در سطح خاك مي پاشند .
تكثير گياه با تقسيم ريشه :
گياهاني مثل نعناع و ترنج كه ريشه هاي آنها شا خه دارند به راحتي مي توان تكثير كرد در بهار يا پائيز قسمتي از ريشه افقي يا شاخه هايي كه از ريشه اصلي بيرون زدند بريده و يا اينكه ريشه را به چند تيكه تقسيم مي كنند تقسيم ريشه در مورد گياهاني كه ريشه كلوخي مثل بو مادران دارند مناسب است .
تكثير به روش خوابانيدن :
گياهاني كه ريشه گسترده ندارند مثل مريم گلي آويشن و گياهان خوش طعم زمستاني با خوابانيدن تكثير مي شوند در فصل بهار يكي از شاخه هاي قديمي كه زياد خشك و شكننده نباشد از پايه گياه گرفته و درون خاك طوري قرار مي دهند كه از جاي خود حركت نكنند و شاخ و برگهاي اضافي را بريده و به شاخه هاي بريده مرتب آب مي دهند وقتي ريشه گرفت شاخه قديمي را مي برند .
تكثير به روش قلمه زدن :
گياهاني مثل مريم گلي به ليمو ،آويشن با قلمه زدن تكثير مي شوند از تكثير اين گياهان با بذر گياهي متفاوت با گونه اوليه توليد مي شود اما از تكثير به سيله قلمه زدن گياهي دقيقا مثل گيه اول توليد مي شود به عنوان مثال تلخون فرانسوي تنها با قلمه زدن تكثير مي شود در اواخر بهار از شاخه هايي كه زياد كلفت نباشند از زير گره قلمه جدا كرده برگهاي پاييني را چيده و در گلدان مرطوبي كه خاك نوع مخلوط با كود دارد مي كاريم . و قلمه را با پاشيدن بر روي آن آب مي دهيم گلدان را با يك ظرف شيشه اي پوشانيده و يا توسط يك كيسه پلي اتيلن از ساقه ها محافظت كرده و يا اينكه تنها با يك حلقه مسي از تماس برگها با يكديگر جلوگيري كرده و قلمه را از نور مستقيم خورشيد محافظت مي كند .
اين نوع گياهان تشكيل دانه نمي دهند و اگر هم دانه داشته باشند از دانه هاي حقيقي خود تكثير نمي يابند . طول قلم ها در حين قلمه زدن حدود 5/7 و تا 4 سانتي متر به انتهاي ساقه ،داراي برگ اضافه نباشد .
حداقل درجه حرارات خاك بايد بين 25 تا 30 درجه سانتيگراد بايد در نظر گرفته شود و روزي بايد 2 تا 3 مرتبه جهت جلوگيري از پژمرده شدن به آنها سركشي نمود .
گياهاني كه بوسيله نهالهاي ريشه دار چند ساله تكثير مي شوند :
يكي از روشهاي قديمي بوده و مخصوص پرورش دهندگان و باغداراني مي باشد كه داراي مقدار زيادي از اين گياهان هستند اين روش ساده ترين روش تكثير گياهان دارويي مي باشد چون زمان رشد آنها بسيار كم بوده و معمولاً كشت و تكثير اين قبيل گياهان را در فصل بهار توصيه نموده اند .
تكثير در گلخانه يا محيط سربسته : در زمستان پرورش گياهان دارويي صورت مي گيرد . كه در مهر ماه گياهان به داخل گلخانه انتقال داده مي شود . آب پاشيدن باعث سالم ماندن و از بين بردن آفت گياه مي گردد و برابر جلوگيري از هجوم آفت ها توصيه مي شود در هر چند وقت يكبار از پاشيدن آب صابون استفاده نمايئد دادن كود چاي نيز توصيه گرديده است .
تهيه بذر يا نهال تكثير كنندگان تجارتي :
اين روش مخصوص كساني است كه به طور محدود تكثير مي نمايند كه از نظر زمان و مكان محدوديت دارند و يا گياهاني كه از روش دانه تكثير نمي شوند و يا با تكثير دانه مشكل دارند .
2-زمان كشت :بهترين و سالم ترين وقت براي كشت گياهان دارويي در ارديبهشت يا اوايل 0
3-روش بذر پاشي : به صورت رديف يا كرتي كاشته مي شود به هنگام كشت مستقيم و بلاواسطه بر حسب خلاف بذر از دو نوع ماشين يكي چنگك زدن و ديگري ديسك زدن استفاده مي شود . كشت در خزانه يا گلخانه با دست و يا غلطكي كوچك صورت مي گيرد . كه معمولاً رورش بذرهايي كه حساسييت كمتري دارند در مزرعه و بذرهايي كه حساسيت بيشتري دارند در گلخانه و خزانه صورت مي گيرد . در اكثر موارد كشت رديف بر كشت كرتي در ارجحيت دارد . زيرا در اين نوع كشت به چندين بار چنگ زدن ماشيني مي توان زمين شخم زده را از وجود علف هاي هرز پاك كرد . حتي از نظر محيط كشت ،مقدار نور استفاده از آب و هماهنگي رشد گياهان جوان نيز ارجحيت با كشت رديفي مي باشد برخي از گياهان دارويي دو رگه مانند نعناع بذر دهي ثابتي ندارند و به اين خاطر نمي توان آنها را از طريق بذر (نسل به نسل ) تكثير كرد .
تكثير آنها از طريق قلم زدن و خوابانيدن انجام مي شود زيرا در صورت تكثير از طريق بذر مواد متشكله موثر گياه تجزيه شده از بين مي رود .
1-احتياجات اقليمي : چون در قديم گياهان داروئي جزء گياهان كم اهميت محسوب مي شود به هيمن دليل خصوصيات اين قبيل از گياهان به طور ساده بررسي شد ولي به علت مصرف روز افزون گياهان داروئي نياز به كشت آنها در شرايط اقليمي خاص لازم و ضروري است .لذا اولين قدم دانستن شرايط اقليمي مناسب براي هر گياه مي باشد .چون منشأ گياهان داروئي از مناطق اطراف درياي مديترانه و شمال آن مي باشد اگر چنين شرايطي را براي آنها فراهم كنيم مي توانيم به راحتي آنها را پرورش دهيم
2-احتياجات خاكي :با توجه رسيدن به محصول و توليد خوب خاك مناسب براي پرورش گياهان داروئي ضرورري مي باشد با توجه به اينكه خاك اطراف درياي مديترانه زياد هم بارور و حاصلخيز نيست با كمترين خاك حاصلخيز مواد موثره و فعال آنها به حد عالي خواهد رسيد . اكثر گياهان داروئي خاكهاي شني را بيشتر ترجيح مي دهند .
4-حشرات و بيماريهاي گياهي :
تا به حال وجود حشرات را جهت گردافشاني گياهان لازم و مفيد مي دانستند و آن را يكي از عوامل رشد گياهان محسوب مي آوردند .
ولي مطالعات نشان داده كه حشرات باعث آلودگي گياهان داروئي مي شوند سالم ترين و مفيد ترين راه كنترل حشرات شعله ور كردن گاز پروپان در هنگام صبح كه هنوز شبنمها روي برگها هستند مي باشد به طور كلي براي معالجه بيماريهاي گياهي و آفت هاي گياهي علاوه بر استفاده ا مواد شيميايي زمان محصول برداري خيلي مهم است .
5-آفات گياهان داروئي :
1-جوندگان 2-بند پايان 3-علف هاي هرز 4-قارچهاي انگلي گياهان
روشهاي كنترل حشرات :
1-روش مكانيكي 2-روش بيولوژيكي 3-روش محيطي
4-روش كشاروزي
6-توليد و كشت گياهان بدون استفاده از مواد شيميايي :
در كاشت گياهاني كه به صورت غذا يا دارو مصرف مي شوند بايد از سموم و كودهاي شيميايي خود داري كرد . با به كار بدن روشهاي باغباني طبيعي مثل مصرف كود گياهي ،پوشاندن ريشه گياه تازه كاشته شده با برگ و كاه تر و تغيير كشت گياه با گياه ديگر مي توان خاك را غني و تقويت نمود . چنين خاكي در برابر آفات و بيماريهاي گياهي سالم تر و مقاوم تر مي باشد .
هجوم شته ها را نيز مي توان با استفاده از مواد طبيعي به جاي حشره كشهاي شيميايي دفع كرد از جمله با جوشانده اي از برگهاي آقطي يك محلول صابوني رقيق و يا گياهاني از قيبل بابونه گاوي برا يجلوگيري از حلزونها مي توان با فرو كردن يك گلدان يا يك قوطي كنسرو پر از ماء الشعير كهنه در عمق زمين حلزونها را به تله بياندازيد .
7-تأثير متقابل گياهان :
در باغباني سنتي بسياري از گياهان به خصوص آنهايي كه معطرند رشد مثبت يا منفي به روي گياهانيكه در مجاورشان كاشته شده اند داشته باشند . گياهاني كه در آشپزخانه براي طبخ غذا مورد استفاده مي شوند مزه سبزيها يا ميوه هايي را كه همر اه آنها مصرف مي گردند بهتر مي كند .گياهان داروئي بسيار متنوع هستند و تقريباً همه آنها وظيفه مضاعف در باغچه منزل ايفا مي كنند بوي آنها حشرت را از اطراف سبزيها و گل ها دور مي سازد . مثل سير در ميان گلهاي سرخ شته ها را دفع مي كند .مريم گلي پروانه سفيد را از اطراف كلم پيچها پراكنده مي كند . مريم گلي با اينكه همراه با پياز مصرف مي شود اما كاشتن اين دو با هم زيان آور است.
8-تنظيم كننده هاي شيميايي :
استفاده از تنظيم كننده هاي شيميايي نه تنها سبب افزايش محصول گياهان داروئي مي گردد بلكه بر كيفيت مواد حاصله نيز تأثير مطلوب مي گذارد از جمله مواد تنظيم كننده رشد مي توان از هورمون اكسين نام برد . در استفاده از اكسين مصنوعي (كه سبب تسريع در ريشه زايي قلمه ها مي گردد ) براي تكثير گياهان پس از جدا نمودن قطعه اي از ساقه انتهاي آنها را آغشته به اكسين كرده سپس در زمين مورد نظر كشت مي كنند .
4-مواد مؤثر در گياهان دارويي :
پس از انجام يك سري تبديلات تكنولوژي يك كه يك گياه دارويي را به يك داروي گياهي مبدل ساز اين گياه محتوي مواد مختلفي است كه اكثر آنها روي بدن انسان تاثير ميگذارد . و رشته اي كه در مورد اين مواد ( ساختمان ، وضعيت آنها در گياه ، تغييرات و سيستم تبديل آنها كه در طول زندگي گياه ، تهيه دارو هاي گياهي و سپس در طول مدت انبار شدن آن ايجاد مي شود ) مطالعه مي نمايد فيتو شيمي ( شيمي گياهي ) ناميده مي شود كه اين علم ارتباط تنگاتنگ با هار ما كولوژي
( مطا لعه تاثيرات مواد دارويي بر بدن انسان مكانيسم و سرعت تاثير آن جذب و دفع و موارد مصرف آنها يعني كار برد آن عليه بيماري است .
بررسي مواد شيميايي ثانوي با تجزيه شيميايي گياهان دارويي در قرن نوزدهم آغاز شد. نتايج اين بررسي ها از همان اوايل كار نشان داد كه گياهان دارويي علاوه بر تركيبات عمومي و اساسي هر كدام حدلقل داراي يك ماده مؤثره ثانوي مخصوص هستند اين مواد مؤثره مخصوص كه شامل هزاران نوع مي باشند به مواد طبيعي گياهي موسومند به طور كلي مواد طبيعي گياهي را به دو دسته مواد اوليه و مواد ثانويه تقسيم مي كنند. مواد اوليه براي موجود زنده اساسي و ضروري هستند يعني حيات موجودات زنده بستگي به حضور اين مواد در پيكر آنان دارد. ولي حضور مواد ثانويه براي تداوم حيات چندان يا به طور مطلق ضروري نيست.
ماده موثره تنها يك تركيب شيمياي نيست بلكه داراي تعادل فيزيولوژيك است كه بدن آن را بهتر تحمل نموده و اثرات جانبي نيز بر جاي نمي گذارد . كه د ليل خوبي است بر ارجح بودن طب طبيعي آلكالوئيدها تركيبات پيچيده ازت دار هستند و نوع بازي آنها معمولاً داراي اثرات قوي فيزيولوژي تركيب ميباشد ضمناً آنها اكتراسموم گياهي بسيار موثر و داراي اثرات خاصي نيز هستند.
1-4مسير تشكيل مواد مؤثره گياهان دارويي :
مواد موثره گياهان دارويي دو نوع هستند 1- مواد حاصل از متابوليسم اوليه ( اساساً ساكاريد ) يا مواد مورد نياز و حياتي كه در همه گياهان سبز با عمل فتو سنتز بوجود مي آيند 2- مواد حاصل از متابوليسم ثانويه كه در اثر جذب ازت توسط گياه توليد مي شود .
فرآيند متابولسيمي عام : كه در همه موجودات زنده و در همه گياهان اعم از دارويي و غير دارويي به وقوع مي پيوندد.
ب: فرآيند هاي متابوليسمي خاص: اين فرآيندها در گياهاني چون گياهان دارويي كه فراورده هاي خاصي توليد مي كنند بيشتر به وقوع مي پيوندد.
2-4 طبقه بندي مواد مؤثره: به چهار گروه اصلي 1- الكالوئيدها 2ـ گليكوزيدها 3ـ روغن هاي فرار 4ـ ساير مواد مؤثره كه اين گروه به خاطر ناهماهنگي و گستردگي ساختمان هاي شيميايي شان در سه گروه قبلي جاي نمي گيرند.
1-1-4 الكالوئيدها: بزرگترين گروه مواد مؤثره مي باشند و براي اولين بار توسط يك محقق آلماني كه الكالوئيد را به عنوان مواد ازته اي كه خاصيت قليايي دارند و در محيط اسيدي توليد نمك مي نمايند مي توان نام برد. الكالوئيدها در انسان اثر فيزيولوژيكي قوي دارند و بر سيستم عصبي اثر دارند الكالوئيدها بسيار متنوع هستند و اولين الكالوئيدها در بين سالهاي 1803 تا 1816 از پيكر گياهان جدا گشت.
الكالوئيدها بر حسب مواد شيميايي و بيوشيميايي به سه دسته تقسيم مي شوند.
1ـ الكالوئيدهاي حقيقي : منشأ آنها اسيدهاي آمينه وتركيبات شيميايي هتروسيكيك ازت دار مي باشند.
2ـ پروتوالكالوئيدها : منشأ آنها اسيدهاي آمينه و تركيبات شيميايي ازت دار خطي(غير حلقوي)
3ـ الكالوئيد هاي كازب : از اسيد هاي آمينه ساخته شده اند.
آلكالوئيدها تركيبات پيچيده ازت دار هستند و نوع بازي آنها معمولاً داراي اثرات قوي فيزيولوژيك مي باشند ضمناً آنها آكتراسموم گياهي بسيار موثر و داراي اثرات دفاعي نيز هستند .
آلكالوئيدهابر حسب تركيبات شيميايي و خصوصاً ساختمان مولكولي آنها به چندين گروه و دسته تقسيم بندي مي كنند .
الف: فينل آلانين : كاپائيسين در تخلخل ،كلائيدسين در اركيده.
ب: آلكالوئيد ايزوكينولئيك ،مرفين ،كدئين ،اتيل مرفين و پاپاورين كه در ترياك موجود است و آلكالوئيدهاي ايندوليك : ارگومترين ،ارگوتامين ،ارگوتوكس از رنگ غلات .
ج: آلكالوئيدهاي لينوئيك : شاخه برگ دار سراب
د: آلكالوئيدهاي پيريديك و پيپريديك ،ديسينين در كرچك ،تري گونلين در شنبليله ،كونين (سم خطرناك ) در شوران كبير .
هـ : آكالوئيدهاي مشتق از تروپان : اسكوپولامين و آتروپين در بلادون
و: آلكالوئيدهاي استروئيد : ريشه بنفشه معطر ،تاج الملوك
نقش الكالوئيدها در پيكر گياهان تا كنون شناخته نشده ولي برخي از دانشمندان معتقدند كه مزه تلخ آنها سبب دفع حشرات از گياهان مي گردد.
برخي از انواع الكالوئيدها داراي اثرات كاملاً بارز و شاخص دارويي و از اين لحاظ بسيار مفيد وذيقيمت اند . مثل كافئين، استريكنين، كنين ، مرفين از آنجا كه اكثر الكالوئيدها سمي و مرگ آور هستند استخراج آنها بايد در كارخانجات صورت گيرد و زير نظر متخصصين فن صورت گيرد.
2-1-4 گليكوزيدها: اين گروه هم همانند الكالوئيدها گروه بزرگي از مواد مؤثره هستند د رميان آنها برخي از خطرناكترين و سمي ترين مواد موجود در طبيعت يافت مي شود. اين مواد گروه زيادي از گياهان گلدار قرار دارند.
گليكوزيدها : از متابوليسم ثانويه گياهان به دست آمده و داراي دو قسمت قند (گلوكز) و اگلين يا الگوكن مي باشد كه قسمت اول غير فعال بوده و اثر مناسبي روي ملال بودن گليكوزيدها و جذب آن و حتي انتقال آن از يك عنصر به عنصر ديگر دارد . و اثر درماني مربوطه به قسمت دوم است . گليكوزيدها بر حسب تركيبات به چند گروه تقسيم مي كنند .
الف) تيوگليكوزيدها : حاوي گوگرد كه به طور آلي به آن منتقل ،و مثلاً به وسيله خانواده كلم مشخص مي شوند .
ب) گليكوزيدهاي مشتق از اسيد سيانيدريك كه از تركيبات سيانيدريك متصل به يك قند تشكيل مي شود .
ج) گليكوزيدهاي آنتراكينونيك :
د) كاريوگليكوزيدها : مواد بسيار مهمي بوده و به مقدار كمي فعاليت قلب را تنظيم مي نمايند .
هـ : گليكوزيدهاي فنليك : كه متعلق به گروه عناصري هستند كه اثرات در بيشتر مواد عطري خاصي را نيز دارا مي باشند .
گليكوزيدها در مسيرهاي مختلف متابوليكي به شكلهاي گوناگون ساخته مي شوند. داراي ساختمان شيميايي پيچيده و مخصوصي هستند و در بدن انسان اثرات خاص نيز بر جاي ميگذارند. گليكوزيدها پس از هيدروليز توسط اسيدها و برخي آنزيمها به تركيبات قندي (گلي كن) و غير قندي (الگي كن) تبديل مي شوند. تركيبات الگي كن مصارف فراواني در دارو سازي دارند.
از مهمترين تركيبات گليكوزيدي، گليكوزيدهاي سيانو ژنتيك هستند كه از مهمترين آنها آميگدالين را مي توان نام برد كه در گياهان خانواده گل سرخ، پروانه آسا وجود دارد. كه در تهيه داروهاي معالج سرفه، مسهل و مسكن مورد استفاده قرار مي گيرد. از گليكوزيدهاي مهم ديگر انتراكينون مي باشد كه مداواي يبوست بوده و در گياه ريواس موجود مي باشد.
گليكوزيد هاي قلبي كه اثرات خاصي روي ماهيچه ها قلب دارند د ربرخي از گياهان گلدار نظير گياهان خانواده خرزهره، ميمون و چند خانواده ديگر وجود دارد.
3-1-4 اسانس ها: سومين گروه از مواد مؤثره موجود در گياهان را اسانس ها تشكيل مي دهند. اسانس ها از نظر تركيب شيميايي همگن نيستند و از گروه ترين ها هستند و يا منشأ ترپني دارند. داراي بو و مزه تندي بوده و وزن مخصوص آنها غالباً كمتر از آب است اين مواد به روغن هاي فرار نيز معروف مي باشند. اسانس ها د رسلولها و گركها ترشحي منفرد يا مجتمع، غده هاي ترشحي، مجاري ترشحي در قسمتهاي سطحي و دروني اندامهاي مختلف برگها، گلها، ميوه ها، جوانه ها و شاخه هاي گياهان وجود دارند. سلولها و بافت هاي ترشحي ممكن است در يك اندام يا دراندامهاي مختلف وجود داشته باشند.
