بخشی از مقاله
آرمان شهر سعدی
چکیده
در این پژوهش اندیشه های سعدی و مبانی جامعه آرمانی وی بررسی شده و نتیجه آن را در ارتبـاط بـا معمـاری و شهرسـازی ارزیابی می گردد. هدف از این تحقیق رسیدن به دیدگاه معمـاری و شهرسـازی سـعدی اسـت. روش تحقیـق بـر مبنـای روش کتابخانه ای بوده و منابع مورد بررسی کتاب های بوستان و گلستان سعدی بوده است.در انجام متدولوژی تحقیق کـه بـه روش تحلیل محتوی می باشد لغات مرتبط با معماری و شهرسازی از منابع مذکور اسـتخراج شـده و داده هـای بدسـت آمـده مـورد تحلیل قرار گرفته است. سپس به مقوله بندی ایده های شهر سازی و معماری بدست آمده پرداخته و ویژگـی هـای معمـاری و شهرسازی آرمانشهر سعدی بیان می شود. نتایج تحقیق حاکی از آن است که سعدی راجع معماری و شهرسازی دیـدگاه هـای آرمانی داشته و بر طبق آنها جامعه آرمانی و شهر خود را در کتاب های بوستان وگلستان به تصویر کشیده است.
کلید واژه سعدی، شهرسازی، معماری، گلستان، بوستان
مقدمه
سعدی شیرازی شاعر شیرین سخن قرن هفتم که ابعاد اجتماعی سخنش جای درنگی ژرف کاوانه دارد اندیشه های آرمانی برای جامعه و جهان دارد. زندگی پر تب و تاب سعدی و بویژه مسافرت های دراز دامن و همنشینی با قشرهای گوناگون، دانش اندوزی، تاملات درونی، روح بلند و ذوق لطیف وی از یک سو و مشاهده ی اوضاع آشفته ی جامعه و مردم بلاکشیده ای که زیر تیغ مغولان که چشم به راه مرگ بودند از سوی دیگر، سبب شد سعدی دردها را بسراید و بی قرار و ناآرام، برای درمان دردها چاره اندیشد.(جوکار نجف، .(1385 سعدی در کتاب گلستان انسان را بادنیای او و با همه ی معایب و محاسن و با تمام تضاد ها و تناقض هایی که در وجود او هست تصویر می کند... و گناه این تناقض ها و زشتی ها هم بر او نیست، بر خود دنیاست. نظر سعدی آن است که در این کتاب انسان و دنیا را آنچنان که هست توصیف کند نه آنچنان که باید باشد. (زرین کوب، 1372، .(247
بیان مسئله
در زمینه شناخت اندیشه های بزرگان ادب ایران و رابطه آن با شهرسازی و معماری کمبود آثاری که دیدگاه های ایشان را به صورت آشکارا بیان کند به چشم می خورد. سعدی یکی از بزرگترین شاعران ایران در کتاب بوستان وگلستان خود به بررسی اوضاع جامعه آن زمان پرداخته و سعی در پدید آوردن جامعه ای آرمانی برای دوران خود داشته است. سعدی در ضمن قصیده و غزل، به بزرگان و امرای فارس و سلاطین مغول معاصر و وزرای ایشان پند و اندرز می داده است. (کلیات سعدی، 1369، .(12اندیشه های سعدی در زمان خویش مطمئنا تحت تأثیر جامعه معاصرش و نیز شهرسازی آن دوران و مکان هایی که طی سفرهای گوناگونی داشته بوده است.
سوال های پژوهش
اندیشه های معماری سعدی چگونه بوده است؟ اندیشه های شهرسازی سعدی چگونه بوده است؟
فرضیه ها
به نظر می رسد با بررسی آثار سعدی می توان به دیدگاه های شهرسازی وی دست یافت. به نظر می رسد با بررسی آثار سعدی می توان به دیدگاه های معمارانه وی دست یافت.
هدف تحقیق
بررسی دیدگاه های شهرسازی سعدی در کتاب های بوستان و گلستان است . بررسی دیدگاه های معماری سعدی در کتاب های بوستان و گلستان است.
متدولوژی تحقیق
روش تحقیق در این پژوهش بر اساس روش جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای بوده است و کتاب گلستان و بوستان به روش تحلیل محتوی مورد پژوهش قرار گرفته شده است.
پیشینه تحقیق
جدول .1 برخی مطالعات صورت گرفته توسط نویسنده های ایرانی در مورد سعدی در روند تاریخی
مأخذ جدول.1 بر اساس پردازش بررسی و پژوهش تحقیق از نگارنده گان
زندگی نامه سعدی
شیخ سعدی خانواده اش عالمان دین بوده اند و در سالهای اول سده هفتم هجری در شیراز متولد شده و در جوانی به بغداد رفته و آنجا در مدرسه نظامیه و حوزه های دیگر درس و بحث به تکمیل علوم دینی و ادبی پرداخته و در عراق و شام و حجاز مسافرت کرده و حج گزارده ودر اواسط سده هفتم هنگامی که ابوبکربن سعدبن زنگی از اتابکان سلغری در فارس فرمانروایی داشت به شیراز باز آمده، در سال ششصدو پنجاه وپنج هجری کتاب معروف به »بوستان«را به نظم در آورده و در سال بعد »گلستان« را تصنیف فرموده و تا اوایل دهه آخر از سده هفتم در شیراز بعزت و حرمت زیسته و در یکی از سالهای بین ششصد و نود و یک و ششصد و نود و چهار در گذشته و در بیرون شهر شیراز در محلی که بقعه او زیارتگاه صاحبدلان است بخاک سپرده شده است.(کلیات سعدی، 1369، .(12
عوامل مؤثر در شکل گیری اندیشه سعدی
در خصوص کشورهایی که شیخ به آنجا مسافرت نموده علاوه بر عراق و شام و حجاز که ظاهرا مسلم است، هندوستان و غزنین و ترکستان و آذربایجان وآسیای صغیر و بیت المقدس و یمن و آفریقای شمالی را مذکور داشته اند. در باب ملاقات او با اشخاص، آنچه می توان باور کرد استفاده او از شیخ ابوالفرج بن جوزی ( نواده ابن جوزی معروف) و شیخ شهاب الدین سهروردی عارف (که با حکیم معروف به شیخ اشراق نباید اشتباه کرد) و نیز از اشعارش برمی آیدکه رشته دوستی او با بردار معروف به صاحبدیوان یعنی شمس الدین محمد و علاءالدین عطامک جوینی وزرای دانشمند مغول چنانکه محکم بوده است و از کلمات شیخ پیداست که به تصوف و عرفان اعتقاد داشته و شاید رسما هم در سلسله متصوفه داخل بوده، و نیز گفته اند محلی که امروزه مقبره او و زیارتگاه اهل دل است خانقاهش بوده است. مذهب رسمی و ظاهری او تسنن است و از بعضی سخنانش استنباط کرده اند که اشعری است و از آنچه نقل کرده و از کلیاتش برمی آید که اهل منبر و وعظ و خطابه هم بوده است چنانکه کتاب بوستان و بسیاری از قصاید و غزلیات او بهترین مواعظ بشمار می رود.(کلیات سعدی، 1369، .(13 از خصایص شگفت انگیز سعدی دلیری و شهامتی است که در حقیقت گویی بکار برده است. سعدی از بزرگان عصر خود مداحی کرده است. سعدی متدین و مذهبی بلکه متعصب است.وجود سعدی را ازعشق و محبت سرشته اند.(کلیات سعدی، 18،.(1369
عدالت 1-1
در آرمانشهرسعدی، عدالت مهمترین رکن جامعه است و چنانکه در ترتیب ابواب بوستان و حجم آنها مشاهده میشود باب عدالت، نخستین و حجیمترین این ابواب است. عدالت در نظر سعدی - همچون دیگر حکما - نه یک فضیلت در کنار سایر فضایل بلکه برایند کمالات است و شاخصه اصلی یک جامعه آرمانی، گسترش عدالت درآن جامعه است. در نظر سعدی عدالت امری است که در اجتماع از بالا به پایین جریان دارد؛ اگر فرادستان عدالت نورزند فرودستان نیز چندان با عدالت مانوس نمیشوند و ملک نیز باقی نمیماند:
خبر داری از خسروان عجم که کردند بر زیردستان ستم
نه آن شوکت و پارسایی بماند نه آن ظلم بر روستایی بماند
عدالت در اصول معماری پایدار یکی از ارکان مهم است به صورتی در بحث استفاده از انرژی همه انسانها جدای مقوله مکانی و زمانی دارای سهم یکسان و برابرند. در معماری اسلامی نیز این امر به دلیل اندیشه عدالت محور اسلام همیشه به صورت جدی دنبال می شده است.
اخلاق 2-1
مردم شهر آرمانی سعدی به تربیت اهمیت میدهند، ناسزا نمیگویند و نمامی از جانشان رخت بربسته است؛ اندازه نگه میدارند و باور دارند که هر عملی مکافاتی دارد، بخشندگی و تسلط بر احساس و خشم و مبارزه با نفس اماره از خصوصیات اخلاقی مردک شهر آرمانی سعدی است.
چو خشم آیدت بر گناه کسی تامل کنش در عقوبت بسی
چو دشنام گویی دعا نشنوی به جز کشته خویشتن ندروی
تو را شهوت و حرص و کین و حسد چو خون در رگانند و جان در جسد
یکی از مشخصه های ویژه ی نظریه معماری مدرن، واژه ای است به نام »اخلاق گرایی« که به واسطه ی آن مبانی اخلاقی ای که توسط مبلغین آن که طراحان معماری بودند، رواج می یابد. این مشخصه بعدها در معماری پست مدرن نیز استفاده می شود و در واقع از فصل مشترک های این دو می باشد. ما در معماری سنتی و آمیزه های دینی خود نیز به همچنین مشخصه ای بر می خوریم.
امنیت 3-1
در طول تاریخ کمترین چشم داست مردم از حکومت تأمین امنیت فردی و اجتماعی بوده است.در گیرو دار حمله مغول، سرزمین فارس چندین سال از تعرض مصون ماند و به تدبیر اتابکان سلغری پای مغولان به این سرزمین باز نشد. سعدی چندین بار اقدام اتابک سعد را در این مورد ستوده است.
سکندر به دیوار رویین و سنگ بکرد از جهان راه یأجوج تنگ
تو را سد یأجوج کفر از زرست نه رویین چو دیوار اسکندر است
امنیت در شهر اسلامی نیز از ارکان این اندیشه می باشد، همانطور که در متون اسلامی علاوه بر مبانی امنیت، تجلی مصادیق امنیت در شهر و مکانهای دیگر نیز مورد نظر بوده است. خداوند طور را وادی ایمن می نامد (طه(80 و به شهر امن قسم می خورد ( تین(3 به علت اهمیت امنیت است که انبیا الهی به آن توجه جدی مبذول داشته اند "حضرت یوسف (ع) از میان تمام مواهب و نعمتهای مصر، انگشت روی مساله امنیت گذاشت و به پدر و مادر و برادران گفت:وارد مصر شوید که انشااالله در امنیت خواهید بود("مکارم شیرازی ، 1360، ج 10، ص .(84 نگاهی به تاریخ اسلام اهمیت وجود امنیت فردی و اجتماعی را در ابعاد گوناگون بیان می کند، از جمله:امنیت در برابر اشرار و امنیت داخلی (امنیت اقلیتهای مذهبی) امنیت در برابر ایجاد وحشت و حمله، امنیت شخصی (آزادی و امنیت در امر به معروف و نهی از منکر)، امنیت مسافر و امنیت عرضی و معنوی که هر یک بر کالبد و روح شهرهای دوران اسلامی تاثیر مشخص داشته است. (امین زاده .(1367 شهرهای دوران اسلامی و به ویژه شهرهای ایران در امر دفاع از شهر و تامین امنیت آن از آخرین امکانات استفاده می کردند. (گوستاولوبون ، 1354، ص.(198
احترام 4-1
احترام به نام نیک دیگران که از جمله فضایل اخلاقی است و خود باعث جاودانماندن نام نیک انسان می شود. چو خواهی که نامت بود جاودان مکن نام نیک بزرگان نهان
در معماری سنتی ایران بحث احت رام به گونه های متفاوت وارد شده است، برای مثال بحث سلسله مراتب در هنگام ورود به یک بنای مذهبی مثل مسجد، یا در خط آسمان شهر هیچ بنایی بلندتر از مسجد نبوده است. در معماری پست مدرن بازگشت به گذشته بعد از یک دوره (معماری مدرن) عدم توجه به تاریخ را شاهد هستیم. در معماری پایدار و معماری سبز نیز بحث احترام به گونه ای دیگر وارد می شود، اصل چهارم معماری سبز احترام به کاربران است. معماری سبز به تمامی افرادی که از ساختمان استفاده می کنند احترام می گذارد. اصل پنجم معماری سبز احترام به سایت است و بیان می کند که هر ساختمان باید زمین را به گونه ای آرام و سبک لمس کند. در معاری پایدار نیز به همین صورت اصل احترام به طبیعت را داریم.
ساده زیستی و سادگی 5-1
سادهزیستی و دوری از تجملات و توجه به زیردستان و لشکریان که این نیز یکی از مهمترین دلایل استحکام حکومت از نظر سعدی است و سبکباری، پندپذیری و دوری از غفلت و حرص و جاه و دلنبستن به دنیا نیز از خصلت های نیکو می باشند، زیرا حرص و طمع ریشه بسیاری از رذایل است و اگر وجود انسان را فراگیرد بسیاری از رذایل را در وجود آدمی بارور میکند و رشته دل انسان را به دنیا گره میزند
سبکبار مردم سبکتر روند حق این است صاحبدلان بشنوند سادگی و عدم توجه به تزیینات دو ویژگی بارز معماری مدرن هستند، شعار معروف میس وندرروهه »کمتر بیشتر است« و
آدلف لوس »تزیینات جنایت است« گواه بر آن است. در معماری سنتی و اسلامی ایران تلاش میشده کار بیهوده انجام نشود و از اسراف پرهیز میکردند. آموزه های اسلامی روی به حداقلی کردن ماده و جلب توجه انسان ها به حقایقی ورای ماده دارند. چنین رویکردی سبب می شود که مسجد فضایی فاقد تشریفات و تزئینات بیهوده باشد. خداوند در آیه 33 تا 35 سوره زخرف می فرماید
:لولا ان یکون الناس امه واحده لجعلنا لمن یکفر بالرحمن لبیوتهم سقفا من فضه و معارج علیها یظهرون (33)
لبیوتهم ابوابا و سررا علیها یتکؤن (34)
و زخرفا و ان کل ذلک لما متاع الحیاه الدنیا و الآخره عند ربک للمتقین (35) از این آیه بر می آید که گرایش به تزئینات و زیور دادن بناها رفتاری کافر مآبانه و غیر اسلامی است و فضای مسجد مبتنی بر
رویکردی روحانی در تلاش است تا توجه به ظواهر را به عنوان تمایل به صور مادی کاهش داده و با اتخاذ رفتاری پرهیزکارانه، زهد را به مثابه بنیادی ترین ارزش در سیمای کالبدی زیست مسلمانی آشکار کند. رویکردی که در دوره های متاخر خلافت اسلامی و در کشورهای مسلمان مختلف به سبب تاثیر گذاری حاکمان بر روند ساخت فضاهای مذهبی و توجه عامه مردم به صورت و سیمای ظاهری امور، به دست فراموشی سپرده شد. نتیجه آنکه امروزه با مساجدی مواجه هستیم که برخلاف رویکرد زاهدانه مسجد پیامبر با تزئینات حداکثری روح تقوا و بندگی را از فضای عبادت دور کرده و بر جنبه های تشریفاتی و غیر عبادی مسجد تاکید می کنند. محراب پرنقش و نگار روبرو یکی از مثال های بی نهایتی است که امروزه در جوامع مسلمین با آنها مواجه هستیم.
جدول.3 دیدگاه های سعدی در مورد شهر سازی و معماری
مأخذ جدول.3 بر اساس پردازش بررسی و پژوهش تحقیق از نگارنده
دوره تاریخی ای که سعدی در آن می زیسته هم زمان با دوره ایلخانی بوده است در ابتدا ویژگی های معماری سبک ایلخانی را تو ضیح داده و سپس به بررسی تحلیلی در رابطه با معماری این دوره و واژگان به مار رفته در بوستان و گلستان می پردازیم:
سبک آذری:
با ورود مغولان (ایلخانی) این شیوه معماری آغاز گردید و تا زمان صفویه ادامه داشته است. چون اولین بناها درتبریز احداث گردید به سبک آذری معروف است. دورهی حکومت غازان خان را آغاز سبک آذری می دانند. سبک آذری خود به دو شیوه ایلخانی و تیموری قابل تفکیک میباشد:
شیوهی اول سبک آذری مربوط به دورهی ایلخانی به مرکزیت تبریز که مورد بحث ما می باشد دارای ویژگیهای زیر است:
.1 ساخت بناهای سترگ و عظیم .2 توجه به تناسبات عمودی بنا .3 ساخت ایوان با پلان مستطیل شکل
.4 تنوع در ایوان سازی .5 استفاده از تزئیناتی چون گچبری، کاشی زرین فام و کاشی نقش برجسته.
واژه ایوان 12 بار در بوستان و 1 بار در گلستان آورده شده است، در شیوه معماری ایلخانی بیشتر از هندسه در طراحی استفاده میکردند و به این سبب گوناگونی طرحها و تنوع در ایوان سازیها در این شیوه بیشتر از همه است.
واژه بارگاه 9 بار در بوستان و 1 بار در گلستان آورده شده، واژه درگاه 8 بار در بوستان و واژه جایگاه 2 بار در بوستان و واژه کاخ 2 بار در بوستان و 1 بار در گلستان و واژه عمارت 1بار در بوستان و 1 بار در گلستان و واژه خوابگاه 2 بار در بوستان تکرار شده است.
واژه های پادشاه، ملک، سلطان و شاه روی هم 165 بار در بوستان و 28 بار در گلستان تکرار شده اند، در شیوه ایلخانی ساختمانهای ساخته شده همچون گنبد سلطانیه و مسجد علیشاه تبریز از اندازههای شاهانه برخوردار بودند. در این دوره ایوان سازی های بلند و باریک سردر که یک جفت ستاره نیز در دو طرف آن، بلندی را بیشتر جلوه میداد رواج یافت. به طور کلی در دوره ایلخانی عناصر نما بر حرکت عمودی تاکید دارند. معماری این دوره از جهاتی با دوره گوتیک قابل مقایسه است و در پی سبک نشان دادن نما از طریق افزایش جرزهای عمودی و بازشوهای کشیده با قوس جناغی است. جهت غالب نمای دوره ایلخانی به سوی آسمان است. سردرها در این دوره تناسبات نمادین یافتند و به عناصر برجسته نمای شهری تبدیل شدند. واژه های دیوار، حصار، دروازه، باره، پل، رباط و کاروان روی هم 26 بار در بوستان و 15 بار در گلستان آمده است.
واژه بازار 8 بار در بوستان و 7 بار در گلستان و واژه دکان 3 بار در بوستان و نیز واژه حجره 2 بار در بوستان آمده است. واژه های باغ، بوستان و گلستان روی هم 19 بار در بوستان و 13 بار در گلستان تکرار شده اند.
واژه های خانه، منزل و سرا روی هم 52 بار در بوستان و 14 بار در گلستان آمده است.
واژه های مدرسه، استاد، معلم، شاگرد روی هم 5 بار در بوستان و 4 بار در گلستان آمده است. واژه های مسجد، بتکده، بتخانه و دیر مغان 13 بار در بوستان و 1 بار در گلستان آورده شده است. واژه شهر بار در 21 بوستان و 1 بار در گلستان آمده است.
واژه معمار 1 بار در بوستان آمده است.
واژه های طاق، صفه، خشت و سنگ 64 بار در بوستان و 13 بار در گلستان آمده است.
جدول.4 دیدگاه های سعدی در مورد معماری
