بخشی از مقاله
چکیده
تمرکز شدید و عدم تعادل از جمله ویژگی هاي کشورهاي جهان سوم است. براي ایجاد تعادل و به منظور شکل دادن فضاهاي مناسب و همگون، بحث برنامه ریزي منطقه اي مطرح شده و اولین گام در برنامه ریزي منطقه اي شناخت نابرابریهاي اکولوژیکی ،اقتصادي،اجتماعی و فرهنگی نواحی مختلف می باشد. ایجاد توازن در عموم ساختارها و سامانه هاي روستایی از مصادیق بارز توسعه یافتگی به شمار می رود. دراین پژوهش به منظور سنجش سطح توسعه اکولوژیکی سکونتگاههاي حوزة روستایی اخترآباد شهرستان ملارد از توابع استان تهران، شاخص هایی در بخش هاي توپوگرافی (سطوح ارتفاعی و شیب اراضی)، ویژگیهاي خاك و قابلیت اراضی، پوشش گیاهی و سوانح و بلایاي طبیعی در میان 45 سکونتگاه روستایی مورد مطالعه قرار گرفته و سپس با کمک معیارها و زیرمعیارهاي مورد بررسی، مجموعه روستاهاي محدوده مطالعاتی تحت 5 سطح توسعه یافتگی یا مطلوبیت (توسعه یافته، نسبتاً توسعه یافته، توسعه متوسط، کمتر توسعه یافته و توسعه نیافته) مورد طبقه بندي واقع شده اند. در نهایت جهت تعیین سطح توسعه نهایی محیطی - اکولوژیکی سکونتگاههاي روستایی محدوده مطالعاتی در چارچوب روش تحلیل سلسله مراتبی (A.H.P)، ابتدا نسبت به تعیین ضریب اهمیت (وزن) معیارها از طریق مقایسه زوجی(دودویی) اقدام شده و پس از نرمالیزه نمودن، با اثرگذاري وزن هر یک از معیارها در میزان ارزش هر یک از سکونتگاهها در آن معیار و زیر معیار مربوطه، امتیاز نهایی نقاط روستایی تعیین گردیده است. بنابراین در این تحقیق هدف بررسی عمیق تر ویژگی هاي اکولوژیکی سکونتگاههاي مورد مطالعه جهت تشریح ساختار کلی هر روستا و تعیین میزان درجه توسعه یافتگی است. نتایج حاصل از این تحقیق نشان دهنده نابرابریهاي اکولوژیکی روستاهاي مورد مطالعه و نقش آن در درجه توسعه یافتگی می باشد.
واژگان کلیدي: ارزیابی،توسعه اکولوژیکی، سکونتگاههاي روستایی، AHP
مقدمه :
فرآیند تحلیل سلسله مراتبی یکی از جامع ترین سیستم هاي طراحی شده براي تصمیم گیري با معیار هاي چند گانه است زیرا این تکنیک امکان فرموله کردن مساله را بصورت سلسله مراتبی فراهم می کند و همچنین امکان در نظر گرفتن معیار هاي مختلف کمی و کیفی را در مساله دارد این فرآیند گزینه هاي مختلف را در تصمیم گیري دخالت داده و امکان تحلیل حساسیت روي معیارها و زیر معیار ها را دارد ، علاوه بر این بر مبناي مقایسه زوجی بنا نهاده شده، که قضاوت و محاسبات را تسهیل می نماید همچنین میزان سازگاري و ناسازگاري تصمیم را نشان می دهد که از مزایاي ممتاز این تکنیک در تصمیم گیري چند معیاره می باشد. بعلاوه از یک مبناي تئوریک قوي برخوردار بوده و بر اساس اصول بدیهی((axioms بنا نهاده شده است که در ادامه به بیان این اصول می پردازیم. در هر تصمیم گیري فضاي تصمیم سازي به صورت پیوسته یا گسسته
٢٤٩
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
می باشد . همچنین ممکن است تصمیم گیري تک معیاره یا چند معیاره باشد بعلاوه این معیارها می توانند به صورتهاي کمی،کیفیو یا تلفیقی از هر دو (در حالت چند معیاره)باشند که در هر یک از این حالتها نحوه ي تصمیم گیري متفاوت است.
به عنوان اولین نمونه هاي تحقیقاتی در سطح جهانی میتوان به مطالعات بنایی وکاشانی در زمینه AHP به تحلیل قابلیت اراضی اشاره کرد)بناي کاشانی ،1989، (98 عمده مطالعات جهانی در این زمینه در اوخر دهه 90 انجام پذیرفته است
(Dai,2001,63) و manlum) .(Zhang,2008,35)،(2003,60در پایان نامه کارشناسی ارشد خود در تحلیل فضاي سبز شهري، از GISو AHP بهره برده است و معیارهاي انتخابی وي، عوامل:آلودگی هوا،آلودگی آب و سطحی،آلودگی آب زیرزمینی وآلودگی صوتی بوده و در قضاوت به جاي 9 درجه اهمیت از 3 درجه اهمیت در روش مقایسه زوجی استفاده نموده است. استفاده از GISو AHP براي مکان گزینی خانه هاي مسکونی و نیز دفع پسماند بترتیب توسط الشلبی در سال
2003 و بنر در سال 2007 انجام شده است.
تکنیک هاي تجزیه و تحلیل چندمعیار ه، ابزارهاي شناخته شدة پشتیبان تصمیم گیري هستند که در ارتباط با تصمیم گیري در مسائل پیچیده، که جنبه هاي فناوري شده ، اقتصادي، محیطی و اجتماعی می باید در نظر گرفته شوند، استفاده می شوند
. براي بهینه سازي مسائل مختلف مکان یابی، این تکنیک ها به دفعات باGIS ترکیب شده است. AHP به عنوان یک روش تصمیم گیري چند معیاره از مقایسه دوبه دوي معیارها استفاده می کند تا به درجه بندي اولویت هاي مربوط به گزینه هاي مختلف برسد ( .(Saaty & Vagas, 1988 در ایران استفاده از ارزیابی چند معیاري را می توان به مواردي، همچون
(توفیق ، 1372،( 21 و (زبردست، 9، (1382 اشاره نمود. اماترکیب ارزیابی چند معیاري با GIS و استفاده از امکانات و قابلیت هاي محیط GIS کاري جدیدتر محسوب می شود (احمد زاده، 1382، (21 و (شکوهی ،نوریان ، 53، (1383 و ضرورت این نوع تحقیق، استفاده از فن آوري نو در برنامه ریزي شهري (Wang,2008,388) براي متخصصان جغرافیاي شهري و تبدیل فاکتورهاي کیفی اقتصادي و اجتماعی به فاکتورهاي کمی است(.(Belton,1983,219 تکنیک AHP از سوي پرفسور توماس ال، ساعتی براي تصمیم گیري و ارزیابی ابداع شد .(Saaty,1980,7) کاربردهاي محیطی و شهرسازي به علت پیچیده بودن منابع مختلف و معیارهاي چندگانه از این سیستم بخوبی استفاده می نمایند( Malczewski، 35،.(2004
مستوفی الممالکی در مقاله اي تحت عنوان "بررسی عوامل موثر بر کاربري اراضی مسکونی در شهر قشم با استفاده از الگوهاي فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و درجه بندي و اولویت بندي مولفه ها((TOPSIS به این نتیجه رسیده است که چهار گروه عوامل اقتصادي ،محیطی ،اجتماعی و فرهنگی بر کاربري اراضی شهر قشم موثر بوده است.
Azoumahو همکارانش براي مکانیابی نیروگاه خورشیدي شش معیار منابع آبی ،ساختار خاك،زمین شناسی ،توپوگرافی،میزان تقاضاي انرژي و دسترسی به زمین را مد نظر قرار دادند.( .(Azoumah & et.al, 2010:1546
سازمان CHZMHILL در پروژه ي مطالعه ي مکانیابی نیروگاه در ایالت وایومینگ آمریکا را در سه مرحله ي -1
جمع آوري داده ها و تشخیص محدودیت و فاکتورها -2 تجزیه و تحلیل مناسب براي تعیین مکانهاي منتخب و-3 تجزیه و تحلیل تفصیلی و مکانیابی نهایی انجام داد.براي این منظور از معیارهاي متفاوتی استفاده و به هر یک بر اساس نظر کارشناسی امتیازي داده شد که مکانهاي داراي بیشترین امتیاز به عنوان مناسبترین سایتها انتجاب شدند(.(CHZMHILL,2005:1
دنیاي اطراف ما مملو از مسائل چند معیاره است و انسانها همیشه مجبور به تصمیم گیري در این زمینه ها هستند. به طور مثال هنگام انتخاب شغل معیارهاي مختلفی مانند درآمد،موقعیت اجتماعی،خلاقیت ابتکار و . . . مطرح می باشد که فرد تصمیم گیرنده گزینه هاي مختلف را باید بر طبق این معیار ها بسنجد. براي انتخاب منزل نیز معیار هاي متفاوتی چون هزینه، نزدیکی به محل کار، فرهنگ مردم محله، دسترسی به مراکز خرید، دسترسی به مراکز آموزش کودکان مطرح می باشد که تصمیم گیرنده باید بهترین گزینه را از نظر این معیار ها انتخاب کند.
٢٥٠
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
فرآیند تحلیل سلسله مراتبی یکی از جامع ترین سیستم هاي طراحی شده براي تصمیم گیري با معیار هاي چند گانه است زیرا این تکنیک امکان فرموله کردن مساله را بصورت سلسله مراتبی فراهم می کند و همچنین امکان در نظر گرفتن معیار هاي مختلف کمی و کیفی را در مساله دارد این فرآیند گزینه هاي مختلف را در تصمیم گیري دخالت داده و امکان تحلیل حساسیت روي معیارها و زیر معیار ها را دارد ، علاوه بر این بر مبناي مقایسه زوجی بنا نهاده شده، که قضاوت و محاسبات را تسهیل می نماید همچنین میزان سازگاري و ناسازگاري تصمیم را نشان می دهد که از مزایاي ممتاز این تکنیک در تصمیم گیري چند معیاره می باشد. بعلاوه از یک مبناي تئوریک قوي برخوردار بوده و بر اساس اصول بدیهی((axioms بنا نهاده شده است که در ادامه به بیان این اصول می پردازیم. در هر تصمیم گیري فضاي تصمیم سازي به صورت پیوسته یا گسسته می باشد . همچنین ممکن است تصمیم گیري تک معیاره یا چند معیاره باشد بعلاوه این معیارها می توانند به صورتهاي کمی،کیفیو یا تلفیقی از هر دو (در حالت چند معیاره)باشند که در هر یک از این حالتها نحوه ي تصمیم گیري متفاوت است.در نمودار زیر انواع تصمیم گیري نشان داده شده است.نمودار (1) حالت هاي مختلف تصمیم گیري(منبع:فرایند تحلیل سلسله مراتبی ،قدسی پور(1388
نمودار (1) حالت هاي مختلف تصمیم گیري(منبع:فرایند تحلیل سلسله مراتبی ،قدسی پور(1388
فرآیند تحلیل سلسله مراتبی داراي دو مشکل اصلی است:
-1 فقدان استاندارد براي اندازه گیري معیارهاي کیفی، -2 فقدان واحد براي تبدیل معیارها (اعم از کیفی و کمی)به یکدیگر
اصول فرآیند تحلیل سلسله مراتبی :
توماس ساعتی (بنیانگذار این روش) چهار اصل زیر را به عنوان اصول فرآیند تحلیل سلسله مراتبی بیان نموده و کلیه محاسبات ،قوانین و مقررات را بر این اصل بنا نهاده است.این اصول عبارتند از:
اصل:1شرط معکوسی -(Reciprocal Condition)اگر ترجیح عنصر A بر عنصرB برابر n باشد،ترجیح عنصر B بر عنصرA برابر n/1 خواهد بود، اصل :2اصل همگنی -(Homogenity) عنصر Aبا عنصرB باید همگن و قابل مقایسه باشند.به بیان دیگر برتري عنصرA بر عنصرB نمی تواند بی نهایت یا صفر باشد، اصل:3وابستگی(-(Dependency هر عنصر سلسله مراتبی به عنصر سطح بالاتر خود می تواند وابسته باشد و به صورت خطی این وابستگی تا بالاترین سطح می تواند ادامه داشته باشد، اصل :4انتظارات(-(Expectations هرگاه تغییري در ساختمان سلسله مراتبی رخ دهد پرسه ي ارزیابی باید مجددا انجام گیرد.( فرایند تحلیل سلسله مراتبی ،قدسی پور(1388
علاوه بر اینکه فرآیند تحلیل سلسله مراتبی بر اساس چهار اصل فوق بنیانگذاري شده و از یک تئوري قوي برخوردار است همچنین مزایاي فراوانی دارد.
٢٥١
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
مزایاي فرآیند تحلیل سلسله مراتبی:
فرآیند طوري طراحی شده است که با ذهن و طبیعت بشري مطابق و همراه می شود و با آن پیش میرود.این فرآیند مجموعه اي از قضاوتها (تصمیم گیریها) و ارزش گذاري هاي شخصی به یک شیوه ي منطقی می باشد.به طوري که می توان گفت تکنیک از یک طرف وابسته به تصورات شخصی و تجربه جهت شکل دادن و طرح ریزي مسئله بوده و از طرف دیگر به منطق،درك و تجربه جهت تصمیم گیري و قضاوت نهایی مربوط می شود.کلیه افراد اعم از دانشمندان اجتماعی و فیزیکی،مهدسین و سیاستمداران و حتی افراد عامی می توانند این روش را بدون استفاده از متخصصین بکار ببرند.امتیاز دیگر فرآیند تحلیل سلسله مراتبی این است که ساختار و چارچوبی را جهت همکاري و مشارکت گروهی در تصمیم گیري ها یا حل مشکلات مهیا می کند. ساعتی در یکی از کتاب هاي خود تحت عنوان تصمیم گیري براي مدیران که در سال 1990 به چاپ رسانده است .
ویژگی هاي تحلیل سلسله مراتبی را به شرح زیر بیان می کند:
-1 یگانگی و یگتایی مدل(– (Unity فرآیند تحلیل سلسله مراتبی یک مدل یگانه، ساده و انعطاف پذیر براي حل محدوده وسیعی از مسایل بدون ساختار است که براحتی قابل درك براي همگان می باشد.
-2 پیچیدگی( – (Complexity براي حل مسایل پیچیده، فرآیند تحلیل سلسله مراتبی هم نگرش سیستمی و هم تحلیل جزء به جزء را به صورت توام به کار می برد. عموماً افراد در تحلیل مسایل یا کل نگري کرده و یا به جزئیات پرداخته و کلیاترا رها می کنند. در حالی که فرآیند تحلیل سلسله مراتبی هر دو بعد را با هم به کار مب بندد.
-3 همبستگی و وابستگی متقابل((- Interdependence فرآیند تحلیل سلسله مراتبی را به صورت خطی در نظر می گیرد. ولی براي حل مسایلی که اجزاء به صورت غیر خطی اند وابسته اند نیز به کار گرفته می شود.
-4 ساختار سلسله مراتبی(– (Hierarchy Structuring فرآیند تحلیل سلسله مراتبی اجزاء یک سیستم را به صورت سلسله مراتبی سازمان دهی می کند که این نوع سازمان دهی با تفکر انسان تطابق داشته و اجزاء در سطوح مختلف طبقه بندي می شوند.
-5 اندازه گیري -(Measurement)فرآیند تحلیل سلسله مراتبی مقیاسی براي اندازه گیري معیار هاي کیفی تهیه کرده و روشی براي تخمین و برآورد اولویت ها فراهم می کند.
-6 سازگاري - (Consistency) فرآیند تحلیل سلسله مراتبی سازگاري منطقی قضاوت هاي استفاده شده در تعیین اولویت ها را محاسبه کرده و ارایه می نماید.
-7 تلفیق - (Synthesis) فرآیند تحلیل سلسله مراتبی منجر به برآورد رتبه نهایی هر گزینه می شود.
-8 تعادل - (Tradeoffs) فرآیند تحلیل سلسله مراتبی اولویت هاي وابسته به فاکتورها در یک سیستم را در نظر گرفته و بین آنها تعادل بر قرار می کند و فرد را قادر می سازد که بهترین گزینه را بر اساس اهدافش انتخاب کند.
-9 قضاوت و توافق گروهی - (Judgment and Consensus) فرآیند تحلیل سلسله مراتبی بروي توافق گروهی اصرار و پافشاري ندارد ولی تلفیقی از قضاوت ها ي گوناگون را می تواند ارایه نماید.
-10 تکرار فرآیند(- (Process Repetition فرآیند تحلیل سلسله مراتبی فرد را قادر می سازد که تعریف خود را از یک مسئله تصحیح کند و قضاوت و تصمیم خود را بهبود دهد.( فرایند تحلیل سلسله مراتبی ،قدسی پور(1388
انواع سلسله مراتبی ها:
-1 سلسله مراتبی ساختاري -2 (Structural Hierarchies) سلسله مراتبی وظیفه اي( Functional (Hierarchies
٢٥٢
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
در یک سلسله مراتبی ساختاري عناصر عموماً به صورت فیزیکی با هم در ارتباط می باشند به طور مثال می توان گفت که موجودات جهان هستی به دو دسته کلی رشد کننده و غیر رشد کننده تقسیم می شوند. که در این بین رشد کنندگان به دو دسته نباتات و حیوانات تقسیم شده و حیوانات به دو دسته عاقل و غیر عاقل گروه بندي می شوند. در مقابل در سلسله مراتبی هاي وظیفه اي اجزاء به صورت اعتباري و یا وظیفه اي با هم مرتبط بوده و تشکیل یک سیستم را می دهند. مثلاً
خرید یک اتومبیل به عوامل مختلفی مانند هزینه، مصرف سوخت، ایمنی، مدل و .... بستگی دارد. اهمیت این عوامل در شرایط مختلف متغییر بوده و در برخی مواقع ممکن است این عوامل حذف یا اضافه شوند این عوامل به تصمیم گیرنده، شرایط تصمیم گیري و ... بستگی دارند. این گونه سلسله مراتبی ( وظیفه اي) کمک می کند که انسان ها یک سیستم را به سمت دلخواه ( افزایش بهروري، بهبود اجرا و ...) هدایت کند .
