بخشی از مقاله
ارزيابي ميزان اثربخشي اعتبارات خرد در توسعه سکونتگاههاي روستايي مطالعه موردي ( دهستان کوهسارات ، شهرستان مينودشت )
چکيده :
اعطاي اعتبارات خرد از جمله سياستهايي است که از سوي دولتمردان به عنوان ابزاري براي توانمندسازي روستاييان مورد توجه قرار گرفته است . به نحوي که تا پايان سال ٢٠٠٩ بيش از ١٢٨ ميليون نفر در جهان اعتبارات خرد دريافت نموده اند کشور ما نيز از اين قاعده مستثني نبوده است و در طي سال هاي اخير تلاش شده است با اعطاي اعتبارات و تسهيلات زمينه را هرچه بيشتر براي توسعه روستاها فراهم آورد. تحقيق حاضر به دنبال ارزيابي ميزان اثربخشي اعتبارات خرد در توسعه سکونتگاههاي روستايي در دهستان کوهسارات واقع در بخش مرکزي شهرستان مينودشت ميباشد. روش تحقيق در اين پژوهش توصيفي – تحليلي بوده و اطلاعات مورد نظر با استفاده از کتب و اسناد معتبر و همچنين تکميل پرسشنامه ( ١٠٠ مورد) گردآوري شده است . جامعه آماري نيز شامل روستايياني بوده که از اعتبارات خرد استفاده نموده و حداقل سه سال از مدت دريافت اين اعتبارات گذاشته باشد. براي تحليل داده نيز از نرم افزار spss و مدل تحليل عاملي استفاده شده است . نتايج تحقيق حاکي از آن است کهاعتبارات بيشترين تأثير خود را در ابعاد اقتصادي از جمله در افزايش درآمد، رونق فعاليت هاي اقتصادي و تنوع اشتغال به جا گذاشته است . از سوي ديگر به واسطه روابط نظاموار سکونتگاههاي روستايي ابعاد اجتماعي و کالبدي نيز متحول گشته اند به کلام ديگر بواسطه تغييرات اقتصادي صورت گرفته ، ابعاد اجتماعي و کالبدي نيز دچار تغيير و تحول گشته اند. کاهش مهاجرت ، افزايش کيفيت مسکن ، افزايش سطح زندگي و رضايت شغلي از جمله اين اثرات است .
واژگان کليدي:ارزيابي، اعتبارات خرد، توسعه ، سکونتگاههاي روستايي، دهستان کوهسارات
مقدمه
فضاي جغرافيايي به مفهوم نمود فعاليت انسان داخل محيط در بستر زمان ، عرصه اصلي مطالعات علم جغرافيا را تشکيل مي دهد.
بنابراين هر پديده اي را در فضاي جغرافيايي بايد نمودي از کنش متقابل انسان و محيط دانست و نحوه نظم پذيري و سازمان يابي مجموعه ي پديده ها و کنش متقابل بين آن ها فضاي جغرافيايي را پديد مي آورند (سعيدي، ١٣٨٤، ١١). در اين ميان فضاهاي روستايي اجزايي از فضاي جغرافيايي هستند که در عرصه هاي مختلف فعاليت هاي اقتصادي و اجتماعي، در کنش متقابل با يکديگر بوده و با يک عملکرد سيستمي بر يکديگر تأثير گذاشته و از يکديگر تأثير مي پذيرند. پس با اين نگرش ، عرصه هاي روستايي به عنوان فضاهاي محدود جغرافيايي به شمار ميآيند که از عملکرد فعاليت انسان بر روي محيط طبيعي از يک طرف و تأثير نيروهاي بيروني بر عرصه هاي روستايي از سوي ديگر در طول زمان شکل گرفته و دچار تغيير و تحولاتي گشته است . بدين ترتيب سکونتگاههاي روستايي، شکل پيچيده و نظام واري از پديده هاست که هرگونه تغييري در جزئي از آن ، تغيير در ساخت و کارکرد ودر کل ، چشم انداز جغرافيايي آن خواهد داشت . بنابراين تغيير در فضاهاي روستايي نه تنها تحت تأثير نيروهاي دروني و محلي است ، بلکه بخشي نيز متأثر از عوامل و رخدادهاي بيروني از جمله سياست گذاري ها و يا اقدامات عمراني در مقياس هاي محلي، ناحيه اي و ملي است (سعيدي، ١٣٨٨، ٢٤).
از جمله اين اقدامات عمراني، اعطاي تسهيلات مالي است که با هدف توسعه سکونتگاههاي روستايي به آن راه پيدا کرده است ، و در ابعاد مختلف حيات جامعه روستايي را متأثر نموده است . اعطاي اعتبارات کوچک مقياس نقش مهمي در تمرکز و جهت دهي به سرمايه هاي اندک روستاييان و ايجاد روحيه مشارکت و کار گروهي دارد.
اعطاي اعتبارات خرد به روستاييان در سطح بين المللي از دهه هاي پاياني قرن بيستم به عنوان ابزاري براي توانمندسازي آنان مورد توجه جديتر مسئولين قرار گرفته است (١٤ ,١٩٩١,piscke) . به نحوي که تا پايان سال ٢٠٠٩ بيش از ١٢٨ ميليون نفر در جهان اعتبارات خرد دريافت نموده اند. ,٢٠١١ ,Bruno Crepon& et al
٢) کشور ما نيز از اين قاعده مستثني نبوده است و در طي سال هاي اخير تلاش شده است با اعطاي اعتبارات تسهيلات بانکي زمينه را هر چه بيشتر براي توسعه روستا ها فراهم آورد( بهاالدين نجفي 384، 3).
منظم ترين تلاش ها و تجارب در اين زمينه شامل فعاليت هايي است که توسط وزارت جهاد کشاورزي و در چارچوب فعاليت هاي بانک کشاورزي، انجام پذيرفته اند؛ لذا در تحقيق حاضر به ارزيابي ميزان اثر بخشي سرمايه گذاري هاي انجام شده توسط منابع سيستم هاي بانکي در توسعه روستاهاي دهستان کوهسارات واقع در شهرستان مينودشت پرداخته شده است که از لحاظ بنيان هاي اقتصادي عموماً وابسته به بخش کشاورزي مي باشد. سهم بالاي توليدات کشاورزي و فراوردهاي لبني و ساختار شکننده اقتصادي روستاييان اين دهستان باعث اهميت بيشتر مسائل تأمين مالي شده است . پرسش اساسي در اين تحقيق اين است که برنامه هاي اعتباري خرد طي سالهاي اخير تا چه حد توانسته است زمينه ساز توسعه روستاهاي اين دهستان گردد. لذا جنبه هاي مختلف اقتصادي، اجتماعي و کالبدي
– فضايي حاصل از اعطاي تسهيلات مورد بررسي قرار گرفته است .
مباني نظري:
در پروژه هزاره سازمان ملل متحد اعتبارت خرد به عنوان استراتژي توسعه يافته اي که توانايي دستيابي به هدف کاهش فقر جهاني را تا حد نصف دارا مي باشد، تعريف شده است (رحماني،١٣٨٨، ١٢٨).
اعتبارات خرد که به عنوان سرمايه گذاري خرد نيز شناخته مي شود، به عنوان يک راه برونرفت از فقر در بنگلادش بعد از استقلال اين کشور به دليل هجمه فقر و قحطي پديدار شد و اولين قدم در اين زمينه را سازمان هاي غير دولتي(NGO)1 از جمله کميته توسعه روستايي بنگلادش ، بانک گرامين ،پروشيکا ( مرکزي براي توسعه انساني) و انجمن توسعه انساني برداشتند(2005،2,Develtere&Hugbrechts).
همانطور که از مفهوم آن مشخص است ، اعتبارات خرد در مقابله با اعتبارات کلان يا اعتباراتي که در آن حجم کلاني از سرمايه مالي به صورت يکجا در پروژه خاصي سرمايه گذاري مي شود شکل گرفته است و به عبارت ديگر مفهومي است که به قرضه هاي کوچکي که بدون استفاده ضمانت هاي قانوني سخت و به صورت دوره کوتاه مدت بازپرداخت سرمايه و در قالب بازپرداخت هاي کم به قرض گيرندگان فقير که عموماً در نواحي روستايي زندگي مي کنند اطلاق مي گردد. برنامه اعتبارات خرد فراهم آورنده ي فرصتي براي ايجاد نهادهاي پايدار محلي هستند. اگرچه در غالب مطالعات صورت گفته در ارتباط با اعتبارات خرد کمتر به اين مورد پرداخته شده و بيشتر به اثرات مستقيم آن بر زندگي مردم توجه گرديده است .((١٩٩٩١٢,Karmakar). اعطاي اين تسهيلات شرايط را براي پايداري سکونتگاههاي روستايي( به خصوص از بعد اقتصادي ) مهيا مي نمايد. در صورتي که اعتبارات خرد بتوانند با نهادهاي محلي پيوند برقرار نمايند يا مشارکت داشته باشند مي توانند در درون اين نهادها گسترش يابند.
اهداف اعتبارات خرد عبارت است از: افزايش توليد محصولات کشاورزي، بيرون راندن منابع غير رسمي از بازار اعتبارات ، کاهش هزينه توليد و افزايش درآمد سرانه ، کاهش نابرابريها و تعديل درآمدها و انتقال تکنولوژي(خزاعي، ١٣٧٩: ٣٧). همچنين بر پايه نظرات کارنر اعتبارات از سه طريق مي تواند بر توليد تأثير بگذارد: الف ) اعتبارات موجب رفع محروميت مالي شده و به توليدکننده اجازه ميدهد تا نهاده ها را به ميزان مناسب خريداري نمايد و اين امر منجر به افزايش کارايي تخصصي ميگردد.
ب ) اعتبار موجب خريد امکانات تکنولوژي ميگردد و به عبارت ديگر کارايي تکنيکي را افزايش مي دهد.
ج ) اعتبار امکان استفاده بهتر از نهاده هاي ثابت را فراهم ميآورد و از اين رو باعث افزايش توليد مي گردد(نادري مهديي،١٣٨١، ٣٩) از دهه ١٩٩٠ توانمندسازي فقرا در اولويت برنامه هاي توسعه بين المللي بوده که در اين راستا راهکارهاي مختلفي اتخاذ گرديده است .
يکي از استراتژي هاي مخصوص که در زمينه فقرزدايي مورد توجه سازمان هاي دولتي وغير دولتي قرار گرفت فراهم کردن وام هاي خرد، از طريق برنامه هاي اعتبارات خرد بوده است (٢٠٠٥١,develtere). در حال حاضراعطاي هدفمند تسهيلات مالي در کشورهاي مختلف به عنوان استراتژي موفق در زمينه فقر زدايي مورد استفاده قرار ميگيرد &Daley)
(١٣ :٢٠٠٢,Harris). همچنين نوعي حمايت درآمدي نيز به شمار مي آيد.(٢٠٠٢,١١ ,Robinson) موفقيت هايي که در نتيجه اجراي اين برنامه به دست آمده سبب تخصصي شدن نظام اعتبارات خرد گرديد به طوري که سازمان هاي مردم نهاد ( سمن )، اتحاديه هاي اعتباري، واسطه هاي مالي غير بانکي و بانک هاي تجاري به عنوان موسسات تأمين کننده منابع مالي و سرويس هاي متنوع اعتباري شناخته شده اند و در اين زمينه فعاليت مي نمايند.( مافي، ١٣٨٥، .(10
بانرجي با ارزيابي نقش اعتبارات خرد در شهر حيدر آباد هند به اين نتيجه رسيده است که برنامه هاي اعتبارات خرد تأثيرات مثبتي در ايجاد اشتغال داشته ولي در زمينه توسعه انساني و افزايش قدرت خريد توفيق چنداني نداشته است (٢٠١٠،١٧ ,Banerjee). ميزان تاثير اين تسهيلات در ياري رساندن به فقرا در گذشته همواره مورد بحث بوده است اما در سالهاي اخير همانگونه که کرپون و همکاران بيان نموده اند اين اعتبارات زمينه را براي دسترسي قشر وسيعي از روستاييان به خدمات مالي هموار نموده است از سوي ديگر از جمله مهمترين تأثيرات اين تسهيلات رونق فعاليت هاي کشاورزي است که اين امر بيشتر متأثر از سود حاصل از فروش محصولات کشاورزي در مقياس وسيع و همچنين افزايش مصرف کالا و اشتغال مي باشد.(١٦ ,٢٠١١ ,Bruno Crepon& et al).
کابوسکي و تونسند در پژوهشي به بررسي تأثير اعتبارات خرد در اقتصاد مناطق روستايي پرداخته اند، نتايج تحقيق آنان نشان ميدهد که برنامه هاي اعتباري که در مناطق روستايي اجرا شده منجر به افزايش دسترسي به اعتبارات و بازارهاي مالي شده است و تأثير عمده ي اين برنامه گسترش مقياس فعاليت خود اشتغالي خانواده ها در بخش هاي مختلف گرديده است . به بيان ديگر اين برنامه تأثيري در تنوع اشتغال نداشته و تنها باعث رونق فعاليت هاي موجود شده است ولي اين برنامه ها اثرات ناچيزي بر روي ميانگين مصرف و ديگر جنبه ها ( آموزش ، سلامتي و...) داشته است (١٥ ,٢٠٠٩ (,kaboski&Townsebd ).
هرچند بيشترين ميزان تأثير اعتبارات خرد در بعد اقتصادي سکونتگاههاي روستايي است اما اين تسهيلات به صورت مستقيم و غيرمستقيم منجر به تغييرات اجتماعي نيز ميگردد. ديولتر و هايبرچت در تحقيقي که در مورد کشور بنگلادش انجام داده اند در کنار تأثيرات اقتصادي به بررسي تأثيرات اجتماعي آن نيز پرداخته - اند. از نظر ايشان بيشتر ميزان تغييرات اجتماعي صورت گرفته متأثر از تغييرات اقتصادي بوده است (٥٠٠١١٧١.Develtere&Huybrechts).
محدوده مطالعاتي پژوهش
دهستان کوهسارات در بخش مرکزي شهرستان مينودشت بوده و در ٥٥ درجه و ١٣ دقيقه تا ٥٦ درجه و ١ دقيقه طول شرقي و ٣٧ درجه و ٠ دقيقه تا ٣٧ درجه و ٢٩ دقيقه عرض شمالي واقع شده است . بر اساس سرشماري نفوس و مسکن سال ١٣٨٥ جمعيت اين دهستان ١٤١٣٩ نفر (٣٢٧٢ خانوار) مي باشد.
نقشه شماره (١): موقعيت دهستان کوهسارات .منبع :سازمان نقشه برداري کشور١٣٩١
٧٨ درصد از شاعلين دهستان کوهسارات در بخش کشاورزي فعاليت دارند که عمده فعاليت هاي اقتصادي ساکنان اين دهستان شامل زراعت ، باغداري، پرورش طيور و زنبور عسل ، دامداري و پرورش کرم ابريشم مي باشد. حدود ١٦ درصد در بخش خدمات و
٦ درصد در بخش صنعت فعاليت دارند(سرشماري عمومي نفوس و مساکن ،١٣٨٧).
روش ها و فنون تحقيق
روش تحقيق در اين پژوهش ، روش توصيفي – تحليلي مي باشد، روش جمع آوري اطلاعات نيز مبتني بر مطالعات کتابخانه اي و ميداني با استفاده از روش پيمايشي و تکميل پرسشنامه بوده است .
پژوهش حاضر به دنبال تعيين نقش وام هاي خرد در توسعه روستايي است . جامعه آماري تحقيق روستايياني است که از اعتبارات خرد استفاده کردند و مدت ٣ سال از زمان دريافت آن گذشته است ، لذا ١٠٠ نفر از مجموع وام گيرندگان ساکن در دهستان کوهسارات جامعه آماري را تشکيل داده اند، در انتها داده هاي بدست آمده با استفاده از نرم افزار, SPSS و مدلتحليل عاملي مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته است .
همانگونه که در جدول ١مشاهده ميشود مقدار kmo برابر با ٠٦٩٩ ميباشد که بيانگر اين واقعيت است که داده ها براي تحليل عاملي مناسب بوده و نتيجه آزمون بارتلت نيز معنيدار ميباشد. آزمون بارتلت فرض يکه بودن ماتريس ضرايب همبستگي را به گونه اي آزمون ميکند که اگر آزمون بارتلت معنيدار نباشد ( يعني احتمال مربوط بزرگتر از ٠.٠٥ باشد )، اين امکان براي ماتريس همبستگي وجود دارد که ماتريس يکه باشد؛ و اين امر بدان معناست که ماتريس مذکور براي تحليل هاي بعدي مناسب نيست ( جي . ان کيم ، ١٣٨١، ٩٢ به نقل از شاه آبادي و ديگران ، ١٣٩٠، ٨٩). براي ترسيم نقشه نيز از نرم افزار ARC GISاستفاده شده است .
يافته هاي تحقيق :
مشخصات عمومي پرسش شوندگان :
ساختار اشتغال
