بخشی از مقاله
اثربخشی بسته آموزشی خودمراقبتی بر روی بیماران مبتلا به پرفشاری خون در بیمارستان ایرانشهر سال 1394
چکیده
در مطالعه حاضر که به هدف اثربخشی بسته آموزشی خودمراقبتی بر روی بیماران مبتلا به پرفشاری خون در بیمارستان ایرانشـهر در سال 1931 صورت گرفت پژوهشگر در بازه زمانی 8 روزه با استفاده از یک بسته آموزشی برای خود مراقبتـی بـر رو ی بیمـاران بـه بررسی اثر گزاری آن بر بیماران پرفشار خون پرداخت. جامعه آماری این پـژوهش بیمـاران مبـتلا بـه پرفشـاری خـون در بیمارسـتان ایرانشهر در سال 1931 بودند که 14 نفر بعنوان نمونه آماری انتخاب شدند .پژوهشگر پس از اجرای بسـته آموزشـی خـود مراقبتـی توسط پرسشنامهی محقق ساخته به ارزیابی این موضوع پرداخت. داده ها با استفاده از نرم افزار SPSS-16 مورد تجزیه وتحلیل قـرار گرفت. یافته ها نشان دادند که برنامه خود مراقبتی بر آگاهی ، نگرش و رفتارهای بهداشتی و کنترل فشار خون اثر معنی دار در سـطح خطای (5/50) دارد. با توجه به نتایج این مطالعه ، برنامه های خود مراقبتی به عنوان یک روش و الگوی موثر در زمینه کاهش میزان فشار خون و کنترل پرفشاری خون در سیستم بهداشتی درمانی مورد استفاده خواهد بود.
کلمات کلیدی: خود مراقبتی ، پر فشار خونی ، آگاهی ، نگرش ، رفتارهای بهداشتی
مقدمه:
فشار خون بالا یکی از مهمترین عوامل خطر بروز بیماریهای قلبی- عروقی و شایعترین عامل بروز نارسایی قلبی و سکته مغزی در بسیاری از کشورها و نیز مهمترین علت ایجاد نارسایی کلیه میباشد. توسعه های اقتصادی و صنعتی و گسترش ارتباطات سبب تغییراتی در شیوه زندگی و افزایش بروز بیماریهای قلبی شده است. این تغییرات شامل مصرف دخانیات، کمتحرکی و رژیم غذایی ناسالم میباشد. از طرفی طول عمر به دلیل کاهش بیماریهای واگیر در کشورهای در حال توسعه به سرعت در حال افزایش است و مردم به مدت طولانیتری در معرض این عوامل خطر قرار میگیرند. هر ساله نزدیک به 93 میلیون مورد سکته قلبی و مغزی در دنیا رخ میدهد که باعث مرگ بیش از 11 میلیون نفر میشود. و این در حالی است که در کشورهای در حال توسعه همچنان سیر صعودی دارد(.(1
امروزه نوع رژیم غذایی جامعه به سمتی سوق پیدا کرده که مصرف نا مناسب چربی ها زمینه ساز بروز بیماری های قلبی عروقی، کبدی، کلیوی، دیابت و چاقی بوده و از طرف دیگر مصرف سبزی ها و میوه ها که می توانند به پیشگیری از بیماری های قلبی عروقی و برخی از سرطان ها کمک کنند کاهش یافته است. به طوری که بیش از 35 میلیون مورد از 41 میلیون مرگ در سال 3510 به بیماریهای قلبی عروقی مربوط بوده است که در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه یک مشکل عمده بهداشت عمومی است که %35 از جمعیت بالغین به آن مبتلا هستند. این بیماری هم به واسطه خودش و هم به واسطه عوارض همراهش (سکته مغزی، حمله قلبی، بیماری ایسکمیک قلب، اختلال کار کلیه و نارسایی قلبی)، اثر قابل توجهی بر روی بیمار، بستگان و جامعه میگذارد و در صورتی که اقدامات مؤثر انجام نشود، میتواند منجر به مرگ یا ناتوانی دائمی شود .(3)
افزایش فشار خون ، یک بیماری شایع اما بدون علامت است که در صورت عدم درمان اغلب به عوارض مرگ باری منتج می شود. بدون علامت بودن این بیماری امکان تشخیص زودرس آن را کمتر می کند تعداد قابل توجهی از افراد با فشارخون بالا، از بیماری خود بیاطلاع هستند و حتی در صورت آگاهی، درمان ناکافی است و به اقدامات اساسی نیازدارد. به همین دلیل اسمش را گذاشته اند »قاتل خاموش : « بس که بی سروصدا پیشرفت میکند.
1
عوارضی هم که ایجاد میکند، یکی دوتا نیست؛ پس بهترین راه شناسایی آن اندازه گیری فشارخون است که باید با دقت وصحیح باشد. و همچنین عوامل ژنیتکی، اجتماعی و تغذیه ای در جوامع مختلف متفاوت بوده و این خود می تواند در الگوی ابتلا به فشار خون بالای شریانی موثر باشد، با توجه به تعیین بعضی عوامل خطر در این تحقیق، بر اساس ویژگی های دموگرافیک – آنتروپومتریک می توان با اطلاع رسانی از طریق رسانه ها ، آگاهی عموم را جهت شناخت عوامل خطر و در نتیجه تغییر رفتارهای زیان بخش بیماری و عوارض قلبی - مغزی - کلیوی و چشمی آن را کاهش داد. از طرف دیگر رفتارهایی نظیر افسردگی اضطراب واسترسهای زندگی زمینه ساز افزایش فشارخون است((3 و در سال 3551 در حالی عنوان قاتل خاموش را برگزید که یک و نیم میلیارد نفر در این سال جان خود را از دست
دادند.((9 فشارخون یک بیماری پیش رونده و عامل ایجاد اختلالات قلبی- عروقی است که 30 درصد مردم جهان را گرفتار نموده است((1 مطالعات مختلف نیز به این نتیجه رسیده اند که فشارخون اغلب خوب تشخیص داده نمی شود و وقتی تشخیص داده شود خوب درمان نمی شود و وقتی هم درمان شود خوب کنترل نمی شود . و این در حالی است که با ارائه آموزش خودمراقبتی و بکارگیری سبک زندگی سالم از قبیل : رژیم غذایی کم نمک ، کم چرب ، غنی از سبزیجات و میوه تازه با پتاسیم بالا ، ورزش و پیاده روی ، ترک مصرف دخانیات ، منع مصرف الکل و در مجموع ارائه سبک زندگی سالم می توان به نحو زیادی از این بیماری پیشگیری کرد . مطالعات نشان می دهند ورزش و فعالیت بدنی منظم به روش های گوناگون می تواند افراد را در مقابل بیماریهای قلبی- عروقی ایمن سازند. (1) بسیاری از مشکلات امروزی سلامت ( مانند چاقی، بیماری های مزمن، سیگار و کم تحرکی) با شیوه زندگی افراد ارتباط
دارد. در این میان مراقبت از خود دسته ایی از اقدمات سالم سازی که توسط خود فرد به اجرا در می آید و به فعالیت های گفته می شود که افراد برای ارتقاء سلامتی، پیشگیری از بیماری، محدود کردن بیماری و حفظ سلامت خود انجام می دهند(1 و . (11
فشارخون خطرناک ترین عامل برای ایجاد سکته مغزی، بیماری های عروق کرونر و نارسایی کلیوی محسوب می شود و همچنین نابینایی یکی از عوارض پرفشاری خون است از طرف دیگر افسردگی ، اضطراب و استرس زمینه ساز افزایش فشارخون هستند. ، عدم رعایت رژیم غذایی، استرس، مصرف دخانیات و به طور کلی عدم رعایت سبک زندگی سالم زمینه ساز افزایش فشارخون خواهد بود. طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی، در چند دهه گذشته، مهمترین عامل مرگ و میر در گروههای مختلف سنی در کشورهای جهان، بخصوص در کشورهای در حال توسعه، ابتلا به بیماریهای قلبی- عروقی بوده است. که این بیماریها در ایران شایع و از علل مهم مرگ و میر میباشد .(0)
و اما ملاقات مکرر با پزشک متخصص و مصرف داروهای ضدفشارخون اساسا تضمین کننده کنترل فشارخون نمی باشند چون بسیاری از مشکلات امروزی سلامت با شیوه زندگی افراد ارتباط دارد. درحالیکه طبابت فقط درمان دارویی نیست توجه به رنج درون و سپس خودمراقبتی مهمتر از درمان دارویی است. یافتههای پژوهشی نشان داده است که خود مراقبتی در بیماریهای مزمن میتواند تا حد زیادی استفاده از منابع نظام ارایه خدمات سلامت را کاهش دهد، به طوری که نتیجه آن : %15 کاهش مراجعه به پزشک عمومی، %11 کاهش مراجعه به متخصص، %05 کاهش مراجعه به اورژانس ، %05 کاهش بستری در بیمارستان ، و %05 کاهش مراجعه به پایگاه بهداشتی است.
به گزارش نیوز از طاهره سماوات : مرکز مدیریت بیماری های غیرواگیر وزارت بهداشت : فشارخون افراد 14 تا 40 ساله در کشور را1170 درصد بررسی کرده است. که این رقم تفاوت چندانی با آمار دنیا ندارد. و افرادی که فشارخون سیستول آنها بین 13 تا1973 و دیاستول 8 تا873 است زمینه افزایش پرفشاری خون را دارند .
پس باید چاره ای اندیشید: رویترز گزارش می کند که خودمراقبتی ممکن است از ویزیت پزشک بهتر باشد.((4 سلامت نیوز از ایسنا گزارش می کند : اندازه گیری فشارخون توسط بیمار در منزل بسیار موثرتر از معاینات هر از گاهی در مطب پزشک است. (1)
3
دبیر کل سازمان بهداشت جهانی، بیان می کند که : » هدف ما این است که به مردم آگاهی بدهیم تا فشار خون را بشناسند و کنترلش کنند؛ چراکه شناخت، اولین گام رسیدن به پیشگیری است. (1) «
خود مراقبتی قسمتی از زندگی روزانه مردم است و مراقبتی است ابدی که به جامعه گسترش می یابد. خود مراقبتی شامل اعمالی است اجتماعی و روانی ینند ،سالم بمانند ، از سلامت جســمی خود نگه داری کنند((8
اغلب مراقبت های بهداشتی که به حفظ سلامت فرد منجر می شود، در مجموعه خود مراقبتی جای می گیرد، در واقع خود مراقبتی مجموعه ای از رفتارهای سالم و انتخاب الگوهای صحیح زندگی است که باعث خواهد شد فرد دچار بیماری نشود یا اگر هم بیمار شد، با علم و آگاهی به درمان موثر خود اقدام کند. (8) پس بهترین کار این است که عوامل خطرساز این بیماری را شناخت و از بین برد و شیوه زندگی را تغییر داد.
عوامل خطرساز شامل :
اختلالات چربی خون- دیابت-چاقی- مصرف الکل- کم تحرکی - نارسایی قلبی ، مغزی، کلیوی، مشکلات عروقی و ...
عوارض : آسیب در اعضای هدف : کلیه-چشم -مغز-قلب- سردرد، سرگیجه، خو ندماغ، تاری دید، خستگی زودرس، طپش قلب، تنگی نفس شبانه یا در هنگام فعالیت، درد قفسه سینه، تشنج، اغما و ... و زمانی هم که فشارخون علامت دار شود یعنی از سالها قبل بوجود آمده است. (8) طور متوسط 13 درصد از مردم کشور و 8 درصد از مردم استان قزوین دارای فشارخون هستند و سالانه علت مرگ 84
هزار و 055 نفر فشار خون اعلام شده است . (3) اهمیت خود مراقبتی زمانی بیشتر نمایان می شود که آمارها نشان میدهد حدود 15 درصد از مراجعه های پزشکی
غیر ضروری می باشد و 1/9 از وضعیت های پزشکی مختصر بدون مراجعه به پزشک قابل بهبود می باشند علاوه بر آن خود مراقبتی سبب کاهش بسیاری از هزینه های پزشکی می شود((1از جمله : %15 کاهش مراجعه به پزشک عمومی ، %11 کاهش مراجعه به متخصص، %05 کاهش مراجعه به اورژانس ، %05 کاهش بستری در بیمارستان ، و %05 کاهش مراجعه به پایگاه بهداشتی را درپی دارد .(1)
در مطالعات مختلف نیز خود مراقبتی به عنوان عاملی در ارتقاء سلامت افراد و خانواده ذکر شده است(0،.(4
از آنجا که کم تحرکی- چاقی، عدم رعایت رژیم غذایی، استرس، مصرف دخانیات ، بیماری های مزمن، سیگار و به طور کلی عدم رعایت سبک زندگی سالم زمینه ساز افزایش فشارخون خواهد بود. پس میتوان از طریق خود مراقبتی بر بیماری پرفشاری خون غلبه کرد .
کنترل منظم پرفشاری خون از عوارض شایع آن پیشگیری کرده یا آن ها را به تعویق می اندازد. ویژگیهای خودمراقبتی -1 گام اول سلامت و رفتاریست داوطلبانه -3 فعالیتی ست اموخته شده -9 حق و مسئولیتی ست همگانی -1 بخشی ست از مراقبتهای نوزادان- کودکان- نوجوانان و سالمندان (3) آمارستان: وزارت بهداشت اعلام میکند که در حال حاضر 10میلیون مبتلا به فشار خون، 5میلیون و 300هزار سیگاری،
5میلیون مصرفکننده قلیان، نزدیک به 5,7میلیون نفر مبتلا به دیابت، 24میلیون نفر چاق و دارای اضافهوزن و 14میلیون مبتلا به کلسترول بالا در کشور وجود دارد که در کنار همه آنها نیز 33درصد از جمعیت کشور تحرک کافی ندارند.((15 با این حال، میتوان با انجام اقدامات مؤثر و به موقع، خطرات ابتلا به پرفشاری خون یا عوارض حاصل از آنها را کاهش داد.
درنتیجه ارائه دهندگان خدمات سلامت باید برای افزایش آگاهی و خودمراقبتی درکنترل فشارخون ، اقدام کنند. پس با توجه به اثرات زیانبار پرفشاری خون بر فرد و جامعه لازم است تدابیری به منظور کنترل این بیماری اندیشیده شود، یکی از این روشها که میتواند متضمن کنترل این بیماری باشد آموزش خودمراقبتی به بیماران مبتلا به فشارخون بالا میباشد که با افزایش دادن سطح آگاهی، دانش و نگرش آنان میتوان سهم زیادی در حفظ و بهبود سلامت بیماران ایفا نمود و از آنجا که شهرستان ایرانشهر یکی از مناطق محروم کشور بوده و هیچ تحقیقی در این زمینه صورت نگرفته، لذا برآن شدیم تا
9
با هدف طراحی واجرای بسته آموزشی در تبعیت از خودمراقبتی، جهت کنترل فشارخون در مراجعین به بیمارستان ایرانشهر گام مؤثری در جهت کاهش عوارض این بیماری و ارتقاء سطح سلامت جامعه برداریم . تا شاید درصورت اثربخش بودن این طرح راهی برای آگاه سازی مردم در دیگر بیماریها و دیگر مناطق محروم نیز گشوده شود.
تحقیقات انجام شده در ایرانشهر
هر چند که در نقاط مختلف دنیا مطالعات متعددی در این زمینه انجام شده است، اما با در نظر گرفتن تفاوتهای نژادی، تغذیهای، جغرافیایی و فرهنگی جامعه ما با دیگر جوامع، لزوم انجام چنین مطالعاتی در زمینه پرفشاری خون و مقایسه آن با جوامع دیگر ضرورت دارد. ضمنا در این مطالعه که جامعه پژوهش آن در شهر ایرانشهر می باشد هیچ مطالعه ای راجع به خودمراقبتی در کنترل فشارخون انجام نشده است.
یکی از علل بوجود آمدن پرفشاری خون بیماری های عروق کرونر است، که از خطرناک ترین و شایع ترین بیماریهایی هستند که حیات بشر را تهدید میکنند . میزان مرگ و میر ناشی از سکته حاد قلبی حدود 95 درصد است. عوامل زمینه ساز بیماری های عروق کرونر از تغییر در جریان گذشت زمان مصون نیستند، اما با وجود مطالعاتی که در زمینه این تغییرات انجام شده است. تغییر در عوامل زیست محیطی و الگوی زندگی می تواند در بروز این تغییرات موثر باشد. این مطالعه با توجه به ضرورت آگاهی از روند این تغییرات انجام شده است. به نظر می رسد که مطالعه وضعیت عوامل خطری قلبی در کشورمان در مقاطع مختلف زمانی ضروری است و تنها نمی توان به منابع و اطلاعات خارجی اکتفا کرد(.(11
در نتایج پژوهش باقری و همکاران در خوزستان مصرف روغن جامد در استان کاهش یافته و مصرف روغن نباتی مایع نسبتا0 افزایش یافته که با توجه به نقش موثر روغن ها در بروز بیماری های غیرواگیر و مزمن که یک مشکل بهداشتی است پیشنهاد شده که تاکید بیش تر بر فرهنگ سازی و سیاست های بهداشتی صورت گیرد. از سوی دیگر با توجه به نتایج پژوهش که تعداد واحد مصرف میوه و سبزی روزانه بر اساس استاندارد گروه های غذایی بسیار پایین بوده لذا لزوم آموزش همگانی و فراهم آوردن امکانات زیستی را می طلبد.( .(9 پروفسور معصومی : روغن نباتی جامد در 95 سال اخیر بزرگترین ضربه را به سلامت مردم ایران وارد کرده است. (13)
در مطالعه صباحی و همکاران با ارزیابی عوامل، همبستگی زیادی بین جنس، فشارخون دیاستولی و HDL مشاهده شد. با کاهش فشارخون دیاستولی به اندازه یک واحد کاهش حدود 1درصد خطر ابتلا در مردان و با افزایش HDL و کاهش وزن تا حد یک واحد کاهش حدود 0/9 درصد در زنان دیده شد. با افزایش سطح HDL میزان خطر ابتلا حدود 33 درصد برای زنان و 19/9 درصد برای مردان کاهش می یابد. به نظر می رسد فشارخون در مردان و چربی خون در زنان در مقایسه با سایر عوامل موثرتر باشند. به طوری که یک راه سریع و موثر کاهش خطر ابتلا در مردان کنترل فشار خون دیاستولی و در زنان کنترل دو متغیره HDL و اضافه وزن به دست آمد(.(19
چاقی تاثیر زیادی بر عوامل خطرساز بیماری های قلبی ـ عروقی دارد . شواهد بیان گر آن است که کشورهای آسیایی نیز مانند جوامع غربی در معرض خطر اپیدمی بیماری های قلبی ـ عروقی هستند. در ایران بررسی های اندکی پیرامون ارتباط چاقی زنان با عوامل خطرساز بیماری های قلبی ـ عروقی انجام شده است. شیوع بالای چاقی و عوامل خطرساز بیماری های غیرواگیر در زنان تهرانی، ضرورت پیشگیری موثر و انجام برنامه های ارتقا سلامت در زنان را گوشزد می نماید(.(11
همچنین در مطالعه شاه ابراهیمی و همکاران افزایش سطح لیپیدهای سرم رابطه مثبت و قوی با مرگ و میر ناشی از بیماری های قلبی ـ عروقی دارد. امروزه با تغییر شیوه زندگی به موازات صنعتی شدن جوامع و تغییر عادات غذایی و کاهش فعالیت بدنی، شیوع هیپرلیپیدمی نیز در حال افزایش است. در تهران، در یک روند سه ساله علی رغم کاهش سطح سرمی
1
کلسترول تام، LDL-C، HDL –C، Non-HDL-C، تری گلیسرید و میانگین فشار خون، شیوع اضافه وزن و چاقی، دیابت و اختلال تحمل گلوکز و HDL پایین افزایش نشان می دهد(.(10
بر اساس مطالعات انجام شده در استان های خراسان، مازندران، آذربایجان و اصفهان، بروز سکته مغزی در محدوده 99 تا 19 نفر در هر 155 هزارنفر ارزیابی شده است که شایعترین عامل مؤثر در بروز خونریزی های مغزی: فشارخون بالا و کنترل نشده است . بر اساس یک مطالعه در تهران روی 133 بیمار مبتلا به خونریزی مغزی 41 درصد بیماران سابقه فشارخون بالا داشته اند. (14) نتایج مطالعه بر روی 3555 نفر از افراد بالای 18 سال در شهر رفسنجان، نشان داد که شیوع فشار خون در جمعیت مورد
مطالعه %39/9، آگاهی از فشار خون %01/1، مصرف دارو %99/3 و درصد بیماران کنترل شده %8/4 بود .(11)
در مطالعه خسروی و همکاران سال 1981 شیوع فشار خون در اصفهان %18 گزارش گردیده است ولی فقط %13 بیماران فشار خونی کنترل میشدند وگرفتار عواقب وخیم آن از جمله عود بیماری، پیشرفت ناتوانی، نیاز به درمان های فوری و بستری شدن در بیمارستان شده اند((18 اما آگاهی عمومی از فشار خون در طی دهه گذشته از %38 به %01 افزایش یافته است .(18)
قهرمانی و همکاران((1933 در پژوهشی که با عنوان تأثیر آموزش خودمراقبتی بر میزان آگاهی، عملکرد و بستری مجدد بیماران مبتلا به نارسایی قلبی بستری در بیمارستان های شهرستان اردبیل انجام دادند به این نتیجه رسیدند که برنامه های آموزشی اجرا شده در ارتقای آگاهی، رفتارهای خود مراقبتی و کاهش بستری مجدد بیماران موثر واقع شده است .(13)
حمید، نجمه (1933 ) در پژوهشی با عنوان اثربخشی آموزش ایمن سازی در مقابل استرس بر نگرش های ناکارآمد و کاهش فشار خون که در مراکز درمانی شهر اهواز انجام داد نشان داد که میان دو گروه آزمایش و کنترل از لحاظ نگرش های ناکارآمد و فشار خون پس از خاتمه درمان و در پیگیری سه ماهه تفاوت معنی داری وجود دارد. میزان فشار خون و نگرش های ناکارآمد گروه آزمایش نسبت به گروه کنترل در مرحله پس آزمون و پیگیری نسبت به مرحله پیش آزمون کاهش معنی داری نشان داد. طول مدت بیماری در تفاوت حاصله در نگرش های ناکارآمد گروه ها تاثیر نداشت(.(35
جواهری و همکاران (1983) در پژوهشی تحت عنوان »اثربخشی درمان مدیریت استرس شناختی رفتاری بر کیفیت زندگی زنان مبتلا به صرع لوب گیجگاهی«، در یک مطالعه مورد شاهدی با پیش آزمون- پس آزمون و پیگیری با گروه شاهد، 34 بیمار زن مبتلا به صرع با تشخیص متخصص مغز و اعصاب را به شیوه تصادفی ساده انتخاب و بطور مساوی در3 گروه آزمایش و کنترل قرار دادند. درمان شناختی- رفتاری طی 15 جلسه و به مدت 3 ماه برای گروه آزمایش اجرا شد. تحلیل کواریانس نشان داد که میانگین نمرات کیفیت زندگی در گروه آزمایش بطور معناداری نسبت به گروه کنترل افزایش داشته است. بنابراین این پژوهش نشان داد که آموزش مدیریت استرس با توان آماری 5/39 در بهبود کیفیت زندگی آزمودنی های گروه آزمایش تاثیر داشته است(.(31
دهداری و همکاران (1984)در پژوهشی تحت عنوان »بررسی تاثیر آموزش تنش زدایی تدریجی عضلانی بر اضطراب و کیفیت زندگی بیماران مضطرب پس از جراحی بای پس عروق کرونر«، در یک کارآزمایی بالینی 115 بیمار دارای اضطراب متوسط و بالاتر را به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل قرار دادند. برای بیماران
