بخشی از مقاله
ارائه مدلی نوین به منظور مدیریت شاخص هاي شهر سالم با رویکرد توسعه پایدار شهري
چکیده
اندیشمندان یکی از راههاي رسیدن به توسعه پایدار شهري را داشتن شهر سالم برمـی شـمارند . لـذا هـدف ایـن تحقیـق مدیریت شاخصهاي شهر سالم با رویکرد توسعه پایدار شهري میباشد. بدین منظـور الگـوریتمی پیشـنهاد گردیـده، کـه الگوریتم پیشنهادي تحقیق به منظور مدیریت شاخصهاي شهر سالم با رویکرد توسـعه پایـدار شـهري شـامل گـامهـاي طراحی مدل مفهومی شاخصهاي موثر بر توسعه پایدار شهري با استفاده از نظرات کارشناسان، استفاده از فرآیند تحلیـل سلسله مراتبی فازي به منظور محاسبه اوزان شاخصهاي موثر بر توسعه پایدار شهري، شناسایی شاخصهاي شهر سالم با دریافت نظرات کارشناسان و بررسی مطالعات مرتبط، ساخت ماتریس تصمیم گیري و اعمال روش تاپسـیس بـراي رتبـه بندي میزان تأثیر شاخصهاي مختلف شهر سالم میباشد. نتایج این تحقیق نشان میدهد که از شـاخصهـاي اجتمـاعی موثر بر توسعه پایدار شهري وضعیت اشتغال از اهمیت بالاتري برخـوردار بـوده و پـس از آن، شـاخص هـاي بهداشـتی و آموزش و سواد آموزي به ترتیب در رتبه دوم و سوم قرار گرفته اند. از شاخصهاي کالبدي - عملکردي سرپناه مناسـب از اهمیت بالاتري برخوردار بوده و پس از آن، اختلاط کاربري ها و حمل و نقل عمومی به ترتیب در رتبـه دوم و سـوم قـرار گرفته اند . از شاخصهاي زیست محیطی اصلاح و بهبود شرایط از اهمیت بالاتري برخوردار بوده و پس از آن، آلودگی هوا و شرایط زیست محیطی به ترتیب در رتبه دوم و سوم قرار گرفته اند . همچنین بین شاخصهاي مختلف شناسـایی شـده شهر سالم، تأمین نیازهاي آب، غذا، سرپناه، درآمد، کار و امنیت براي شهروندان از بیشترین اهمیت برخوردار است و پـس از این شاخص، بهترتیب شاخصهاي محوري بودن سلامت در سیاست گذاري ها، تسـهیل دسترسـی بـه بهبـود کیفیـت خدمات بهداشتی و شهر تمیز و ایمن از بیشترین اهمیت برخوردار بودهاند. همچنین در پایان ایـن تحقیـق نیـز بـه ارائـه پیشنهاداتی پرداخته شده است.
واژههاي کلیدي: توسعه پایدار – تصمیمگیري با معیارهاي چندگانه - فرآیند تحلیل سلسله مراتبی فازي - تاپسیس
-1 مقدمه
اصطلاح توسعه پایدار به صورت وسیع بعد از گزارش کمیسیون براتلند در سال 1992 مطرح شد. از آن زمان تاکنون افراد در بحث و جدل هستند که توسعه پایدار در عمل چه معنایی دارد و چگونه میتوان بدان دست یافت. به همین منظور تعاریف متعددي از این واژه شکل گرفته است. اما صرف نظر از تفاوتهاي اصطلاح شناسی، مفهوم محوري در همه این اصطلاحات یکی است و آن اینکه یک جامعه در صورتی پایدار است که در آن، هم شرایط انسانی و هم وضعیت اکوسیستم جاري رضایت بخش و یا در حال بهبود باشد.[1]
امروزه ضرورت توجه به توسعه پایدار از جمله اموري است که همگان در آن اتفاق نظر دارند. شهرهاي جدید به دلیل عدم رعایت شاخصهاي توسعه پایدار در شکلگیریشان با مشکلات کالبدي، اقتصادي و اجتماعی بسیاري مواجه میباشند.[ 2] شهرها جایگاه اصلی فعالیتهاي انسانیاند و بزرگترین مصرف کننده منابع طبیعی نیز به شمار می آیند، بنابراین رسیدن به بالاترین پایداري ممکن در شهرها امري حیاتی است. پایداري شهرهاصرفاً مربوط به مقولات زیست محیطی نیست بلکه رسیدن به پویایی اقتصادي، محیط قابل زندگی و برابري اجتماعی از جمله موارد مهم دیگر در این زمینه به شمار می آیند. توسعه یک مفهوم کیفی را مشخص می کند و می توان آن را معادل با افزایش کیفیت زندگی دانست که مسائلی مانند بهداشت، آموزش، رفاه، آزادي حق بیان، حقوق و غیره را شامل می شود.[3] طی چند دهه اخیر جهان به سرعت به شهرنشینی روي آورده است، به طوریکه درصد شهرنشینی براي سال 2020، تا 57 درصد برآورد شده است و شهرها این محیط زیست ساخته دست بشر، محل زندگی بیشتر جمعی جهان خداهند شد.[4] مردم حاشیه نشین شهرهاي کشورهاي در حال توسعه در وضعیت نامطلوبی از لحاظ کیفیت زندگی و بهداشت به سر می برده اند. لذا به موازات رشد شهرها و پیامدهاي ناگوار برخاسته از آن، مقوله سلامت شهري نیز به یکی از مهمترین مقولههاي برنامه ریزي و مدیریت شهري تبدیل شده است . برنامه ریزي سلامت یکاصطلاح نسبتاً جدیدي است که امروزه توسط آن دسته از برنامهریزان شهري و منطقه اي که همواره در پی آنند تا محیط شهري را با سلامت فیزیکی و روحی شهرنشینان پیوند بزنند پا به عرصه وجود نهاد. برنامه ریزي شهري سالم به معنی برنامه ریزي براي مردم است. این نوع از برنامه ریزي شهر را بعنوان ایده اي فراتر ار ساختمانها، خیابانها و فضاهاي باز ترویج میدهد. بر این اساس شهر یک سازواره زنده در حال تنفس و موجودي است که سلامتیاشکاملاً با سلامتی شهروندان گره خورده است.[5]
امروزه اندیشمندان یکی از راههاي رسیدن به توسعه پایدار شهري را داشتن شهر سالم برمی شمارند. با عنایت به این ضرورت در سال 1986 - 1985 دفتر اروپایی سازمان جهانی پیشنهاد نمود براي پروژه شهر سالم، بهداشت برنامه ارتقا سطح سلامت را تحت عنوان موفقیت در این پروژه، شهرهاي مجري باید از حمایت سیاسی قوي، مدیریت و رهبري توانمند، کنترل و مشارکت وسیع اجتماعی و همکاري بین بخشی برخوردار باشند.[6] در این پژوهش به مدیریت شاخصهاي شهر سالم، با استفاده از رویکرد توسعه پایدار شهري پرداخته میشود.
-2 پیشینه تحقیق
یکی از اولین مطالعات صورت گرفته توسط لقایی و محمدزاده [7] در سال 1378 با عنوان مقدمه اي بر مفهوم توسعه شهري پایدار و نقش برنامه ریزي شهري انجام شده است. در این تحقیق بیان شده که یکی از ارکان اساسی توسعه پایدار، اسکان پایدار است و توسعه شهري پایدار را در همین چارچوب می توان مطرح نمود و به نظر می رسد مفهوم توسعه شهري پایدار( به طور خاص) و پی بردن به نقش برنامه ریزي شهري در ارتباط با آن، مستلزم توجه به اصول و ارکان توسعه پایدار (به طور عام) می باشد. هدف از این تحقیق طرح و جمع بندي تعاریف توسعه پایدار و مشخص کردن ویژگیها و جایگاه توسعه پایدار شهري و آنگاه دستیابی مقدماتی به مفاهیم و اصول کلی آن است. در این تحقیق به مقوله پایداري شهري و نحوه استفاده از ابزارهاي برنامه ریزي شهري براي تأمین آن نیز اشاره گردیده و در پایان ضمن توجه به اصول مصوب دستور کار 21 بیانیه »ریو«، نظرات موجود و همچنین واقعیتها و معضلات زیست محیطی حاصل از شهرنشینی، ملاحظات کلی در جهت برنامه ریزي براي توسعه پایدار شهري به صورت پیشنهادي ارائه شده است.
موسیکاظمیمحمدي [8] در سال 1380 تحقیقی با عنوان توسعه پایدار شهري: مفاهیم و دیدگاهها انجام داد. در این تحقیق بیان شده که توسعه پایدار یکی از جامع ترن مفاهیم در همه زمانها است و این مفهوم عنصر اصلی راهکار 21 است؛
سند چهل فصلی که به سال 1992 در نشست سران جهان در ریو مورد پذیرش قرار گرفت و در سطوح پایین سازمان فضایی جستجو می شود و اهداف توسعه پایدار (تامین نیازهاي اساسی، بهبود استانداردهاي زندگی براي همه، حفاظت و مدیریت بهتر اکوسیستمها) در همه سطوح سازمان فضایی (محلی، ملی، منطقه اي، و جهانی) اجرا می شود لیکن سطح شهري، به علت تمرکز پیوسته رو به رشد جمعیت و فعالیتهاي اقتصادي، به ویژه در کشورهاي کمتر توسعه یافته، توجه بیشتري را جلب کرده است.
رهنمایی و موسیپورموسوي [9] در سال 1386 تحقیقی با عنوان بررسی ناپایداريهاي امنیتی کلان شهر تهران بر اساس شاخصهاي توسعه پایدار شهري انجام دادند. هدف از این مطالعه بررسی ناپایداريهاي امنیتی تهران بر اساس شاخص هاي توسعه پایدار شهري و ارائه نگرش نوین در ساماندهی فضاي امنیتی کلانشهري بوده است. نتایج این تحقیق نشان میدهد که تهران در زمینههاي محیطی، اقتصادي و اجتماعی- فرهنگی با ناپایداري امنیتی مواجه است.
رضویان و کوشکی [10] در سال 1392 تحقیقی با عنوان نقش برنامه ریزي پیاده در توسعه پایدار شهري انجام دادند. روش تحقیق در این پژوهش به صورت توصیفی- تحلیلی است. این پژوهش از طریق مطالعه محدوده خیابان شهرداري در حد فاصل میادین تجریش و قدس نشان می دهد بسیاري از ویژگیهاي ناشی از برنامه ریزي پیاده که ارتباط نزدیکی با کیفیت زندگی در شهرها دارند؛ ازقبیل قابل دسترس بودن خدمات و تجهیزات شهري، محیط زیست پاك، تشویق به سفرهاي پیاده، کاهش هزینههاي ناشی از سوختهاي فسیلی، کاهش استفاده از وسایل نقلیه شخصی و همینطور ارتقاي تعامل اجتماعی در جهت دستیابی به توسعه پایدار در شهر تهران تسهیل گر می باشند.
جلالآبادي و جعفري [11] در سال 1393 تحقیقی با عنوان تحلیل تطبیقی شاخصهاي توسعه پایدار شهر بم بعد از زلزله سال 1382 با سایر نواحی شهري کشور انجام دادند. هدف این تحقیق بررسی و تحلیل ابعاد پایداري شهر بم و مقایسه آن با شاخصهاي پایداري شهري درسطح ملی بودهاست. با عنایت به هدف پژوهش، فرضیه اصلی تحقیق، چنین صورتبندي شده است: به نظر میرسد بین ابعاد پایداري توسعه شهر بم و سایر نقاط شهري کشور تفاوت معناداري وجود دارد. در راستاي آزمون فرضیه این تحقیق، دادههاي مورد نیاز از سرشماري-هاي عمومی گردآوري شده و با استفاده از آزمون ناپارامتري علامت، تحلیلهاي لازم بر روي دادهها انجام شده است. نتایج این تحقیق نشان میدهد که شهر بم به لحاظ شاخص هاي پایدار شهري نسبت به متوسط نظام شهري کشور وضعیت مطلوب تري دارد و در مجموع، در ردیف شهرهاي پایدار محسوب میشود. تحلیلهاي آماري این پژوهش حاکی از آن است که شهر بم به لحاظ شاخصهاي اجتماعی و زیستمحیطی از وضعیت پایدارتري نسبت به پایداري شهرها در گستره ملی برخوردار است، اما در بعد اقتصادي، مقادیر شاخصهاي پایداري شهر بم تفاوت معناداري با مقادیر متوسط شاخصهاي پایداري اقتصاد شهري کل کشور ندارد و پایداري این بعد در مقایسه با ابعاد اجتماعی و محیطی پایداري شهر بم کمتر میباشد
-3 روش پژوهش
با توجه به برتري رویکردهاي تصمیم گیري چندمعیاره در قیاس با روشهاي رایج رتبه بندي، هدف از این پژوهش ارائه مدلی خواهد بود که با ترکیب تکنیکهاي تصمیم گیري چندمعیاره، رویکردي ترکیبی را ارائه نماید که از توان بالاتري برخوردار بوده و قادر باشد مسئله انتخاب و رتبه بندي را به طور بهینه حل نماید. براي انجام تحقیقات رویکردهاي مختلفی وجود دارد که به منظور ساخت مدل از آن استفاده می شود و شامل رویکردهاي قیاسی، تطبیقی و استقرایی می باشد؛ که این تحقیق بر مبناي روش استقرایی است. در این رویکرد ساخت مدل با شناسایی شاخصها و مؤلفهها شروع شده و در نهایت مفاهیم و فرضیههاي تازه تدوین می گردد و بر مبناي آنها مدل ساخته شده با دادهها واقعی آزمون می شود.
در این تحقیق به توصیف وضعیت هر یک از متغیرها در جامعه آماري مورد نظر پرداخته میشود. بنابراین میتوان این تحقیق را در زمره تحقیقات توصیفی در نظر گرفت. همچنین از آنجایی که از ابزار پرسشنامه و به صورت میدانی براي سنجش متغیرهاي پژوهش استفاده میشود میتوان تحقیق را پیمایشی و علی - مقایسهاي نیز دانست. جامعه آماري پژوهش شامل کارشناسان فعال مرتبط با موضوع بوده و روش نمونهگیري بصورت هدفمند قضاوتی بوده است. نمونه آماري شامل 80 کارشناس میباشد. الگوریتم پیشنهادي این پژوهش به منظور مدیریت شاخصهاي شهر سالم با رویکرد توسعه پایدار شهري به شرح ذیل میباشد.
گام اول: طراحی مدل مفهومی شاخصهاي موثر بر توسعه پایدار شهري با استفاده از نظرات کارشناسان گام دوم: استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی فازي به منظور محاسبه اوزان شاخصهاي موثر بر توسعه پایدار شهري گام سوم: شناسایی شاخصهاي شهر سالم با دریافت نظرات کارشناسان و بررسی مطالعات مرتبط گام چهارم: ساخت ماتریس تصمیم گیري گام پنجم: اعمال روش تاپسیس براي رتبه بندي میزان تأثیر شاخصهاي مختلف شهر سالم
-4 یافتههاي پژوهش
در این قسمت به پیادهسازي گامهاي اجرایی الگوریتم پیشنهادي پژوهش به منظور مدیریت شاخصهاي شهر سالم با رویکرد توسعه پایدار شهري پرداخته شده است.
-4-1 طراحی مدل مفهومی شاخصهاي موثر بر توسعه پایدار شهري با استفاده از نظرات کارشناسان
در این گام به منظور طراحی مدل مفهومی شاخصهاي موثر بر توسعه پایدار شهري به دریافت نظرات کارشناسان امر پرداخته شد. بدین منظور ابتدا با استفاده از تکنیک دلفی نظرات کارشناسان مختلف در مورد شاخصهاي موثر بر توسعه پایدار شهري دریافت گردید و به تهیه لیستی از شاخصها پرداخته شد. سپس شاخصها ذیل سه گروه شاخصهاي اجتماعی، کالبدي -عملکردي و زیست محیطی دسته بندي گردیدند. سپس با دریافت نظرات کارشناسان و استفاده از تکنیک SAW سه شاخص با امتیاز بالاتر ذیل هر گروه انتخاب گردیدند و مدلی به شرح نمودار (1) طراحی گردید.
نمودار-1 مدل مفهومی طراحی شده شاخصهاي موثر بر توسعه پایدار شهري
-4-2 استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی فازي به منظور محاسبه اوزان شاخصهاي موثر بر توسعه پایدار شهري
استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی فازي نیازمند مدلسازي در نرم افزار Expert Choice میباشد، لذا در ایـن گـام بر اساس مدل مفهومی طراحی شده در گام قبل به تشکیل مدل پرداختـه شـد کـه مـدل طراحـی شـده در تحقیـق حاضـر در شکل((1 آورده شده است.
شکل–1 مدل طراحی شده در نرمافزار Expert Choice
با توجه به پرسشنامههاي مقایسات زوجی تکمیل شده توسط کارشناسان مختلف به محاسبه اوزان پرداختـه شـدهاسـت. براي محاسبه وزنهاي مذکور از نرمافزار Expert Choice استفاده شـد و بـه شـبیهسـازي و ورود دادههـا در ایـن نـرمافـزار پرداخته شد. خروجی شبیهسازي به شرح شکل (2) میباشد.
