بخشی از مقاله
ارائه یک مدل مفهومی جهت پویا و وابسته نمودن متغیر سن بازنشستگی به شاخص امید به زندگی در سازمان تأمین اجتماعی ایران
چکیده- امید به زندگی را می توان به طور ساده، میزان متوسط سال هایی که انتظار می رود، یک فرد در یک کشور به آن عمر برسد، تعریف کرد. در واقع امید به زندگی در بدو تولد، معرف متوسط سال هایی است که یک نوزاد بدنیا آمده عمر خواهد کرد، به شرط اینکه احتمال مرگ او برای سال های آینده زندگی مانند انسان های زمان حال باشد، و همچنین یکی از مهم ترین شاخص های توسعه یافتگی است. امروزه بیشتر سیستم های پرداخت مستمری بازنشستگی در جهان، وابسته و پویا نمودن سن بازنشستگی به شاخص امید به زندگی را دنبال می کنند. ثابت و ایستا بودن متغیر سن بازنشستگی مسلماً افزایش مستمری بگیر، به هدر رفتن منابع سازمان، ورود دوباره بازنشستگان به بازار کار و عدم بکارگیری نیروهای جوان برای ورود به بازار کار را بدنبال خواهد داشت. در این مقاله پویا و وابسته نمودن متغیر سن بازنشستگی براساس شاخص امید به زندگی در سازمان تأمین اجتماعی ایران مطرح می گردد، که این ایده باعث متعادل نمودن منابع و مصارف سازمان می گردد.
کلمات کلیدی: امید به زندگی، شاخص های توسعه یافتگی، مستمری بازنشستگی، سن بازنشستگی، سازمان تأمین اجتماعی.
-1مقدمه
-1-1بیان مسئله
امروزه افراد مسن زندگی طولانی تر و سالم تری نسبت به نسل پیشین خود دارند. زمانیکه سیستم های بازنشستگی1 دولتی برای اولین بار تاسیس شدند، افراد امید داشتند که تنها چند سال پس از بازنشستگی خود زندگانی نمایند (البته اگر شانس کافی برای زنده ماندن تا سن بازنشستگی را داشتند). اما در فاصله سال های 2005-2010، امید به زندگی2 در سن 60 سالگی در جهان به طور متوسط نزدیک به 20 سال بوده است. افزایش موثر امید به زندگی در طی قرن گذشته یکی از دستاوردهای مهم جامعه مدرن به حساب می آید. اگرچه این افزایش چالش 3 های عظیمی را به طور عام برای اقتصاد، اجتماع و سیاست های تأمین سلامت و به طور خاص برای سیستم های بازنشستگی به همراه داشته است.
چالش های افزایش امید به زندگی از نظر سیستم های بازنشستگی هم مالی و هم سیاسی می باشد. در حالی که آشکار است که بسیاری از سیستم های بازنشستگی نیاز به اصلاحاتی به جهت تضمین تأمین مالی بلند مدت داشته و یا دارند، چگونگی انجام این اصلاحات در کشورهای مختلف بسته به شرایط آنها متفاوت بوده است. به طور عمومی اقدامات کشورها در 4 گروه زیر انجام گرفته است:
❖ معرفی طرح های مشارکت معین 4(DC)
❖ معرفی حساب های فرضی NA) یا 5(NDC
❖ کاهش سطح مزایا
❖ تعدیل شرایط برخورداری از مزایا شامل افزایش سنوات خدمت مورد نیاز و با این حال افزایش سن بازنشستگی6، معمول ترین روش انجام اصلاحات بازنشستگی در پاسخ به افزایش امید به زندگی در کشورهای مختلف می باشد(.(2
در قرن اخیر در نتیجه پیشرفت های اجتماعی و اقتصادی، بهداشتی و درمانی و نظایر آن، از میزان مرگ و میر کاسته شده و امید به زندگی بهبود یافته است. علاوه بر آن تصویب قوانین بازنشستگی پیش از موعد و سخت و زیان آور، تعداد مستمری بگیران سازمان تأمین اجتماعی را افزایش داده است(.(13 افزایش تعداد مستمری بگیران بر مصرف منابع سازمان تأثیر مستقیم داشته و ممکن است در بلند مدت سازمان را با چالش روبرو نماید. بنابراین تغییر سن بازنشستگی براساس شاخص امید به زندگی می تواند منابع و مصارف سازمان را متعادل نماید. هدف این مقاله نیز سنجش متغیر سن بازنشستگی براساس شاخص امید به زندگی می باشد.
-2-1اهمیت موضوع
با توجه به اینکه سن بازنشستگی در سازمان تأمین اجتماعی بصورت ایستا می باشد، این ثابت بودن سن بازنشستگی مشکلاتی را برای سازمان بوجود می آورد. اگر شاخص امید به زندگی بالا باشد ایستا بودن سن بازنشستگی منابع سازمان را بهدر می دهد. پس رابطه بین متغیر سن بازنشستگی و شاخص امید به زندگی از اهمیت زیادی برخوردار است.
-3-1هدف مطالعه
هدف اصلی این مقاله وابسته نمودن متغیر سن بازنشستگی به شاخص امید به زندگی می باشد.
-2پیشینه پژوهش
فطرس و همکاران((1391، در مقاله ای اثر آزادی اقتصادی بر رشد اقتصادی و امید به زندگی را بررسی نمودند. آن ها با استفاده از روش داده های تابلویی و نیز داده های تلفیقی از ترکیب مدل کارلسون و لانداستروم1 برای 7 کشور در طی سال های 2000 تا 2010 اثر آزادی اقتصادی و امید به زندگی را بررسی نمودند. آزادی اقتصادی بیشتر می تواند امید به زندگی در کشورهای منتخب را افزایش دهد.
احمدی و همکاران((1388، طی مطالعه ای با استفاده از روش یوهانس جوسیلیوس طی سال های((1385-1359 پرداخت، که متغیرهای کلان شامل بیکاری، تورم، موازنه پرداخت ها، ضریب جینی، مخارج سلامت و مخارج دولتی، و متغیرهای سلامت شامل امید به زندگی در بدو تولد و نرخ مرگ و میر کودکان می باشد. طبق این تحقیق، سلامت و امید به زندگی مستقل از متغیرهای کلان اقتصادی نمی باشند و هریک از متغیرهای اقتصاد کلان به نوعی بر آن تأثیر می گذارند. متغیرهای بیکاری، تورم، موزانه پرداخت ها و ضریب جینی، رابطه معکوس معنی داری با سلامت داشته اند و متغیرهای مخارج سلامت و مخارج دولتی، اثر مثبت و معنی داری بر بخش سلامت به جای گذاشته اند.
آندریاس 2 و چرسی((2010 در تحقیقی در بازه زمانی 1970 تا 2005 با استفاده از روش داده های تابلویی از 92 کشور به بررسی تجربی اثر مثبت جهانی شدن، اقتصاد و امید به زندگی پرداخته است. متغیرهای اساسی آن تجزیه و تحلیل رابطه بین سه بعد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جهانی شدن است. و فاکتورهای مورد بررسی آن شامل: درآمد، تغذیه، نیروی جذب شده، سواد، تعداد پزشکان و غیره می باشد. در نتیجه تأثیر جهانی شدن اقتصادی قابل توجه، ولی جهانی شدن سیاسی و اجتماعی در این موارد تأثیرات چشمگیری نداشت.
هالیکی اغلو(( 2011 با استفاده از روش ARDL به شناسایی عوامل مؤثر بر امید به زندگی کشور ترکیه در بازه زمانی -2005) (1961 پرداخته است. عوامل اثرگذار بر امید به زندگی در مطالعه مزبور عبارتند از: هزینه های بهداشتی، شاخص تولید غذا، مصرف سیگار، نرخ بی سوادی، شاخص جرم و جنایت و شهرنشینی. نتایج وی نشان می دهند مهمترین عامل اثرگذار بر طول عمر، تغذیه است. تأثیر هزینه های بهداشتی مثبت اما کوچک است. مصرف سیگار مهمترین علت مرگ و میر در این کشور در بازه زمانی مذکور گزارش شده است. نرخ بی سوادی اثر منفی بر امید به زندگی دارد اما در بلند مدت اثرگذاری خود را از دست خواهد داد. جرم و جنایت و شهرنشینی نیز اثری منفی بر امید به زندگی مردم کشور ترکیه داشته اند.
-3تعارف مفهمومی و عملیاتی متغیرها
امید به زندگی: سلامتی، پارامتری است که در میزان خوشحالی افراد مؤثر است. چون اندازه گیری سلامتی به صورت مستقیم امکان پذیر نیست، در اینجا، امید به زندگی به عنوان جانشینی برای آن درنظر گرفته شده است. درواقع، امید به زندگی، امید به زنده ماندن فرد در هنگام تولد را نشان می دهد، به شرط آنکه الگوی رایج مرگ ومیر، در هنگام تولد او به همان صورت باقی بماند. این شاخص، تابع تندرستی، چگونگی زندگی، امکانات بهداشتی و درمانی، دسترسی به حداقل های لازم برای زندگی، نبودن نگرانی و برخورداری از آرامش، امنیت اقتصادی و اجتماعی است(.(3
سن بازنشستگی: در واژه شناسی زبان فارسی، بازنشسته و بازنشستن به معنی بر کنار رفتن از کار و خدمت و گوشه گیری تعریف شده و بازنشسته به کسی گفته می شود که به علت کهولت سن و پیری، پس از مدتهای طولانی یا به علل دیگر از کار کنار برود و از حقوق بازنشستگی استفاده کند. اما سن بازنشستگی یعنی سنی که بیمه شده براساس قانون مصوب، می تواند تقاضای بازنشستگی نماید.
-4امید به زندگی در ایران و جهان
امید به زندگی (Life Expectanct ) در بدو تولد، معرف متوسط سال هایی است که یک نوزاد بدنیا آمده عمر خواهد کرد، به شرط اینکه احتمال مرگ او برای سال های آینده زندگی مانند انسان های زمان حال باشد، به عنوان یک شاخص نشاندهنده امید سلامتی مورد استفاده قرار می گیرد((11، (موری و اوانس، .(2003 امید به زندگی در بدو تولد از شاخص های مهم و بیانگر وضعیت فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی هر جامعه است. سازمان بهداشت جهانی از این شاخص در کنار شاخص های: درآمد سرانه، تولید ناخالص ملی، و میزان باسوادی اقدام به برآورد شاخص توسعه انسانی می نماید که از مهم ترین شاخص های ارزشیابی جوامع کنونی است(.(12
مجمع جهانی اقتصاد این شاخص را در ایران 73 سال اعلام کرده است. براساس این آمار، هنگ کنگ با 83 سال بالاترین رتبه و دو کشور ژاپن و سوییس با 82 سال در مقام بعد قراردارند. همچنین کشور سیرالئون با 47 سال در پایین ترین رتبه در دنیا قراردارد. تاکنون برآورد امید به زندگی در ایران هم در مطالعات ملی و هم در پروژه های بین المللی مورد ارزیابی و محاسبه قرار گرفته است. بطور نمونه در یکی از ابتدایی ترین این مطالعات در سال 1973 توسط دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران، پس از نمونه گیری جمعیتی امید به زندگی در مردان ایرانی 55/1 سال در زنان معادل 56/3 سال گزارش گردید (نهاپتیان و خزانه، .(1978 در اجرای برنامه سلامتی برای همه Health for All-) (2000 در مطالعه ای توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی امید به زندگی برای مردان ایرانی 68 سال و برای زنان 70 سال در سال 1996 برآورد شد(.(11 در برآوردهای سازمان بهداشت جهانی نیز امید به زندگی در ایران در سال 2004 معادل 68 سال در مردان و 72 سال در زنان تخمین زده شده(.(20 براساس گزارش سرشماری نفوس و مسکن سال 90 که از سوی مرکز آمار ایران ارائه شده، امید به زندگی زنان ایرانی 74 سال و 6 ماه و امید به زندگی مردان 72 سال و یکماه بوده است. گزارش مرکز آمار نشان می دهد که امید به زندگی ایرانی ها ظرف 5 سال از 85 تا 90 اندکی رشد کرده بطوریکه در سال 85 این شاخص برای مردان 71 سال و یکماه و برای زنان 73 سال و یکماه بوده است .(6) شکل 1 شاخص امید به زندگی در ایران را براساس سرشماری نفوس و مسکن سال 1390 نشان می دهد(.(7
کارشناسان معتقدند امید به زندگی 30 سال پیش در ایران 55 سال بود که بر اساس آخرین آمارها به دلیل پیشرفتهای علمی و پزشکی، این مهم به بیش از 70 سال رسیده است. شاخص توسعه انسانی شاخصی ترکیبی است برای سنجیدن موفقیت در هر کشور، که یکی از پایههای آن، امید به زندگی طولانی است. در گزارش توسعه انسانی، کشورها را بر اساس میزان شاخص توسعه انسانی به گروههای کشورهای با توسعه انسانی بسیار زیاد، کشورهای با توسعه انسانی زیاد، کشورهای با توسعه انسانی متوسط و کشورهای با توسعه انسانی کم تقسیم میکنند. از سال 1990، هر ساله گزارشی با نام گزارش توسعه انسانی توسط برنامه توسعه سازمان ملل متحد منتشر میشود و در آن کشورها در شاخصهای مختلفی مانند شاخصهای آموزشی، بهداشتی، اقتصادی، اجتماعی، محیط زیستی، سیاسی و غیره مورد مقایسه قرار میگیرند.
در اولین گزارش توسعه انسانی در سال 1990 آمده که مردم، یعنی مردان و زنان، ثروت واقعی هر ملتی را تشکیل میدهند. هدف توسعه، خلق شرایطی است که مردم بتوانند در آن از عمر طولانی و زندگی سالم و سازندهای بهره مند شوند. انتشار این گزارش به مردم کمک میکند که دوباره در مرکز توجه توسعه جای گیرند. درگزارش سال 2010 ، ایران در گروه کشورهای با توسعه انسانی زیاد قرار گرفته است و در رده بندی کشورها بهتر از کشورهایی مانند برزیل، مالزی، هند، مقدونیه، موریس، گرجستان و ونزوئلا و پس از کشورهای بوسنی هرزگوین، قزاقستان، آذربایجان قرار گرفته است(.(8
طبق گزارش CIA با عنوان "امید به زندگی در بدو تولد"، موناکو با متوسط سن امید به زندگی 89,63 سال 89) سال و 63 روز) در بدو تولد، بیشترین سن امید به زندگی در جهان در سال 2013 را در اختیار دارد. براساس آمار پایگاه اینترنتی CIA، میانگین سن امید به زندگی در ایران در سال 2013 ، 70,62 سال است. ایران در میانگین سن امید به زندگی بیش از 10 سال با کشورهای توسعه یافته اختلاف دارد. براساس گزارش CIA ایران با میانگین سن امید به زندگی 70,62 در سال 2013 در رتبه 149 کشورهای جهان قرار دارد.
-5 سن بازنشستگی در ایران و جهان
سن سالمندی در ایران مسئله است. ما نه تنها نسبت به کشورهای پیشرفته اروپائی که حتی نسبت به کشورهای حاشیه خلیج فارس و منطقه هم سن بازنشستگی پائینی داریم. پشنهاد ما این است که سن بازنشستگی افزایش یابد. یعنی حداقل به 65 برسد اما بحث های دیگری هم در این زمینه است. بعضی می گویند اگر سن بازنشستگی را 65 سال در نظر بگیریم، عده ای دیرتر از بازار کار خارج می شوند و در نتیجه ممکن است ورود به سیستم کار برای جوان ترها سخت شود. در عین حال تحقیقات نشان مي دهد که کارفرمايان ميل بيشتري به بکارگيري نيروهاي سالمند و با تجريه دارند.
به گفته کارشناسان سرعت حرکت جمعيت ايران به سمت سالمندي در سال هاي ١٤٠٠ تا ١٤٢٠ رشد شديدتري پيدا مي کند. بطوريکه در سال ١٤٢٠ بيش از ١٣.٥ درصد جمعيت ايران را افراد بالاي ٦٥ سال تشکيل خواهند داد. اين در حالي است که جمعيت کشور در آن سال ها حدود ٩٠ ميليون نفر خواهد بود و جمعيت سالمندان با رشد ٢ برابري به بيش از ١٢ ميليون نفر خواهد رسيد. ١٢ ميليون نفري که در صورت عدم برنامه ريزي و سياست گذاري لازم در اين حوزه يکي از چالش هاي نظام رفاه و تأمين اجتماعي در آينده هستند.
به نظر ميرسد با کاهش اشتغال و افزايش اميد به زندگي و از سوي ديگر تغيير نکردن سن بازنشستگي بزودي بحران گريبان سازمان تأمين اجتماعي ١ را بعنوان بزرگترين سازمان بيمه اي کشور بگيرد.
در حال حاضر ضريب وابستگي در اين صندوق ٦.٦ نفر شاغل به ازاي يک بازنشسته است . اين بدان معناست که تعداد افرادي که بازنشسته مي شوند به سرعت افزايش و تعداد بيمه پردازها کاهش مي يابد. اين نسبت در قياس با وضعيت سنوات گذشته کاهش شديدتري پيدا کرده و اگر اين رقم به ٦ برسد سازمان هاي بيمه گر براي پرداخت مستمري دچار بحران خواهند شد.
قوانين و مقررات در حوزه اشتغال تغيير مي کند، بدون آنکه عواقب آن را در دوره بازنشستگي در نظر بگيرند. در اين شرايط سازمان هاي بيمه گر نيز مقابل عمل انجام شده قرار مي گيرند. بهمين دليل است که بايد سعي کنيم مقررات بازنشستگي را جداي از مقررات استخدامي تعريف کنيم . روش هاي اصلاح ساختار بيمه اي هم بدليل متغيرهاي غيرقابل پيش بيني همچون تورم و ..
چندان در ايران اجرائي نيستند و بهمين دليل از دستور کار خارج شده است . در کشورهاي پيشرفته سن بازنشستگي بالاي ٦٥ سال است و با توجه به سن اميد به زندگي تعيين مي شود. در حال حاضر در کشور ما، سن بازنشستگي نزديک به ٥٢ سال است . که علاوه بر اينکه در بازار کار اختلال بوجود مي آورد توان پرداخت صندوق ها را نيز کم مي کند، چراکه صندوق ها بايد از ٥٢ تا ٧٢ سالگي که سن اميد به زندگي است مستمري بازنشستگي پرداخت کنند، که اين مسئله مشکلات زيادي را بوجود مي آورد. سن بازنشستگي و سابقه پرداخت حق بيمه براي بهره مندي از مستمري اولين چيزي است که بايد در قانون اصلاح شوند(١٤).
در حال حاضر در ايران مردان با سه نوع سن و سابقه بازنشست مي شوند بطوريکه در نوع اول با داشتن ٣٥ سال سابقه بدون شرط سني، دوم ٥٠ سال سن و ٣٠ سال سابقه با حقوق کامل و نوع سوم داشتن ٦٠ سال سن و ٢٠ سال سابقه که براساس ميزان 4 سابقه حقوق دريافت مي کنند. در مورد بازنشستگي زنان نيز با همان سه شرط عنوان شده و در هر کدام ٥ سال کمتر و البته در مورد زنان يک استثنا٢ نيز وجود دارد و آن اين است که زنان با ٤٢ سال سن و ٢٠ سال سابقه ٣ در بيمه هاي اجباري بازنشسته مي شوند(٥). سيستم هاي بازنشستگي در سراسر جهان بسيار متنوع است . اکثر کشورهاي OECD٤ سن ٦٥ را به عنوان سن بازنشستگي تعيين نموده اند. برخي کشورها از يک سن بازنشستگي استاندارد گذر کرده و طيفي از سنين بازنشستگي را در نظر مي گيرند. رويه اي که اخيرا در مورد زنان در پيش گرفته اند، استانداردسازي سن بازنشستگي بدون توجه به جنسيت بوده است که طي يک روند تدريجي انجام مي گردد. خارج از سن بازنشستگي عموما کمتر از ٥٥ سال است . ليکن در ٤ کشور به ٦٠ سال و در کشورهاي OECD و سنگاپور به ٦٢ سال ميرسد.
البته ، فيليپين و هنگ کنگ اخيرا سن بازنشستگي را براي مردان به ٦٥ سال افزايش داده اند. در تعدادي از کشورهاي غيرOECD، سن بازنشستگي زنان ٥ سال کمتر از مردان است (٤).
در انگلستان سن بازنشستگي استانداردي وجود ندارد بلکه طيفي از سنين بازنشستگي تعريف شده است . در آلمان بر اساس قانون ، سن بازنشستگي ٦٧ سال است . در نروژ هم همين عدد به عنوان سن بازنشستگي در نظر گرفته شده است . در سوئد افراد حق دارند از ٦١ تا ٧٠ سالگي بازنشسته شوند. آمريکا بازه سني ٦٢ تا ٧٠ سال را ملاک قرار ميدهد و در اسپانيا سن بازنشستگي به ٦٧ سال هم ميرسد(٩).
