بخشی از مقاله
چکیده
ادبیات تاب آوری و خصوصاً تاب آوری اقتصادی در چند دهه گذشته گستره نظری و کاربردی قابل توجهی یافته و انواع مدلها و چارچوبهای مفهومی در سطوح سازمانی، اجتماعی و ملی سعی در مقاومسازی اقتصادها داشتهاند. اقتصاد ایران نیز در دو دهه اخیر حسب پویاییهای درون زا و همچنین چالشها و شوکهای بیرونی وارده بر آن، بیش ازپیش رو به مقاومسازی اقتصادی آورده که این مهم را با مطالبه و ابلاغ »سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی« از سوی مقام معظم رهبری - حفظهاالله - و گفتمان نخبگانی و مردمی حاصل از آن، شاهد هستیم.
حال پرسش اصلی این است که آیا مدلها و چارچوبهای نظری موجود در ادبیات علمی تابآوری اقتصادی بهویژه مدلهایی که با تأکید بر عرصه اجتماع از ابعاد جامعی برخوردارند، از سازگاری لازم با اندیشه مقام معظم رهبری - حفظهاالله - و سیاستهای کلی ابلاغی از سوی ایشان برخوردار هستند یا خیر؟
برای حصول به پاسخ، با اتخاذ روشهای توصیفی-تحلیلی و اسنادی-کتابخانهای، ضمن مروری بر ادبیات علمی تابآوری اقتصادی با تأکید بر عرصه اجتماع، مدل P.E.O.P.L.E.S. به عنوان مدل مختار، انتخاب شد. همچنین با استفاده از روش نظریه دادهبنیاد و کدگذاری 40 مورد از سیاستهای کلی نظام، مدل مفهومی »تابآوری و مقاومسازی اجتماعی-اقتصادی بر اساس اندیشه مقام معظم رهبری - حفظهاالله - «، استخراج گردید.
در نهایت از تلفیق و تجمیع دو مدل مفهومی P.E.O.P.L.E.S. و مدل مفهومی برآمده از سیاستهای کلی، مدل نهایی تحت عنوان مدل »مقاومسازی اقتصادی-اجتماعی«، ارائه شد که میتوان آن را ویرایش ارتقاءیافته و بومیشدهای از مدل P.E.O.P.L.E.S. دانست، به نحویکه این مدل مفهومی بهدستآمده شامل هفت بعدِ توسعه و پیشرفت اقتصادی، زیرساختهای فیزیکی و اطلاعاتی-ارتباطاتی، مباحث جمعیتی، مسائل و امور فرهنگی/اجتماعی، مباحث اجرایی-تقنینی، توسعه و تحول آموزش، علم و فناوری، منابع طبیعی، زیست محیطی و اکولوژیکی، و 204 مؤلفه میباشد. در پایان و بهعنوان ماحصل سیاستی مدل مذکور، دلالتهای سیاستی مدل در دو قالب دلالتهای شکلی و دلالتهای محتوایی ارائه شد و پیشنهاداتی جهت توسعه و تکمیل مدل ذکر گردید.
مقدمه
برای تبیین و فهم اقتصاد مقاومتی و لزوم آن لازم است با چند مقدمه به مسئله ورود پیدا کرد. اولاً، مفهوم مقاوم بودن یک مفهوم طیفی یا به عبارتی یک کلی مشکک بوده و یک مفهوم مطلق و دارای اندازهای مشخص نیست. ثانیاً، اقتصاد مقاومتی قبل از علم، دین و نقل، یک مفهوم عقلی است. شاهد بر این مدعا این است که در هر جای دنیا اصل بر استحکام، مقاومت و قوام است و این یک اصل عقلی است. با نگاهی به سایر اقتصادهای دنیا نیز متوجه آن خواهیم شد که تمام آنها همواره سعی در مقاوم سازی بافتها و ساختارهای خویش داشتهاند و این امر با تکامل دانش همواره در مسیر خویش روبه پیشرفت بوده است؛ بدین معنا که جهتگیری تمام تئوریهای جدید، نیل به این هدف، یعنی قوام و مقاومسازی است.
به این مفهوم استفاده از تجربیات سایر کشورها جهت مقاومسازی بافتهای اقتصادی کشور لازم مینماید و در متن سیاستهای کلی ابلاغی اقتصاد مقاومتی نیز استفاده از فنون و ادبیات رایج اقتصادی به چشم می خورد. لذا اقتصاد مقاومتی یک برنامه کوتاهمدت نبوده و بلکه یک پروسه و راهبرد کلان است و مربوط به دوره تحریم نخواهد بود و بلکه اگر تمام هجمهها نیز پایان یابند و با لحاظ نمودن شرایط مکانی زمانی، بازهم تمامی عناصری که در سند سیاستهای کلان اقتصاد مقاومتی وجود دارد، جزو برنامههای کشور خواهد بود و باید به این سیاستها به عنوان یک راهبرد توجه شود.
به عبارت دیگرجریان اقتصاد مقاومتی یک جریان سیاست زدهِ کوتمدتِاه ایدئولوژیکِ سیاسی نیست1، و شاهد و گواه این مطلب را حتی در ادبیات متعارف اقتصادی میتوان دنبال نمود که در ادامه به آن اشاره خواهد شد. نمودار 1 به ارائه و معرفی چارچوبی مفهومی الگوی اقتصاد مقاومتی میپردازد.
نمودار .1 مدل و الگوی مفهومی اقتصاد مقاومتی
اقتصاد مقاومتی یعنی آن اقتصادی که در شرایط فشار، در شرایط تحریم، در شرایط دشمنیها و خصومتهای شدید میتواند تعیین کننده ی رشد و شکوفایی کشور باشد
- البته اقتصاد مقاومتی فقط جنبهی نفی نیست؛ اینجور نیست که اقتصاد مقاومتی معنایش حصار کشیدن دور خود و فقط انجامیک کارهای تدافعی باشد؛ نه، اقتصاد مقاومتی یعنی آن اقتصادی که به یک ملت امکان میدهد و اجازه میدهد که حتّی در شرایط فشار هم رشد و شکوفایی خودشان را داشته باشند
- مجموعهی سیاستهای اقتصاد مقاومتی در واقع یک الگوی بومی و علمی است که برآمده از فرهنگ انقلابی و اسﻻمی ما است؛ متناسب با وضعیت امروز و فردای ما است. . . که این مربوط به وضع کنونی و شرایط کنونی کشور نیست، این یک تدبیر بلندمدت برای اقتصاد کشور است؛ میتواند اهداف نظام جمهوری اسلامی را در زمینهی مسائل اقتصادی برآورده کند؛ میتواند مشکلات را برطرف کند؛ در عینحال پویا هم هست؛ یعنی ما این سیاستها را به صورت یک چارچوب بسته و متحجر ندیدهایم، قابل تکمیل است، قابل انطباق با شرایط گوناگونی است که ممکن است در هر برههای از زمان پیش بیاید؛ وعملاً اقتصاد کشور را به حالت »انعطافپذیری« میرساند؛ یعنی شکنندگی اقتصاد را در مقابل تکانههای گوناگون برطرف میکند
در توضیح مدل مفهومی ارائهشده در نمودار 1مختصراً باید گفت، برای نیل به یک الگوی بومی و به عبارتی ایرانی اسلامی از اقتصاد مقاومتی ما نیاز به چهار رکن داریم که عبارتند از:
1 قرآن و سنت، که البته سایر ارکان دارای رابطه طولی با این رکن هستند،
.2 آراء و اندیشه رهبران انقلاب اسلامی،
.3 دانش و تجارب بشری، و
.4 در نظر گرفتن شرایط و اقتضائات زمانی اقتصاد ایران..
با توجه به موضوع مقاله حاضر، این مطالعه به دنبال بررسیای تطبیقی از رکن دوم و سوم، یعنی آراء و اندیشه رهبران انقلاب اسلامی ]که در این مطالعه تمرکز بر اندیشههای مقام معظم رهبری حضرت آیتااللهالعظمی خامنهای - حفظهاالله - - بر مبنای سیاستهای کلی ابلاغی نظام از سوی معظمله- شده است[ و دانش و تجارب بشری در حوزه اقتصاد مقاومتی میباشد.
پیشینه داخلی پژوهش باید گفت از دو بعد میتوان نگریست. بعد اول پژوهشهایی است که در حوزه اقتصاد مقاومتی صورت پذیرفته است که اعم از مقاله و کتاب و سخنرانیهاست. البته این بعد بهصورت مستقیم شاید با پژوهش حاضر مرتبط نگردد، مگر آن دسته که در قلمرو ادبیات علمی مرتبط با بحث ارائه شدهاند یا آن بخشی از آنها که به تبیین مفهومی عناصر اقتصاد مقاومتی پرداختهاند
لذا با توجه به نکته ذکر شده میتوان به منابعی چون چهار پایاننامهی دانشکده معارف اسلامی و اقتصاد دانشگاه امام صادق - ع - ، ازجمله پایاننامه آقای یاسین فروغی زاده با عنوان - تبیین مفهومی اقتصاد مقاومتی و شاخص سازی و سنجش مقاومت پذیری اقتصاد ایران - ، اشاره داشت که در آن به بحث مدلهای تابآوری و آسیب پذیری اقتصادی اشاره شده است و ربط و نسبت آن در منظومه اقتصاد مقاومتی روشن شده است، این پایان نامه درواقع برگرفته از مطالعه بریگوگلیو2014 است که ویرایش بومی آن ارائه شده و با ارائه شاخص بریگوگلیو، به میزان مقاوم بودن سه دولت آقایان هاشمی، خاتمی و احمدینژاد و مقایسه آنها میپردازد.
از کتب دیگری که در حوزه اقتصاد مقاومتی چاپ شده میتوان به کتاب اقتصاد مقاومتی زمینه ها و راهکارها تألیف آیت االله اختری اشاره داشت که این کتاب درواقع با ارائه تعریفی از اقتصاد مقاومتی و قوام در ادامه با این توصیف که اقتصاد مقاومتی همان قرائت امروزی از اقتصاد اسلامی به بیان ارکان و اهداف و روشهای پیاده سازی نظام اقتصادی اسلام میپردازد. بعد دوم پژوهشهایی است در حوزه ادبیات تابآوری صورت پذیرفته است که دارای ابعاد داخلی و خارجی است.
در حوزه مطالعات داخلی در حوزه تابآوری سوانح چند مقاله کاربردی به چاپ رسیده است که معمولاً مطالعات موردی است. اما باید گفت این مطالعات نیز مستقیماً بر موضوعی چون تابآوری اجتماعی-اقتصادی تمرکزی ندارند. در کل باید گفت در حوزه مطالعات داخلی، مطالعه مستقلی با موضوع تابآوری اقتصادی در ساحت اجتماع صورت نپذیرفته است.
در حوزه مطالعات خارجی نیز مطالعات متعددی صورت پذیرفته است که هدف از پژوهش حاضر مرور آن ادبیات و بازخوانی و بررسی تطابق مدلی مختار از مدلهای متعدد ارائه شده بر اساس منویات مقام معظم رهبری است. اکنون به برخی از مطالعات و تعاریف ارائه شده میپردازیم
