بخشی از مقاله
چکیده:
در میان انواع رزم افزارهای عصر آهن ایران، شمشیرهائی با دو سر انسانی برقُبه مدور و شیرخفته بردسته ساخته شده که تجلی نمادسازی برای بیان معانی وپیوستگی تصور و تصاویر ذهنی و حسی است. رمزپردازی بر آثار مصنوع در طول هزارهها، سنت و دانش مشترک ملل برای بیان اندیشهها و رویاهای درونی بوده است. شمشیر تزئینی نقابداردارای فنآوری پیچیده با زاویه قائمه تیغه نسبت به دسته است. محققان این شکل را مناسب نبرد ندانسته و معتقدند آئینی و تدفینی بوده و نمایانگرجایگاه و شان رزم آور است.
این پژوهش به شیوه توصیف وتحلیل دادهها بابررسی عینی و ملموس برای شناخت فنآوری و مفاهیم نگارهها و مطالعات تطبیقی کتابخانهای و اسنادی انجام گرفته است. ویژگیهای فنی ساخت و شکل بخشی، حوزه فرهنگی وجغرافیائی، بازه زمانی به کارگیری و معرفی نگارهها و مضامین نقش مایهها،جُستارهای تحقیق است. دو سوال اساسی تحقیق، چگونگی فرآیند تطور فنآوری ساخت و چیستی اهمیت نقشمایهها در شناخت باورها است.
مجموعه ای متشکل از نه شمشیر با نقشمایه صورتک انسانی و شیر خفته، موجود در موزههای بنیاد دستمایه پژوهش حاضر است. برآیندپژوهش نشان از آن دارد که شمشیر ها غالبا در عصر آهن IIو حوزه فرهنگی لرستان ساخته و پرداخته شده است. تکنیک ساخت شمشیرها دو فلزی بوده و تیغه آهنی به شیوه چکش کاری پرداخت شده و تزئینات دسته مفرغی با قالب گیری ساخته شده است. به نظر نقش صورتک انسانی نشان از مقام مذهبی، هویت قومی یا تلفیق آن دو دارد و شیر خفته نگهبان نمادین قصرها، پرستشگاهها، آرامگاهها و دورکننده شر و بدی است.
مقدمه
ساخت و به کار گیری اشیای ترکیبی - آهن و مفرغ - درعصر آهن 800-1200 - II ق.م - تغییری شگرف درتاریخ فرهنگ وتکنولوژی ایران پدیدار ساخت. حوزه فرهنگی زاگرس مرکزی و لرستان در این زمینه پیشرو بوده و تنوع بی نظیری در آثار فلزی از جمله ادوات رزم با تزئینات نمادین به وجود آورده است. در بین انواع رزم افزارها، تعدادی شمشیر و خنجر دو فلزی - آهن و مفرغ - مزین به عناصر و نقش مایههای نمادین شیر و سر انسانی تولید شده که به شمشیرهای نقابدار معروف است.
نگاره هایی که اعتلای هنر تزئینی بوده و نشانی از آرمانها،جهان بینی، ذوق هنری و ویژگیهای آئینی و اعتقادی است. نماد، بیان ارزشهای مطلق انسانی با علائم و نشانهها و اندیشه در برابر ناشناختههای آفرینش و مرگ و قدرت های غیر قابل کنترل چون آتش، طوفان و سیل است که برای آنها خدایان و اساطیر را می سازد - دادور و منصوری، . - 11 :1390 در حقیقت بشر برای ناشناخته های ذهن خود موجودی مافوق و برتر تصور و تصویر مینماید.
لرستان ناحیه ای کوهستانی در غرب ایران، بین رشته کوه های پشت کوه و کبیر کوه در دره های عمیق و صعب العبور زاگرس قرار گرفته است. هنر ظریف و آراسته سوارکاران و گله داران کوچ رو، اشیای کوچک قابل حمل چون اسلحه، دهنه و زین و یراق و ظروف بوده است. سرزمینی که اقوامی چون گوتی، لولوبی،کاسیت، آشوری، سیمری در طول هزاره سوم تا اول ق.م در آن سکنی داشته و آثار مفرغی ارزشمندی بین سالهای 2500 تا 650 ق.م آفریدهاند.
در میان اقوام احتمالی آفریننده اشیای مفرغی و آهنی، کاسیهای سدههای شانزده تا دوازده و سیمریها در قرون هشتم و هفتم پیش از میلاد جای دارند گیرشمن نفوذ بابل، آشور، ایلام و اورارتو را بر سبک های موجود در لرستان موثر می داند - گیرشمن،:1346 - 81 در حالی که هرتسفلد هنر این خطه را پیآمد تجربه هنرمندان بومی و بهره گیری استادانه از فلزات یاد می کند - Herzfeld,1976: 174 - و پُرادا ضمن تائید بومی بودن هنر لرستان بر تاثیر میانرودان و میتانی تاکید دارد - . - Porada,1962: 15
آثارفلزی متعلق به سوارکاران جنگجو بوده و دارای دو سبک طبیعی و مصنوعی به شکل حیوانات ترکیب یافته طبیعی و واقعی و انتزاعی و تزئینی است - واندنبرگ، . - 92 :1387 اغلب آثار با نقشمایه های ترکیبی و تخیلی، جانوران، گربه سانان و اندام انسانی را در بر دارد. درون مایه اصلی اشکال را بدن انسان و حیوانات واقعی یا اساطیری تشکیل داده است. اشیای مفرغی و آهنی لرستان توجه بسیاری از محققان را به خود جلب کرده و زمینه بررسی و کاوش باستان شناختی را فراهم ساخت. بیشتر مطالعات میدانی درگذشته صورت گرفته و در سال های اخیر کاهش محسوس داشته ولی تحقیق بر داده ها و مواد فرهنگی رشد کرده است. با این حال عدم دسترسی به بسیاری از آثار موجود در موزه ها و مجموعه ها، تنها بخشی از تحولات فلزگری آشکار شده است.
اریک اشمیت از نخستین محققانی بوده که در سال های 1931 تا 1934 میلادی در نواحی سرخ دم کوهدشت دست به کاوش زد. استین در سال 1936م و گروه انمارکید به سرپرستی ملد گارد و مورتن سن در نواحی هُلیلان و طرحان در سال های 1963 و 1964م مطالعاتی را انجام داده اند. بررسی و پژوهش گروه بلژیکی به سرپرستی لوئی واندنبرگ در دهه 70 میلادی در محوطه های باستانی لرستان منجر به ارائه گاهنگاری تطبیقی شد.
بررسی ها و کاوشهای میدانی و مطالعات هدفمند، غرب ایران را وارد پروژه جدیدی ساخت و دایسون - - 1965 در راس هیاتی تحقیقات گسترده ای را آغاز کرد و حاصل آن ارائه گاهنگاری عصر آهن بر اساس مواد فرهنگی بوده است. مواد و داده های فرهنگی حاصل از کاوش های باستان شناسی غرب و لرستان، اندیشمندانی چون ماسکارلا - - 1974،پیگوت - - 1977،یانگ - - 1967،پلینر - - 1969 و جنیتو - - 1965 را به مطالعه بررسی آثار مکشوفه ترغیب ساخت و پژوهش های ارزشمندی به مجامع علمی معرفی شد.
از اندیشمندان ایرانی، حسن طلائی با تحلیل آثار عصر آهن و تالیف دو کتاب ارزشمند باستان شناسی و هنر ایران در هزاره اول ق.م - - 1374 و عصر آهن ایران - - 1387 گام مهمی را برای شناخت و مطالعه داده های فرهنگی این عصر بر داشته است. کاوش باستان شناسی محوطه باباجیلان شهرستان دلفان - حسن زاده، - 1384 منجر به کشف اشیای مفرغی و آهنی ارزشمندی برای شناخت فلزکاری این حوزه شده است. بی شک کاوش ها و بررسی های آتی و کشف آثار مفرغی و آهنی لرستان دامنه مطالعات و شناخت دقیق آثار را بهتر و مطمئن تر خواهد کرد.
بحث این مقاله، شمشیرهای نقش اندازی شده موسوم به نقابدار یا ماسک دار است که به نقوش نمادین برجسته بر دسته و قبه مزین است. سخن بنیادین گفتار،تکنیک و فن آوری،بازه زمانی ساخت، معانی نقوش و اسطوره های مرتبط با آن است. تحقیق به دو روش میدانی و اسنادی و کتابخانه ای انجام گرفته و در بخش میدانی با رجوع به مجموعه موزه های بنیاد مستضعفان، نه نمونه شناسائی و مطالعه شد و در بخش اسنادی با مراجعه به مقالات و کتب و سایتهای اینترنتی نمونه ها مقایسه و تحلیل شده است.
