بخشی از مقاله
چکيده
توجه به مسئله اکوتوريسم به عنوان يکي از شاخه هاي مهم گردشگري و صنعتي نوپا و موثر که اقتصاد جهاني را معطوف خود ساخته است ، از موضوعات جديدي است که در سال هاي اخير مورد برنامه ريزان و سياست گزاران و نيز حاميان محيط زيست قرار گرفته است . هدف کلي اين پژوهش ارزيابي توان بوم شناختي منطقه حفاظت شده انگوران به منظور توسعه اکوتوريسم مي باشد که با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافيايي و با مدل مخدوم به انجام رسيد. به منظور رسيدن به اهداف پژوهش از روش کتابخانه اي و ميداني استفاده شده است . لازم به ذکر است که در اين پژوهش در ابتدا منابع بوم شناختي منطقه مورد شناسايي ، تجزيه تحليل و جمع بندي قرار گرفتند. سپس کليه لايه هاي اطلاعاتي در سيستم اطلاعات جغرافيايي رقومي شده و ارزيابي توان بوم شناختي منطقه شناسايي گرديد. نتايج حاصل از بررسي هاي انجام گرفته بر روي داده هاي بوم شناختي با استفاده از مدل خطي مخدوم نشان مي دهد که 69/114137 هکتار از منطقه جهت اکوتوريسم متمرکز طبقه يک و 31/84795 هکتاراز سطح منطقه جهت اکوتوريسم گسترده طبقه يک مناسب مي باشد. در واقع نتايج حاکي از اين بود که منطقه حفاظت شده انگوران از توان بالايي جهت توسعه اکوتوريسم برخوردار مي باشد. اين مطالعه مي تواند شروع مناسبي براي يک تحقيق پايه براي رسيدن به اهداف توسعه پايدار باشد.
واژگان کليدي : توان بوم شناختي، منطقه حفاظت شده انگوران ، اکوتوريسم ، سيستم اطلاعات جغرافيايي،مدل مخدوم
١- مقدمه
صنعت گردشگري که امروزه به يکي از گسترده ترين و متنوع ترين صنايع جهان بدل شده است ، دربسياري کشورها اين صنعت ، منبع اصلي درآمد، شغل و انگيزه اصلي براي توسعه ساختارهاي زيربنايي و تسهيلات ارتباطي، اقامتي و پذيرايي مي باشد. گذشته از منابع مادي حاصل از گردشگري، اين نکته بسياراهميت دارد که گردشگري به عنوان يک موضوع چند ارزشي از راهکارهاي مهم نيل به توسعه پايدار محسوب مي شود، چرا که منبعي تمام نشدني و با حداقل اثرات تخريبي زيست محيطي است (کلانتري و پرچيانلو،٢٢:١٣٨٧).
اکوتوريسم به عنوان يکي از شاخه هاي گردشگري به سرعت در حال توسعه و شکوفايي است و بيشترين طرفداران آن ، حاميان حفاظت از محيط زيست مي باشند.
طبق تعريف سازمان جهاني گردشگري ، اکوتوريسم در حقيقت يک توريسم مسئولانه به محيط هاي طبيعي است که ضمن حفظ محيط زيست سلامت جوامع محلي را نيز پايدار مي سازد (فنل ،٦٩:١٣٨٥).
اکوتوريسم با ميلياردها دلار درآمد سالانه ، توان بالايي براي رقابت اقتصادي ايجاد مي کند.علاوه بر اين ، اکوتوريسم در اغلب موارد به گونه اي متفاوت از ساير بخش هاي گردشگري عمل مي کند، زيرا اين شاخه از گردشگري، مزاياي توسعه پايدار از جمله حفاظت از منابع طبيعي، آموزش بازديدکنندگان درباره مقوله پايداري و کسب سود توسط مردم بومي را در بر دارد. از آنجا که حفاظت از محيط زيست يکي از ارکان اکوتوريسم است ، اين صنعت توانسته است به يک منبع مهم درآمد براي منابع طبيعي نيازمند حفاظت تبديل شود. تحقيقات جهاني حاکي از اين بوده است که تعداد بازديدکنندگان از مناطق حفاظت شده يا ساير مناطق طبيعي افزايش قابل ملاحظه اي داشته است و مطلب ديگر اينکه اکوتوريست ها معمولا به سوي مناطق حفاظت شده جذب مي شوند(اپلروود،١٩:١٣٨٦)
بنابر اين بايد توجه داشت که اکوتوريسم يک رويکرد مديريتي است که با توجه به هدف هاي ارزشي، اقتصادي، اجتماعي و زيست محيطي با همکاري و همياري مسئولان و مردم جامعه از طريق وضع قوانين ومقررات مناسب و اعمال موثر آنها،مي تواند به طور مستقيم و غير مستقيم باعث حفظ محيط زيست شود(زاهدي،٥:١٣٨٢)
بررسي جغرافيايي و جاذبه هاي اکوتوريسمي بي نظير، تنوع گياهي و جانوري منطقه حفاظت شده انگوران بيانگر يک منبع با ارزش از لحاظ گردشگري هدفمند (اکوتوريسم ) مي باشد که نيازمند به برنامه ريزي، حفاظت و مديريتي نظامند مي باشد.
ارزيابي توان اکولوژيک در صدد بدست آوردن برنامه اي در جهت تنظيم روابط انسان و طبيعت براي به حداقل رساندن اثرات منفي و رسيدن به توسعه پايدار براي هر يک از انواع کاربري ها مي باشد. اين امر موجب کاهش و به حداقل رسانيدن پيامدهاي منفي بر محيط زيست ميشود. از اين رو با استفاده از ارزيابي توان اکولوژيک مي توان به عنوان پايه اي براي تصميم گيري و برنامه ريزي هاي اصولي در امر توسعه اکوتوريسم در منطقه مورد مطالعه پرداخت .
از معضلات موجود در منطقه حفاظت شده انگوران نبود برنامه اي منسجم و اصولي جهت گردشگري پايدار در منطقه مي باشد که مطالعه حاضر خواهد کوشيد که با بررسي علمي به رفع اين معضل کمک نمايد. بنا به مراتب فوق اين تحقيق مي کوشد تا به پرسش زير پاسخ دهد:
آيا منطقه حفاظت شده انگوران از پتانسيل هاي لازم جهت توسعه اکوتوريسم برخوردار است ؟
١-٢ پيشينه تحقيق
سابقه گردشگري به قدمت بشر باز مي گردد. گردشگري واژه اي است فرانسوي که از ريشه تورگرفته شده است . اين واژه نخستين بار در سال ١٨١١ در مجله انگليسي به نام اسپورت ماگزين (مجله ورزشي) آمده است ، در آن زمان اين لغت به معناي مسافرت به منظور تماشاي آثار تاريخي و بازديد از مناظر طبيعي براي کسب لذت به کار مي رفت (محلاتي،٢:١٣٨٠).
اکوتوريسم ، نوعي از گردشگري است که ريشه هاي آن به طبيعت و محيط هاي باز بر مي گردد. نخستين مسافراني که حدود نيم سده پيش از سرنگيتي (بزرگترين پارک ملي دنيا در تانزانيا) بازديد کردند و يا ماجراجوياني که در هيماليا کوه پيمايي کردند، را ميتوان نخستين اکوتوريست ها به شمار آورد(لاندبرگ ،١٣٨٣).
نوشته هاي مختلفي که در زمينه اکوتوريسم به رشته تحرير درآمده است ، نشان مي دهد در خصوص مفهوم اکوتوريسم و زمان پيدايش آن ابهاماتي وجود دارد. برخي معتقدند اين واژه براي اولين بار در سال ١٩٧٠، مطرح شده است و برخي ظهور آن را به اواخر و يا پس از آن نسبت مي دهند. به عنوان مثال ارانر و هولنکارد معتقدند اين واژه در اواخر سال ١٩٧٠ مطرح شده است (فنل ،٦٩:١٣٨٥).
کتاب اکوتوريسم (اصول ، تجربيات و سياست ها) توسط مگان اپلروود، مدير اجرايي انجمن بين المللي اکوتوريسم و با همکاري برنامه محيط زيست سازمان ملل متحد تدوين شده است . اين کتاب در واقع سند مقدماتي اجلاس جهاني اکوتوريسم در کبک در سال ٢٠٠٢ است که به وضعيت اکوتوريسم در دنيا، مشکلات و جريان هاي مرتبط با آن اشاره دارد .همچنين يونپ و جامعه بين المللي اکوتوريسم به طور مشترک در سال بين المللي اکوتوريسم (٢٠٠٠) اين راهنما را به عنوان يک کتاب منبع براي دولت ها و متخصصاني که مي خواهند پروژه اکوتوريسم از نظر زيست محيطي و اجتماعي درست اجرا شود، تدوين ديده شده است که در سال ١٣٨٦ اين اثر توسط نگار قديمي به فارسي برگردانده شده است (اپلروود،١٩:١٣٨٦).
اندي درام و آلن مور در سال ١٣٨٧ در مجموعه کتاب هاي خود در رابطه با راهنماي اکوتوريسم مي باشد که جلد اول آن مقدمه اي بر برنامه ريزي و مديريت اکوتوريسم نام دارد که محسن رنجبر آن را به فارسي ترجمه کرده است . اين کتاب شامل شش فصل است که در فصل اول به مفهوم و فرايند تحول در ماهيت اکوتوريسم مي پردازد و در فصل دوم به توصيف انواع دست اندرکاران مرتبط با مديريت و توسعه اکوتوريسم پرداخته است . در فصل سوم نقش جوامع در مديريت و رشد اکوتوريسم پرداخته است . در فصل پنجم درباره نقش سازمان هاي مردم نهاد ، در مديريت و توسعه اکوتوريسم در مناطق حفاظت شده بحث شده و نهايتا در فصل ششم به اختصار به ساختار و نقش گردشگري در توسعه اکوتوريسم مي پردازد (درام و مور،١٣٨٧).
پژوهش هاي متعددي در زمينه اکوتوريسم صورت پذيرفته که به تعدادي از آنها به شرح ذيل اشاره خواهيم داشت :
هنريک مجنونيان در سال ١٣٨٠در پژوهشي با عنوان ارزيابي توان زيست محيطي پناهگاه حيات وحش لوندويل به اين نتايج دست يافته ، زون اندوختگاه بازداشته (زون ١) به دليل دست خوردگي منطقه ، وسعت محدودي (68/2درصد منطقه ) را در بر مي گيرد. براي حفظ آخرين بازمانده اجتماعات گياهي، زيستگاههاي فوق و فلور ارزشمند منطقه اعم از حمايت شده ، بومي يا انحصاري و ايجاد فرصت کافي براي احيا اکولوژيک ( زون ٢) وسعت قابل توجهي (63/57درصد) را بخود اختصاص مي دهد. ( زون ٣ ) يا تفرج گسترده به عنوان پشتوانه اي براي زونهاي تحت حفاظت و جلوگيري از تاثير فعاليتهاي تفرج متمرکز از وسعت قابل قبولي (93/35 درصد) برخوردار است . تفرج متمرکز(زون ٤) در زون محدودي از گستره درختزارهاي باز تا متراکم (55/0درصد منطقه ) عملي است و اما وسعت آن به دليل ويژگيهاي خاص منطقه قابل مقايسه نيست . گستره محدودي (63/1درصد) از منطقه که بطور غير مستقيم در تضمين پايداري زونهاي تحت حفاظت نقش اساسي دارد. به علت تخريب به عنوان زون اصلاح و بهبود (بازسازي، ٥) در نظر گرفته شده است . پناهگاه حيات وحش لوندويل فاقد زونهاي ٦ و ٧ بوده اما نوار باريکي از آن (58/1 درصد منطقه ) د رحاشيه غربي منطقه که از درختزارهاي متراکم تشکيل شده به خاطر نقش حايل خود از يکسو و اهميت آن براي گونه هاي شاخه نشين به عنوان زون سپر (زون ٨) انتخاب گرديده است (مجنونيان ،١٣٨٠).
کبري کيا در سال ١٣٨٦ در پژوهشي با عنوان ارزيابي توان اکولوژيک منطقه سردشت دزفول با تاکيد بر جاذبه هاي اکوتوريستي، پرداخته است . در نهايت وي به اين نتيجه رسيد که منطقه مذکور براي تفرج متمرکز توان بالايي ندارد و حدود ٩٠% منطقه نامناسب براي توريسم متمرکز است و ١٩% منطقه براي تفرج گسترده مناسب است (کيا،١٣٨٦).
اکرم مومن زاده ، سيد محمدباقر نبوي ، فروزان فرخيان ، ابراهيم رجب زاده قطرمي در سال ١٣٩٠ در پژوهش خود با عنوان ارزيابي توان اکولوژيکي حوزه درياچه سد ماررون براي کاربري اکوتوريسم و ارائه راهکارهايي به منظور توسعه اين صنعت پرداختند. نتايج حاصل حاکي از کمبود امکانات در منطقه و برآورده نشدن نيازهاي تفريحي بازديدکنندگان بود(مومن زاده ،٣:١٣٩٠).
سلمان ماهيني، عبدالرسول برهان رياضي،بابک نعيمي، ساسان کفاکي و عطيه جوادي در سال ١٣٨٨ در پژوهشي با عنوان ارزيابي توان طبيعت گردي شهرستان بهشهر بر مبناي روش ارزيابي چند معياره با استفاده از GIS به اين نتايج دست يافتند که از کل مساحت شهرستان ، حدود ٨٢٤٠٠ هکتار داراي محدوديت ، حدود ٤٥٠٠ هکتار داراي توان بالا، حدود ٥٥٠٠٠ هکتار داراي توان متوسط و حدود ٢٦٠٠ هکتار داراي توان ضعيف براي طبيعت گردي گسترده مي باشد(ماهيني،١٨٧:١٣٨٨).
زيبا پيرمحمدي، جهانگير فقهي، قوام الدين زهدي اميري، مرتضي شريفي در سال ١٣٨٧ در پژوهش خود با عنوان کاربرد GIS در ارزيابي توان اکولوژيکي براي کاربري اکوتوريسم پرداختند. نتايج اين پژوهش حاکي از گويايي و قابليت بالاي GISدر فرايند ارزيابي توان اکولوژيکي سرزمين براي کاربري اکوتوريسم مي باشد، بر اساس نتايج بدست آمده بيش از نيمي از سطح منطقه مورد مطالعه براي تفرج گسترده مناسب مي باشد(پير محمدي و همکاران ،١٣٨٧).
سيامک پيري، راضيه طهماسبي پوردر سال ١٣٩١ در پژوهشي با عنوان ارزيابي توان اکولوژيکي شهرستانهاي استان خوزستان بر اساس پتانسيلهاي اکوتوريسمي به اين نتايج دست يافتند که با توجه به نقشه توان گردشگري شهرستان که حاصل ترکيب نقشه هاي گوناگون اقليمي، محيطي است ، از نظر توان طبيعت گردي همسان و هم سطح نيست و قسمت هاي شرقي، شمال شرقي استان وضعيت مناسب تري نسبت به ديگر قسمت ها دارند و در برنامه ريزي توسعه گردشگري شهرستان مي توانند مورد توجه قرار گيرند(پيري و طهماسبي پور،١٣٩١).
نتايج پيشينه ها نشان مي دهد که مطالعه ارزيابي توان بوم شناختي بالاخص در مورد گردشگري با توجه به اهميت اين صنعت نوپا در اقتصاد کشور و از طرفي تاثيرات وارده از آن بر محيط زيست موضوعي اجتناب ناپذير و امري مهم تلقي مي گردد .
١-٣ فرضيه تحقيق
منطقه حفاظت شده انگوران داراي توان اکولوژيکي بالايي براي توسعه اکوتوريسم است .
١-٤ هدف تحقيق
تعيين ارزيابي توان بوم شناختي منطقه حفاظت شده انگوران به منظور توسعه اکوتوريسم
١-٥ روش اجراي تحقيق
اين پژوهش از حيث هدف ، کاربردي-توسعه اي است ، که با استفاده از زمينه و بستر شناختي و معلوماتي که از طريق تحقيقات بنيادي فراهم شده تلاش در جهت توسعه اکوتوريسم در منطقه ، رفاه و آسايش و ارتقاي زندگي مردمان محلي دارد که به روش توصيفي- تحليلي انجام مي گيرد، يعني با شناسايي و بررسي وضع موجود در منطقه حفاظت شده انگوران به توصيف نظامدار وضعيت فعلي مي پردازد.
در اين پروژه هدف اصلي مشخص نمودن استعداد منطقه حفاظت شده انگوران براي توسعه اکوتوريسم مي باشد که با مدل بوم شناختي مخدوم از طريق رويهم گذاري لايه ها و تهيه نقشه يگانهاي محيط زيستي ، ارزيابي توان بوم شناختي هر پهنه جهت کاربري توسعه اکوتوريسم مشخص ومناطق مناسب استخراج مي شوند.
١-٦ روش گردآوري اطلاعات
در اين پژوهش جهت گردآوري داده ها و اطلاعات از دو روش کتابخانه اي(اسنادي) و ميداني به شرح زير استفاده شده است :
١- استفاده از منابع کتابخانه اي ( اسناد،کتب ، طرح هاي ملي، منطقه اي، محلي، ساير منابع مکتوب مرتبط با موضوع پژوهش ).
٢- استفاده از شبکه جهاني اينترنت و شبکه هاي وب جهت مطالعه و استفاده در پايان نامه .
٣- عمليات ميداني شامل مراجعه به محل ، مشاهده و برداشت نقاط با استفاده از دستگاه GPS.
*با توجه به ماهيت پروژه از شيوه هاي جمع آوري داده ها به قرار زير استفاده ميگردد:
١- استفاده از داده هاي موجود: جهت شناسي وضعيت موجود از طريق گزارشات سازمان هاي مربوطه و نقشه هاي موردنياز
٢- مشاهده اندازه گيري : جهت تعيين محدوده مورد مطالعات از طريق ميداني و با استفاده از دستگاه GPS انجام ميگردد.
در اين پژوهش جهت گردآوري داده ها و اطلاعات از دو روش کتابخانه اي(اسنادي) و ميداني به شرح زير استفاده شده است :
١- استفاده از منابع کتابخانه اي ( اسناد،کتب ، طرح هاي ملي، منطقه اي، محلي، ساير منابع مکتوب مرتبط با موضوع پژوهش ).
٢- استفاده از شبکه جهاني اينترنت و شبکه هاي وب جهت مطالعه و استفاده در پايان نامه .
٣- عمليات ميداني شامل مراجعه به محل ، مشاهده و برداشت نقاط با استفاده از دستگاه GPS.
*با توجه به ماهيت پروژه از شيوه هاي جمع آوري داده ها به قرار زير استفاده ميگردد:
١- استفاده از داده هاي موجود: جهت شناسي وضعيت موجود از طريق گزارشات سازمان هاي مربوطه و نقشه هاي موردنياز
٢- مشاهده اندازه گيري : جهت تعيين محدوده مورد مطالعات از طريق ميداني و با استفاده از دستگاه GPS انجام ميگردد.
١-٧ جامعه آماري و تعداد نمونه
تمامي جاذبه هاي طبيعي موجود در منطقه حفاظت شده انگوران جامعه آماري اين پژوهش محسوب مي گردد.
١-٨ روش نمونه گيري
در اين پژوهش نمونه گيري انجام نخواهد شد.
١-٩ محدوده مورد مطالعه
منطقه حفاظت شده و پناهگاه حيات وحش انگوران ، با مساحتي تقريبا برابر با ١٢٢ هزار هکتار از سال ١٣٤٩ تحت حفاظت سازمان محيط زيست بوده است . از مساحت ذکر شده فوق تقريبا ١١٥ هزار هکتار آن مربوط به استان زنجان و مابقي در استان آذربايجان غربي قرار دارد.اين منطقه ، منطقه اي است کوهستاني و تپه ماهوري در شهرستان ماهنشان ، دامنه ارتفاعي ١٢٤٠ تا ٣٣٢٠ متر، همچنين بارندگي سالانه 8/254 ميليمتر و متوسط دماي سالانه 4/14 درجه سانتيگراد مي باشد.اين منطقه بين ٣٦ درجه و ٥٠ دقيقه الي ٤٧ درجه و ٥٠ دقيقه عرض شمالي و ٤٧ درجه و ١٥ دقيقه الي ٤٧ درجه و ٥٠ دقيقه طول شرقي در شمالغرب کشور در رشته جبال زاگرس قرار گرفته است .اين منطقه به سبب شرايط جغرافيايي ،اقليمي ،تنوع زيستي ،جاذبه هاي طبيعي ،چشم اندازهاي منحصر به فرد، توان بالايي در جلب اکوتوريست ها دارد. اين منطقه داراي اقليم متنوعي است . پوشش گياهي منطقه بطور عمده لاله واژگون ، درمنه ، چوبک ، گون ، کلاه مير حسن و گونه هاي جانوري آن خرس قهوه اي، روباه معمولي، سياهگوش ، سمور سنگي، کبک دري، کبک چيل ، باقرقره ، سار، دال ، شاه بوف ، افعي زنجاني، لاک پشت برکه اي و ماهياني از جمله سفيد رودخانه اي، سس ، زرده پر و....
شکل (١)نقشه موقعيت منطقه مورد مطالعه در کشور،استان ،شهرستان
١-١٠ روش تجزيه و تحليل اطلاعات
روشهاي مورد استفاده در تحليل داده هاي اين تحقيق که از روشهاي ارزيابي چند عامله مي باشد، شامل روش مک هارگ يا همپوشاني نقشه ها ، مطابق مدل بوم شناختي مخدوم مي باشد. همچنين داده هاي مورد استفاده در پژوهش حاضر، استفاده از نقشه هاي ١:٢٥٠٠٠ ازمنطقه حفاظت شده انگوران مي باشد.
١-١٠-١ روش ارزيابي توان بوم شناختي با مدل مخدوم
ارزيابي توان اکولوژيک از موضوعات بسيار مهم در مطالعات زيست محيطي است که در کشور ما تا حد زيادي بي توجهي قرار گرفته است . ارزيابي توان اکولوژيک به معناي عينيت بخشيدن به قابليت بالقوه سرزمين در قالب کاربردهاي انجام پذير و مورد انتظار است . بدين منظور درگام نخست فراواني عوامل اکولوژيکي پايدار و ناپايدار در گستره سرزمين شناسايي ميگردد و در مرحله بعد انبوه سازي داده ها براي مدل هاي اکولوژيکي بر اساس مدل طبقه بندي دکتر مخدوم انجام گرفته است .
سپس با استفاده از سامانه هاي اطلاعات جغرافيايي GIS منابع اکولوژيکي در منطقه حفاظت شده انگوران تحليل شده است و سپس نقشه واحدهاي زيست محيطي توليد شده است .
با توجه به منابع بوم شناختي منطقه و براي شناسايي منابع اکولوژيک و مدل ارزيابي و برنامه ريزي محيط زيست از سامانه اطلاعات جغرافيايي (GIS) استفاده شده است . ماهيت و نوع داده هاي اکولوژيکي مورد براي توليد نقشه ، ارزيابي و برنامه ريزي به شرح زير است :
الف ) اقليم (نقشه هاي هم باران - هم دما- هم تبخير– اقليم ) ب ) منابع آب سطحي و زير زميني (هيدروگرافي) ج ) شکل زمين (نقشه توپوگرافي، خطوط تراز، شبکه رودخانه ها، آبراهه هاي اصلي و فرعي و ترتيب آنها، داده هاي رقومي ارتفاعي) ت ) زمين شناسي ث ) خاکشناسي (تيپ خاک، گروههاي هيدرولوژيک خاک، فرسايش پذيري خاکها) ج ) رستني ها (جامعه تيپ گياهان شامل درختان ، درختچه ها، گراس ها، علف ها، بوته ها، خارستانها، خلنگ زارها، تراکم پوشش ) چ ) زيستگاههاي جانوران (زيستگاهها و پراکندگي جانوران )(مخدوم ،٥٣،١٣٨٠).
