بخشی از مقاله
چکیده:
رشد شتابان شهرنشینی در دهههای اخیر، نابرابری در شرایط سکونت و دسترسی به زیرساختهای فیزیکی و اجتماعی میان نواحی و گروههای شهری را سبب شده است. گرایش به عدالت در فطرت انسانها، موضوعی پذیرفته شده است. انسانها از بی عدالتی گریزان هستند، عدالت اجتماعی و جلوگیری از تبعیضهای ناروا، از اهداف و نیازهای اساسی جامعه انسانی است که در اسلام به عنوان دین کامل و پاسخگوی نیازهای بشر، در سیره اجتماعی پیامبر - ص - تبلور یافته است. از این رو پژوهش حاضر با هدف تبیین و تحلیل نقش عدالت اجتماعی در تحقق عدالت اجتماعی، به بررسی و شناسایی موانع تحقق عدالت در ساختار فضایی- مکانی محلات شهر گرگان با توجه به آموزههای مکتب اسلام میپردازد. نوع پژوهش کاربردی- تطبیقی و روش پژوهش، تفسیری- تاریخی است. جهت جمعآوری اطلاعات مورد نظر از روش مطالعات کتابخانهای- اسنادی استفاده شده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان میدهد محلات سطح شهر گرگان از توزیع نابرابر خدمات و امکانات و دسترسی غیر یکسانی برخوردار است به گونهای که در بخشی از مناطق تجمع امکانات و در برخی نواحی از کمبود نواحی رنج میبرند.
-1 مقدمه
پرداختن به عدالت اجتماعی در طی دهههای اخیر به یکی از سیاستهای اکثر دولتهای جهان تبدیل شده است و هر یک از دولتها سعی میکنند حداقل بخشی از سیاستهای مرتب برعدالت اجتماعی را پیگیری نمایند. مطالعات نشان داده است که اجرای برنامههای عدالت اجتماعی منجر به توسعه پایدار میگردد و عدم آن آشوبهای اجتماعی و عدم امنیت را به ارمغان میآورد، در عدالت اجتماعی و شهر توزیع متوازن امکانات و خدمات شهری و رعایت حداقلها در خدمات و امکانات شهری از موارد بسیار مهم و مورد تأکید است - جاجرمی و همکاران، . - 90 :1384 اندیشمندان سیاسی هرکدام راهکارهایی را برای تحقق عدالت اجتماعی بیان کرده و نظامهای سیاسی را بر آن بنا نهادهاند ولی هیچ یک از آنها جوابگوی نیازهای بشر نبوده و شاهد یک نظام سیاسی مطلوب نبودهایم. هر چه زمان میگذرد، ظلم و بیعدالتی نظامهای سیاسی جهان معاصر بیشتر روشن می-شود - اخلاقی، . - 176 :1389 این موضوع از مهمترین مباحث برای نظامها و مکاتب فکری گوناگون و نیز از اهداف و انگیزههای حرکتهای اجتماعی، به ویژه در اندیشههای دینی به شمار میرود. در منظومه تفکر اسلامی نیز، عدالت اجتماعی جایگاه بلندی دارد - رحمانی، 1389، . - 4 رسالت همهی ادیان الهی، تحقق عدالت در تمامی عرصههای زندگی اجتماعی است. اسلام به عدالت توجه زیادی نموده است و قرآن، اجرای عدالت را یکی از اهداف اصلی پیامبران معرفی میکند - حدید، آیه . - 21 پیامبر اکرم - ص - میفرمایند: یک ساعت اجرای عدالت، بهتر است از هفتاد سال عبادت که شبهایش به نماز و همهی روزهایش به روزه بگذرد. در حدیثی امام جعفر صادق - ع - میفرمایند: اگر در میان مردمان به عدالت رفتار شود همه بینیاز می گردند - رضائی، . - 2 :1391
-2 مبانی نظری
پردازش مفهومی عدالت: واژه عدالت قبل از آنکه مسبوق به اندیشه جغرافیایی باشد و در دانش جغرافیا اندیشمندان و متفکران جغرافیای انسانی آن را ایجاد کرده باشند، ریشه در فلسفه سیاسی و اندیشهی سیاسی دارد. چنانکه اغلب فیلسوفان سیاسی و نیز اندیشه ورزان عالم سیاست از دوران یونان باستان بر تبیین و تفهیم آن قلم فرسایی کردهاند. همچنین بسیاری از دانشمندان و پیشگامان عصر روشنگری در قرن هجدهم و نوزدهم میلادی سعی کردهاند تا با تبیین آن، موضع و جایگاه تفکر خود را در رابطه با اندیشه عدالت مشخص کرده باشند و در عین حال مقیاس و معیاری برای سنجش عدالتپذیری یا گسترش عدالت از منظر اندیشه خود در اختیار منتقدان قرار دهند. مراد ما از عدالت نوعی سلوک مساوی با افراد است - پوپر، :1380 . - 261 براساس فرهنگ دهخدا عدالت در لغت به معنی استقامت بوده، در شریعت عبارت است از استقامت بر طریق حق یا اجتناب از آنچه ممنوع است در دین - رضاییان، . - 37 :1384 در فرهنگ آکسفورد، عدالت بر حفظ اصول قانونی، اجتماعی و اخلاقی، از طریق اعمال اقتدار یا قدرت دلالت دارد - 1984: 3،. - Taylor استاد مطهری، چهار معنی یا چهار کاربرد را برای کلمه عدل مد نظر قرار میدهد: .1 موزون بودن، .2 تساوی و نفی هرگونه تبعیض، .3 رعایت حقوق افراد و دادن حق به صاحب حق، .4 رعایت استحقاقها در افاضه وجود و رحمت به آنچه امکان وجود یا کمال وجود دارد - الوانی و همکاران، . - 10 :1387
-1-2 عدالت اجتماعی اسلام در تحقق یافتن عدالت اجتماعی با دو اصل بزرگ -1 وحدت همه جانبه متعادل و متناسب -2 تکافل عمومی بین افراد و اجتماعات پیش میرود - سید قطب، . - 83 :1385 شهید مطهری در بررسی نظریه نسبیت عدالت، عدالت اجتماعی را امری مطلق و نه نسبی میداند و عدالت را به سه طریق تعریف میکند. -1 عدالت یعنی مساوات در برابر قانون اعطاء کل ذی حق حقه - هرچیزی و هر شخصی در متن خلقت با یک شایستگی مخصوص به دنیا آمده است - . -2 عدالت یعنی اگر افراد در شرایط مساوی نیستند قانون هم نباید در مورد آنها یکسان عمل کند - رعایت استحقاق مهم است نه تبعیض - -3 عدالت بر پایه حقوق واقعی و فطری استوار است و فرد و اجتماع هر کدام حقی دارند. عدالت رعایت حقوق فرد در داخل اجتماع به مثابه یک کل است. توازن اجتماعی این است که حقوق همه افراد و حق اجتماع هر دو رعایت گردد. شهید مطهری در کتاب اسلام و مقتضیات زمان عدالت اجتماعی را در رابطه با مسئولیت فرد و جامعه نسبت به کل جامعه و اجرای دستورات الهی در اعتقاد به یگانگی خدا معنا میکند و انسان را در قبال خود و جامعه و حفظ محیط و امانت داری برای آیندگان مسئول می-داند.
شما که ایمان دارید برای خدا قیام کنید و به انصاف گواهی دهید دشمن قومی وادارتان نکند که عدالت نکنید، عدالت کنید که به پرهیزکاری نزدیکتر است و از خدا بترسید که خدا از اعمالی که میکنید خبر دارد - ترجمه سوره مائده آیه . - 8 از نظر افلاطون عدالت اجتماعی در صورتی برقرار میشود که هر کسی به کاری دست بزند که شایستگی و استعداد آن را دارد و از مداخله در کار دیگران بپرهیزد. افلاطون مفهوم عدالت اجتماعی را در جامعهای با فضیلت جستجو میکند. آنرا در حکومت دانشمندان و خردمندان میبیند و تجاوز به این تخصیص را ظلم میشمارد - کاتوزیان، . - 223 :1379 هاروی ماهیت عدالت اجتماعی را در قالب سه معیار زیر عنوان مینماید: -1 نیاز؛ افراد دارای حقوق مساویند در بهره برداری از منابع و امتیازات ولی نیاز همه مشابه نیست. -2 تساوی در بهره برداری از دیدگاه نیاز افراد به صورت تخصیص نابرابر منافع جلوهگر میشود. -3 استحقاق؛مسلماً افرادی که از نظر مشاغل با شغلهای سخت و پرمشقت در ارتباطاند نسبت به سایر افراد حق بیشتری مطالبه میکنند. درتئوری راولز دو اصل عدالت اجتماعی عبارتند از: -1 هرشخصی در رقابت آزاد با دیگران باید دارای حقوق مساوی باشد. -2 نابرابریهای اقتصادی، سیاسی، باید به گونهای باشد که پیشرفت هر فرد به طور منطقی تضمین باشد و دسترسی به مشاغل، فرصتها، خدمات برای همه ترتیب یافته باشد - احمدی، . - 100 :1394 نتیجهای که میتوان از این دو اصل گرفت این است که دسترسی به خدمات و مشاغل فرصتها برای همه است و این نهادهای اجتماعی هستند که مسئول تنظیم عدالت اجتماعی هستند. پس میتوان در مورد عادلانه یا ناعادلانه بودن نهادهای موجود از طریق ارزیابی چگونگی توزیع منابع، توسط آنها قضاوت کرد - مرصوصی، . - 35 :1380
-2-2 موانع تحقق عدالت در تنزیل و عقب ماندگی جامعه از عدالت و سوق دادن به سوی ظلم عواملی مؤثر است که به برخی از آنها به صورت گذرا اشاره میشود.
-1-2-2 انحصار طلبی نظام سیاسی خصیصهی خودخواهی که از غرایز بسیار قوی در نهاد انسان است، به صورتهای گوناگون در رفتار و کردار انسان بروز میکند و یکی از حالتهای افراطی و شایع آن، همین حالت انحصار طلبی است. این حالت مانع تحقق عدالت اجتماعی میشود. اگر این خصلت در پندار و رفتار صاحبان قدرت پدید آید، نظام اجتماعی به سوی ظلم و بیعدالتی به پیش خواهد رفت، زیرا دست اندرکاران حکوتی را به سوی زیاده خواهی و در نتیجه تضییع حقوق دیگران سوق خواهد داد.
-2-2-2 مصلحت اندیشی به ناحق یکی از موانع تحقق عدالت، مصلحت اندیشی غیرمنطقی و قربانی نمودن عدالت در برابر مال و ثروت زورمداران و ثوتمندان است. تسلیم شدن نظام سیاسی در برابر توانمندان اقتصادی و سیاسی و... برخلاف روح اسلام است. قرآن مقدس این امر را به صاحبان قدرت و مردم گوشزد میکند: یا أیها الذین آمنوا کونوا قوامین بالقسط شهدا لله و لو علی أنفسکم أو الوالدین و الاقربیننإ یکن غنیا آو فقیراً... - نسا ، آیه - 135؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید، کاملاً قیام به عدالت کنید. برای خدا گواهی دهید، اگرچه این گواهی به زیان خود شما یا پدر و مادر یا نزدیکان شما بوده باشد، حتی اگر آنها غنی یا فقیر باشند - اخلاقی، . - 203 :1389
-3-2-2 بیتوجهی به رعایت حقوق شهروندان مراعات انصاف بین خود و دیگران و رعایت حقوق آنان از موکدترین تذکرات معصومان در روابط اجتماعی است. مقدم داشتن یکی بر دیگری در حقوق و امتیازات اجتماعی، بدون ترجیح شرعی و عقلی و قانونی، تبعیض محسوب میشود و برخلاف روح اسلام و نظام سیاسی است. تبعیض از ناحیهی قدرت سیاسی، رابطهها را به جای ضابطه مینهد و احساسات را به جای معرفت و تعقل به کار میگیرد. مرزبندیهای معقول و قانونمند جامعه را به مرزبندیهای مبهم و ناشناخته تبدیل میکند و بیکفایت-ها را بر قابلیتها حاکم میگرداند. امام علی - ع - به زمامدار توصیه میکند: در میان مسلمانان در نگاه، گفتار و جلسههایت تبعیض مکن و با مساوات رفتار کن تا نزدیکانت به ستم، چشم طمع ندوزند و دشمنت نیز از عدالت تو ناامید نگردد - طوسی، . - 226 :1365
-4-2-2 دنیاگرایی نظام سیاسی حرکت یک بُعدی انسان به سوی نیازهای مادی باعث بسیاری از بیعدالتیهاست. جنگها، تجاوزها، به غارت بردن منابع و ثروت ملتها و هرگونه ظلمی که امروز از ناحیهی نظامهای استکباری و استبدادی بر مردم جهان میشود، به سبب دنیاگرایی زمامداران سیاسی است. رهبران قدرت سیاسی در صورتی میتوانند عدالت را تحقق بخشند که حس دنیاگرایی خود را مهار کنند و بر آن مسلط باشند و خود را در غم و رنج و فقر مردم شریک بدانند.
-5-2-2 هوای نفس زمامداران قرآن مقدس دستور میدهد که از این خصلت بپرهیزید تا مانعی در راه اجرای عدالت ایجاد نگردد: ...» فلا تتبعوا الهوی أن تعدلوا و إن تلووا أو تعرضوا فإنللها کان بما تعملون خبیراً… - نسا : - 135؛ از هوای نفس پیروی نکنید که از حق منحرف خواهید شد و اگر حق را تحریف کنید یا از اظهار آن اعراض کنید، خداوند به آنچه انجام میدهید آگاه است.« سرچشمهی مظالم و ستمها، هواپرستی است. اگر اجتماعی هوا پرست نباشد، ظلم و ستم در آن راه نخواهد یافت.
-6-2-2 سودجویی نظام سیاسی از جمله موانع تحقق عدالت در جامعه، غریزهی سودجویی رهبران سیاسی است. در هر انسانی این خصلت وجود دارد و هر کسی به دنبال منافع خود قدم بر میدارد. ولی اگر این میل به واسطهی قوای درونی و بیرونی کنترل نشود، باعث در خطر
