بخشی از مقاله
شاخص های ارزیابی ریسک پلها از منظر پدافند غیرعامل
چکیده :
برای شناسایی تهدیدات و پیامدهای آن بر زیرساخت میتوان از روشیها و شیوههای علمی موجود از جمله ارزیابی و مدیریت ریسک بهره گرفت. معیارها و شیوه های ارزیابی ریسک برای محاسبه مخاطرات و پیامدهای آن، ابزار مناسبی است اما بنا به دلایلی از جمله عدم تخمین دقیق توان تهاجم دشمن، محل اثرگذاری، دفعات و میزان اثرگذاری آن و غیره نمی تواند جامع باشد. اما تلاش برای برون رفت از حوزه های کیفی و کلی تمهیدات دفاع غیرعامل و رهیافتی به سوی تدقیق نمودن مبانی و محاسبات اقدام و تدابیر آن، ضروری است. هدف این تحقیق شناسایی روش اجرا و معرفی شاخص های ارزیابی ریسک پلها از منظر پدافند غیرعامل با استفاده مناسب علمی و آگاهانه از شیوه های متداول می باشد. روش کار این پژوهشی بر مبنای شناخت دارایی، تهدید و آسیبپذیری از منظر پدافند غیرعامل استوار است. به وسیله نتایج این پژوهشی میتوان چهارچوب کلی ارزیابی ریسک پل ها از منظر پدافند غیرعامل را استخراج نمود.
واژههای کلیدی: پل، دفاع غیرعامل، ریسک، درایی، تهدید، آسیب پذیری.
۱- مقدمه و هدف امروزه در کلیه کشورهای پیشرفته پیشگیری از فاجعه و حرکت از فرهنگ واکنشی به فرهنگ پیش گیری یک ضرورت جدی و به عنوان بخش لاینفک توسعه پایدار محسوب میگردد. پدافند غیرعامل به عنوان مجموعه اقدامات غیرمسلحانه ای که باعث افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب پذیری، تداوم فعالیتهای ضروری، ارتقاه پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدات و اقدامات نظامی میگردد، در نظام برنامهریزی، مدیریتی و اجرایی کشور در قالب سیاستهای کلان توسعه ای جایگاه ویژه ای دارد. کیفیت سلاحها، پیچیدگی تکنیکها، توسعه جنگ به اعماق سرزمین کشورها، حملات هوایی و موشکی، بمباران های سنگین و انهدام منابع حیاتی و جنگ شهرها از خصوصیات بارز جنگهای امروزی است || ۲ || تعدد مسیرهای دسترسی شهر، وجود چندین دسترسی شریانی اصلی مانند آزادراهها و بزرگراه ها در مناطق ورودی و خروجی و مناطق مرکزی شهرها، تجهیزات جانبی مطلوب، مقاوم و هوشمند معابر، تناسب و ارتباط معقول بین سلسله مراتب معابر شهری از تمام جهت های ورودی و خروجی شهرها به مراکز شهری، مقاومت پلها و سایر تجهیزات معابر در برابر تهاجمات، بر کاهش میزان آسیب پذیری و کاهش تلفات تاثیر به سزایی خواهد داشت. شریان های حیاتی از جمله راه ها، پلی ها، تونل ها و غیره بر زندگی شهری تاثیر زیادی دارند. با افزایش زندگی شهرنشینی و تشکیل کلان شهرها و شهرهای مدرن و همچنین بهبود کیفیت ساخت و ساز در شهرها، تاثیر عملکرد شریان های حیاتی بر مجموعه شهری نمایان تر می شود. ضعف یک شریان حیاتی و عملکرد بد آن باعث فلج شدن فعالیت شهری و پیامدهای ناشی از ان میگردد. از آنجایی که هر شریان حیاتی بر مجموعهای از تاسیسات شهری تاثیر گذار می باشد، بر روی دیگر شریان های حیاتی نیز، به طور مستقیم یا غیر مستقیم تاثیرگذار است و در حقیقت فلج شدن یک شریان حیاتی باعث عملکرد بد دیگر شریان های حیاتی می شود. پلها به عنوان یکی از حساسی ترین اجزا ه سختافزاری شبکه حمل و نقل از پتانسیل آسیب پذیری بالایی برخوردارند و در صورت آسیب، بروز اختلال در روند امدادرسانی و کنترل بحران پس از حمله و در شرایط تهدید بسیار محتمل خواهد بود.
بر اساس مطالعات و پژوهشهای گسترده و همچنین بررسی مکانیزمهای تخریب که توسط اداره راه و ترابری کالیفرنیا (CaltranS) با صرف هزینه های سنگین و طی چند سال به انجام رسیده است و بر اساس آیین نامه FHWA، پل ها به چهار گروه عمده تقسیم شده و سپس در صورت نیاز در این گروه ها رتبه بندی میگردند. این چهار گروه عبارتند از:
۱- پلهای آسیب پذیر
۲- پلهای ناسالم
۳- پلهای مشکوک
-4پلهای ایمن
ایمن سازی پلها برای پل های گروه دو و در برخی موارد برای گروه یک انجام میگرددا ۳ . ریسک میزان خسارت قابل پیش بینی به دلیل خطر با یک شدت بخصوص در بازه زمانی مشخص در منطقهای معین است. تحلیل ریسک" برای اولین بار توسط کمیته تحقیقات ملی آکادمی ملی آمریکا در سال ۱۹۸۳ میلادی تعریف گردید || ۱ | کرزنر مدیریت ریسک را به صورت فرآیند مقابله با ریسک تعریف کرده و آن را شامل مراحل چهارگانه زیر میداند:
۱- برنامهریزی ریسک، ۲- ارزیابی (شناسایی و تحلیل) ریسک، ۳- توسعه روش های مقابله با ریسک، ۴- نظارت بر وضعیت ریسکها ۴]. در این تحقیق، مدل ارزیابی ریسک بر اساس معیارها و شاخص هایی است که در جداول سطح بندی ضمن تعریف، میزان کمیت آن لحاظ میگردد و پس از آن با تحلیل تهدیدات احتمالی، داراییهای حیاتی و آسیب پذیریها مشخص می گردند. ریسک از حاصل ضرب تهدید در آسیبپذیری در ارزش دارایی به دست میآید که در آن عدد به دست آمده هر چقدر بالاتر باشد نشان دهنده احتمال بیشتر ایجاد خسارت و خطرات برای زیرساخت است || ۵ |
ریسک = تهدید × آسیب پذیری × ارزش دارایی
۲- ارزیابی دارایی در تعریف درایی آمده: هر آنچه که برای زیرساخت دارای ارزشی باشد دارایی تلقی می گردد. در هر زیرساخت مجموعهای از داراییها وجود دارد. دراییهای غیرحیاتی دسته ای هستند که خسارت، آسیب و نابودی آنها تاثیر مهمی برای زیرساخت ندارد و حفاظت از آنها تنها نیازمند اقدامات حفاظتی جزئی است. در مقابل، دارایی های حیاتی در صورت صدمه و نابودی تاثیر بسیار مهمی بر زیرساخت خواهند داشت. جداول ارزش بر پایه یکسری از شاخصی ها تهیه و دارایی ها بر اساسی آنها مورد ارزیابی قرار می گیرند. جداول این شاخص ها و معیارها در ادامه ارایه گردیده است.
۱-۲ - ارزش اقتصادی
ارزش اقتصادی یک هدف تاثیر بسزایی در افزایش جذابیت آن برای دشمن خواهد داشت. منظور از ارزش اقتصادی، ارزش ریالی دارایی میباشد. هزینههایی مانند
هزینه ساخت و احداث پل، هزینه نگهداری و تعمیر پل در دوران بهره برداری، سهولت اجرای عملیات بهسازی و نگهداری، هزینه تعمیر و نگهداری و ساخت مجدد پس از وقوع خسارت و تخریب، هزینه مربوط به واردات قطعات در پل های خاص و ... ارزش اقتصادی پل را تعیین می نمایند. (جدول ۱).
۲- ۲- ارزش عملکردی ارزش عملکردی یک دارایی حیاتی به تاثیرات و نقش آن دارایی در یک بخش و در وهله بعد به نقش آن در یک سیستم گفته می شود. دارایی دارای یک نقش اصلی در فرآیند مجموعه و یک نقشی فرعی در فرآیند سیستمی است. به عبارت دیگر تاثیرات سیستمی همان تاثیرات موجی یا دومینوایی است که اختلال یا توقف فعالیت یک دارایی موجب اختلال در فرآیند اصلی سیستم می شود. ارزشی عملکردی پل به معیارهایی مانند وجود مسیر جایگزین و پشتیبان، قابلیت جایگزین پذیری پل با سازههای پیشی ساخته و سازههای سریع الاحداث، قرار گیری بر روی شریان های حیاتی، ترافیک عبوری پلی در حالت عادی و شرایط بحران و غیرعادی و ... بستگی دارد. (جدول ۲).
۳-۲- منحصر به فرد بودن منحصر به فرد بودن یک دارایی در برگیرنده موضوعاتی نظیر: میزان وابستگی به خارج از کشور، پیچیدگی تکنولوژی و امکان جایگزینی و ترمیم میباشد. (جدول (3
۳- ارزیابی تهدیدات
پس از شناخت تهدیدات باید احتمال اجرایی شدن هر کدام از آنها توسط دشمن بر علیه دارایی های حیاتی و جذاب، ارزیابی گردد. تهدیداتی دارای احتمال وقوع بیشتری می باشند که بالاترین عمق خسارت اقتصادی، سیاسی، نظامی، نیروی انسانی، معیشتی و ... را با کمترین هزینه و کمترین زمان ایجاد نمایند و مردم را با چالشهای اساسی در تامین نیازهای ضروری، معیشتی، روحی و روانی و ... روبرو نماید. بر این اساس احتمال وقوع تهدیدات با توجه به پارامترهایی نظیر: شدت و گستره خسارت، توانمندی دشمن، سابقه استفاده قبلی از سوی تهدید گر یا مهاجم و چگونگی اعمال آن ارزیابی می گردند. هر چه میزان این شاخصیها بالاتر باشد، احتمال استفاده از این تهدیدات بالاتر میرود.
۱-۳ - توانایی دشمن توانایی حمله، اولین موردی است که در تعیین ماهیت تهدید دشمن مورد توجه قرار میگیرد. در ارزیابی توانایی، گروه تهدیدشناسی نباید تنها به توانایی های آشکار و مستقیم توجه کند بلکه توانایی هایی که نقش وسیع ولی غیرمستقیم دارند، نیز باید در نظر گرفته شوند. مثل قابلیت سازماندهی گروه های معاند. (جدول ۴). اولین کار در ارزیابی تواناییها، تخمین تواناییهای فعلی دشمن است. گام بعدی، ارزیابی و تهیه تحلیلی از توانایی هایی است که احتمال بدست آوردن آنها در آینده نزدیک توسط دشمن وجود دارد. از آنجایی که سرمایهگذاری برای مدیریت خطر فراتر از یک دوره زمانی خاص است، انجام این امر ضرورت دارد.
۳- ۲- شدت خسارت شدت خسارت به حجم صدمات، تلفات و خسارت هایی که از ناحیه عامل تهدید متوجه نیروی انسانی، تجهیزات و تاسیسات و زمان میگردد، گفته میشود. این شدت به تجهیزات، عناصر و عوامل تهدیدگر و حجم آثار تخریبی آن بر اهداف و وسایر مراکزی که از آن تهدید متاثر می شوند بستگی دارد. عمق و دامنه خسارت بیانگر شدت خسارت و صدمات و تلفات و گستردگی آن می باشد. شدت خسارت، صدمات و تلفات شامل خسارتهای اولیه و ثانویه نیز می باشد و تمامی ابعاد نیروی انسانی، اقتصادی، اجتماعی، زمانی، روحی و روانی و ... را در بر میگیرد. (جدول ۵).
۳-۳- سابقه تهدید کسب اطلاعات در خصوص استفاده مکرر یا عدم استفاده قبلی دشمن از یک تهدید، نمایانگر اراده دشمن و علایق او به کاربرد دوباره تهدید می باشد. (جدول ۶).
۴-۳- جذابیت هدف
در ارزیابی میزان جذابیت یک فضای فیزیکی معین برای دشمن، باید به اهداف عملیاتی دشمن و میزان ارزشی که برای هدف قائل است، توجه داشت. بعنوان مثال، برای گروه های تروریستی ترکیب اثر و آسیب پذیری، یک عامل، تعیین کننده در میزان جذابیت هدف است. میزان اثرات منفی (ابهامات، موانع و اهداف یک گروه خاص) نیز باید در ارزیابی میزان جذابیت مورد توجه قرار گیرد اما تجویز یک فرمول یکسان برای همه زیرساختها غیر ممکن است. ارزیابی مدیر زیرساخت از میزان جذابیت نیز میتواند مفید باشد. در نهایت، باید یک هماهنگی بین این دیدگاهها در سطح ملی صورت گیرد. معیارهای تعیین جذابیت عبارتند از:
* اثرات تخریبی ناشی از حذف دارایی
* سهولت شناسایی و دسترسی به دارایی
* موانع و ابهامات موجود پیش رو (که به عنوان اثرات منفی، از نگاه دشمن، عمل می کنند.)
لازم به ذکر است هر اندازه که جذابیت هدف برای دشمن بالا و استراتژیک باشد و حمله تک مرحله ای پاسخگوی هدف دشمن نباشد، تداوم حمله مطرح و حملات به دفعات مختلف تکرار می گردند.
(جدول ۷).
۴- ارزیابی آسیب پذیری در این گام تیم تهدید شناسی میزان آسیب پذیری زیرساخت را مورد مطالعه قرار می دهد. هرچه میزان آسیب پذیری زیرساخت بالا باشد، به همان اندازه احتمال موفقیت دشمن در تهاجم ارتقا مییابد. آسیب پذیری مراکز و دارایی ها در برابر وجود تهدید قابل بررسی و ارزیابی میباشد، در صورتیکه تهدیدی وجود نداشته باشد صحبت از آسیب پذیری غیرمنطقی و غیرمعقول است. برای تعیین میزان آسیب پذیری در هر جزء، می بایست در قدم اول شاخص های آسیب پذیری را تعریف کرد.
۱-۴- ضعف رویارویی
به میزان توان یا ضعف در مواجه با وقوع تهدید علیه داراییهای کلیدی اطلاق می شود. توان رویارویی به عوامل ذاتی و محیطی مختلف بستگی دارد که عبارتند از: عوامل ذاتی مانند کوچکی، شکل و هندسه، سختی یا مقاومت، هزینه ساز بودن و غیره.
عوامل محیطی مانند آمایش منطقهای، ملزومات دفاعی، همجواریها، سطوح حمایت بیرونی و غیره. (جدول ۸).
