بخشی از مقاله
ارزیابی وضعیت پدافند غیرعامل در استان ایلام
چکیده
پدافند غیرعامل به عنوان یکی از موثرترین و پایدارترین روشهای دفاع در مقابل تهدیدات از قدمتی به بلندی تاریخ بشر و به قدمت مبارزه و دفاع برخوردار میباشد. پدافند غیرعامل به عنوان بخشی از دفاع همه جانبه، سابقهای طولانی در تاریخ بشر دارد. با گسترش و نفوذ سلاحها در سدههای اخیر، تنوع و دامنه جنگها نیز گسترش یافته است. با پیشرفت فناوری و حضور آن در حوزههای نظامی، تهدیدات از این حوزه به سایر حوزهها توسعه یافت، به این مفهوم که دیگر نمیتوان تهدید را صرفاً در حوزه نظامی در نظر گرفت و به نوعی به یک عنصر چندوجهی مبدل شده است. در این راستا، گام اول برای استقرار پدافند غیرعامل در استان ایلام، بررسی وضعیت فعلی موضوع در این استان می باشد. مدیران ارشد استان به عنوان مهمترین متولیان اداره آن، نقش بسیار مهمی را در مدیریت بحران و استقرار پدافند غیرعامل ایفا مینمایند که میزان آگاهی مدیران مربوطه، بینش، سیاستهای اجرایی و خواست آنان از پدافند غیرعامل تسهیل کننده اجرا و استقرار طرحهای پدافند غیرعامل در استان می باشد. از این رو میتوان این مسأله را به عنوان یکی از مسائل مدیریتی استان مطرح نمود. این تحقیق با هدف بررسی و ارزیابی وضعیت پدافند غیرعامل در استان ایلام انجام گردیده است.
واژههای کلیدی: پدافند غیر عامل، مدیران ارشد، ایلام، امنیت، آسیب پذیری
-1 مقدمه
پدافند غیرعامل به عنوان یکی از مؤثرترین و پایدارترین روشهای دفاع در مقابل تهدیدات، همواره مدنظر اکثر کشورهای جهان قرار داشته است و حتی کشورهایی مانند آمریکا و شوروی سابق با وجود برخورداری از توان نظامی بسیار بالا به این موضوع به صورت ویژهای توجه داشتهاند و کشوری مانند سوئیس با وجود بیطرفی در دو جنگ جهانی و مواجه نبودن با تهدید، به این موضوع توجه بسیار زیادی دارد. در کشور ما با وجود موقعیت خاص از نظر ژئوپلتیک، دارا بودن ثروتهای عظیم نفت و گاز و ورود به عرصه فناوریهای نوین و تهدیدات استکبار جهانی، به موضوع پدافند غیرعامل توجه چندانی نشد و حتی التهاب سالهای دفاع مقدس نیز در ایجاد هوشیاری لازم برای کاهش آسیبپذیریها و توجه به محورهای پایداری توسعه از نظر امنیت و دفاع، نقش قابل قبولی ایفا ننمود. ( فرزاد و آقابابایی، (9 :1390
قدمت پدافند غیرعامل به اندازه تاریخ زندگی انسان است. با توجه به سیر پیشرفت تهاجمها و استفاده دشمن از راهبردهای جنگ نرم و فناوریهای نوین و هوشمند و همچنین مورد هدف قرار گرفتن زیرساختها، به نظر میرسد که توسعه اقدامات پدافند غیرعامل میتواند در کاهش آسیبپذیریهای کشور در زمان تهاجم بسیار موثر باشد.(سازمان پدافند غیرعامل، (1385
-2 طرح مسأله
موضوع پدافند غیرعامل در جهان از قدمتی به اندازه تاریخ زندگی بشر برخوردار است. انسانهای اولیه برای در امان ماندن از تهاجم حیوانات وحشی و دیگر دشمنان خود و همچنین برای کاستن از نگرانیها به غارها، بالای درختان و دیگر مأمنهای طبیعی پناه میبردند. با شکلگیری تمدنهای اولیه در جهان که با وقوع تهاجم همراه بود انسانها اصول اولیه پدافند غیرعامل را به صورت جوشن و سپر برای حفاظت انفرادی و برج و بارو و قلاع محکم و مرتفع را برای تأمین امنیت گروهی به صورت گستردهای رواج دادند. وجود خندق در اطراف شهرها و ایجاد دروازههای مستحکم برای پیشگیری از حملات غافلگیرانه دشمن در تمام نقاط جهان امری رایج بود. ( فرزاد و آقابابایی، (22 :1390
در قرآن کریم در آیه 80 از سوره مبارکه انبیاء میفرماید: » و ما به او (حضرت داود علیهالسلام) ساخت زره را تعلیم نمودیم تا شما را از آسیب جنگ در امان بدارد پس آیا از شکر گریزانید؟.« در جریان هجرت پیامبر اسلام نیز خداوند متعال با استفاده از شگردهای اختفاء و فریب که از اصول پدافند غیرعامل است، مانع دسترسی کفار قریش به ایشان گردید. حضرت علی (ع) در نامه 12 نهجالبلاغه میفرمایند: » آنگاه که در میدان جنگ در مقابل دشمن قرار گرفتید میباید قرارگاه شما در دامنه کوهها و تپهها و یا در کنار رودها باشد تا پوشش حفاظ شما گردد و شما را از دست دشمن نگهبانی کند.«
اقدامات پدافند غیرعامل در برابر تهدیدات تهاجمهای قدیم، در قالب ساخت قلعه-ها، دژها، باروها و سنگرهای مستحکم دفاعی، ایجاد پناهگاههای مستحکم و ... تجلی مییابد. اما پس از اختراع باروت و توسعه استفاده از آن در ساخت جنگافزار و سلاح-هایی با پرتاب منحنی، موضوع پدافند غیرعامل نیز به تدریج ضمن اتکاء به اصول خود، تغییر یافت. در خلال تهاجمهای ناحیهای و پس از جنگ جهانی اول آسیبهای ناشی از تهاجم و تخریب شهرها و کارخانهها، موضوع پدافند غیرعامل اهمیت ویژهای یافت. در خلال جنگ جهانی دوم که استفاده از هواپیما و بمباران شهرها و مراکز صنعتی و سرمایه گذاری و پس از آن استفاده از موشک توسط آلمان نازی شروع شد، خسارت-های ناشی از تهاجم و به خصوص آسیبهایی که به مردم و بخشهای غیرنظامی وارد شد نسبت به جنگ جهانی اول سیر صعودی داشت و این موضوع سبب شد تا کشورهای مختلف به پدافند غیرعامل اهمیت مضاعفی بدهند. ( فرزاد و آقابابایی، :1390 (23
در مورد کشور جمهوری اسلامی ایران، به لحاظ موقعیت استراتژیک، اهمیت پدافند غیرعامل را چندین برابر مینماید. مستندات و زیرساختهای قانونی پدافند غیرعامل در قانون بینالملل از سال 1977، هنگامی که یکصد کشور جهان با یک پروتکل مربوط به عهدنامه سال 1949 موافقت کردند، بنیان گذارده شد و هدف بر این بوده است که حفاظت مردم غیرنظامی و کارکنان سازمان دفاع غیرعامل را در اثنای جنگ تامین نمایند. (سازمان پدافند غیرعامل کشور، (1386
در کشور ما نیز هیأت وزیران در جلسه مورخ 1384/4/9 بنا به پیشنهاد شماره 101/55749 مورخ 1384/3/31سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور و به استناد بند 11 ماده 121 قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران مصوب 1383 آییننامه اجرایی بند یادشده مورد تصویب قرار گرفت. در بند پ تبصره 17 قانون بودجه سال 1384 نیز از اختصاص %1 از اعتبارات تملک داراییهای سرمایه ای هریک از دستگاههای اجرایی ذیربط به منظور اجرای طرحهای پدافند غیرعامل همان دستگاه سخن به میان آمده است. (مجمع تشخیص مصلحت نظام، (1386
مطابق با برنامه چهارم و پنجم این بحث مورد توجه مسئولان ارشد کشوری و لشکری در همه سازمانها و وزارتخانهها قرار گرفته است. در مورد کشور جمهوری اسلامی ایران با توجه به مجموعه عوامل موجود، پرداختن به مقوله پدافند غیرعامل اهمیت ویژهای دارد که استان ایلام به دلیل موقعیت ژئوپولوتیک خود به عنوان یکی از مناطق کلیدی کاربرد این نوع پدافند است.
در این راستا، بدیهی است گام اول برای استقرار پدافند غیرعامل در استان ایلام بررسی و ارزیابی وضعیت فعلی پدافند غیرعامل در این استان است. مدیران ارشد استان به عنوان مهمترین متولیان اداره استان نقش بسیار مهمی را در مدیریت بحران و استقرار پدافند غیرعامل ایفا مینمایند که میزان آگاهی مدیران مربوط، بینش، سیاستهای اجرایی و خواست آنان پیرامون پدافند غیرعامل، هموارکننده اجرا و استقرار طرحهای پدافند غیرعامل در استان ایلام است. پدافند غیرعامل در استان شامل بهترین و ارزانترین روشهای مقابله و دفاع است که با بهرهگیری از اصول و ملاحظات آن میتوان به حفاظت زیرساختها و کاهش آسیبپذیری، مدیریت صحنه بحران و افزایش پایداری استان در مقابل انواع تهدیدات مبادرت ورزید.
نبود ارزشیابی و ارزیابی وضعیت پدافند غیرعامل در استان ایلام، مانعی بزرگ در راستای سنجش میزان آمادگیهای دفاعی در مدیریت بحران است. با توجه به محرمانگی بسیار بالای موضوعات حوزه پدافند غیرعامل، مدیران ارشد استان در راستای این سنجش نقش بسیار اساسی و منحصر به فردی ایفا میکنند. این تحقیق درصدد آن است که با بررسی و ارزیابی وضعیت پدافند غیرعامل و همچنین موانع استقرار آن نسبت به ارائه راهکارها و پیشنهادات عملی در توسعه پدافند غیرعامل در استان ایلام اقدام نماید.
-2 اهمیت و ضرورت تحقیق
از آنجا که یکی از مشکلات اساسی و عمده در خصوص کاهش اثرات حوادث و بلایای طبیعی و غیرطبیعی در استان و بهخصوص مدیریت کلان استان در این باب، بحث پدافند غیرعامل در استان ایلام می باشد و یکی از نگرانیهای عمده حاکمیت در این موضوع مهم خلاصه شده است و همچنین با توجه به اینکه این استان به رغم کم برخورداری و درحال توسعه بودن، در این استان کمتر در زمینه پدافند غیرعامل سرمایه گذاری کلان و حتی سطحی صورت پذیرفته است، ضروری است تا با بررسی و ارزیابی وضعیت پدافند غیرعامل در استان ایلام، راهکارهای مناسب جهت برنامهریزی و سیاستگزاری صحیح در اختیار مبادی ذیربط در استان قرار داده شود.
-3 تهاجم های آینده و مدیریت شهری
شهرها تلفیقی از زیرساختهای حیاتی، حساس و مهم به همراه جمعیتهای مردمی هستند. بنابراین در سناریوی تهاجم به شهرها هم مردم و هم زیرساختها مورد تهدید قرار میگیرند:
-3-1 مراکز تحت پوشش پدافند غیرعامل
کلیه تأسیسات زیربنایی، ساختمانهای حساس و شریانهای اصلی و حیاتی کشور اعم از آن که در دست مطالعه، اجرا و یا در حال بهرهبرداری باشند و احتمال حملات نظامی دشمن علیه آنها وجود داشته باشد به شرح زیر سطح بندی میشود:
· مراکز حیاتی: مراکزی که دارای گستره فعالیت ملی میباشند و وجود و استمرار فعالیت آنها برای کشور امری حیاتی است و آسیب یا تصرف آنها به وسیله دشمن باعث اختلال کلی در اداره امور کشور میگردد.
· مراکز حساس: مراکزی که دارای گستره فعالیت منطقهای میباشند و وجود و استمرار فعالیت آنها برای مناطقی از کشور امری ضروری است و آسیب یا تصرف آنها توسط دشمن باعث بروز اختلال در بخشهای گستردهای از کشور میگردد.
· مراکز مهم: مراکزی که دارای گستره فعالیت محلی میباشند و وجود و استمرار فعالیت آنها برای بخشی از کشور دارای اهمیت است و آسیب یا تصرف آنها به وسیله دشمن باعث بروز اختلال در بخشی از کشور میگردد. (فرزاد بهتاش، (1387
-3-2 آثار تهاجم بر زیرساختها
تهاجم دشمن به زیرساختها میتواند به صورت هوایی و یا به شکل محاصره و اشغال زیرساخت باشد. این تهاجمها میتوانند باعث آثار عمومی و اختصاصی مربوط به زیرساخت شوند. آثار عمومی و اختصاصی ناشی از تهاجم به زیرساختهای کشور را میتوان به انواع زیر دستهبندی نمود:
· آثار اقتصادی اجتماعی مرتبط با عدم استمرار تولید و ارائه خدمت در زیرساختها؛
· آثار ناشی از تهاجم مستقیم دشمن به زیرساختها (صحنه حادثه)؛
· آثار اختصاصی ناشی از عدم تداوم تولید و ارائه خدمات در زیرساختهای کشور. (سازمان پدافند غیر عامل کشور، (1389
-3-3 تهاجم نظامی دشمن به شهرها و روستاها
در مناقشهها و تهاجمهای اخیر بیش از 80 درصد کشتهشدگان، غیرنظامی هستند. امروزه در همان ساعات اولیه تهاجم، شهرها آماج حملات قرار میگیرند و غیرنظامیان، خود را درگیر یک تهاجم تمام عیار میبینند. بدون تردید کشتار انسانها مهمترین معلول تهاجم شهرهاست. از زمان جنگ جهانی دوم به بعد، 21 میلیون نفر در 150 تهاجمی که بیشتر آنها در جهان سوم روی داده، کشته شدهاند. (کالینز، (1385
اهداف مورد توجه دشمن از بمباران شهرها به قرار زیر است:
· ایجاد فشار بر دولتمردان و مسئولان،
· برهم زدن نظم اجتماعی،
· ایجاد از هم گسیختگی در مردم و مجبور آنها به مهاجرت از شهرها،
· ایجاد نارضایتی در مردم و جامعه،
· نگران ساختن رزمندگان نسبت به اوضاع شهرها و روستاهای کشور و خانواده های آن ها،
· از بین بردن مقاومت عقبههای شهری و پشتیبانی شهروندان از نیروهای نظامی،
· از دیگر پیامدهای تهاجم به شهرها جابه جایی و مهاجرت جمعیتهاست که تأثیرات سوء اجتماعی مثل فقر، بزهکاری، بیکاری و فحشاء را به دنبال دارد. (مدیریت بازرسی سازمان صنایع دفاع، (1386
-3-4 سابقه تهاجم به شهرها در ایران
حملات پیدرپی هوایی و موشکی به نقاط مسکونی شهرهای ایران، طی نزدیک به هشت سال دفاع مقدس، به چهار دوره تقسیم شده است که آخرین دوره تهاجم موسوم به تهاجم شهرها از تاریخ 1366/11/23 آغاز میشود. این در حالی است که از تاریخ 1358/1/22 تا تاریخ مذکور، طی حملات رژیم بعثی عراق، 4900 تن از کودکان، زنان و مردان بیگناه در شهرهای ایران شهید و 23 هزار تن مجروح شدند. بنابر گزارش سازمان ملل، در طی جنگ تحمیلی در اثر بمباران کور دشمن 130000 خانه به کلی تخریب و به 190000 خانه خسارت عمده وارد گردید. (قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء، (1383
اولین حمله موشکی عراق علیه شهرهای ایران 16 مهرماه سال 1359 با شلیک سه فروند موشک به شهر دزفول آغاز شد که بر اثر اصابت این 3 موشک به نقاط مسکونی شهر، 50 تن به شهادت رسیدند و تعدادی نیز مجروح شدند.
رژیم عراق در نخستین دوره حملات خود به شهرها و روستاهای ایران که از تاریخ 1362/11/13 آغاز شد، 39 شهر و روستا من جمله شهرها و روستاهای استان ایلام را مورد حملات هوایی خود قرار داد و 1227 نفر از مردم غیرنظامی و بیدفاع ساکن شهرها را به شهادت رساند و 4682 نفر را مجروح کرد. در دومین مرحله تهاجم شهرها که از تاریخ 1363/3/5 آغاز شد، رژیم بغداد 115 بار مردم ساکن 27 شهر جمهوری اسلامی ایران را مورد حملات موشکی، هوایی و توپخانه خود قرار داد که در نتیجه طی 20 روز، 570 تن از مردم بیدفاع ساکن شهرهای ایران به شهادت رسیدند و 1332 نفر مجروح شدند.
در سومین مرحله تهاجم شهرها علیه مردم مظلوم ایران در زمستان سال 1365 که با بمباران و موشک باران همراه بود، 65 شهر مورد اصابت 27 فروند موشک و 236 بار حمله هوایی و گلولههای توپ قرار گرفتند و در نتیجه 3035 نفر شهید و 1150 نفر مجروح شدند. در دوره دوم از مرحله چهارم حمله به شهرهای ایران توسط عراق که از 1366/11/23 تا پایان فروردین 1367 ادامه یافت، 189 فروند موشک به ایران شلیک شد که 132 فروند آن به مناطق مسکونی، بیمارستانها، مدارس، فروشگاهها و نقاط پر رفت و آمد تهران اصابت کرد. در این مدت 25 فروند موشک به قم، 22 فروند موشک به
