دانلود مقاله فرآیند مطلوب برنامهریزی شهری در حمله های هوایی از دیدگاه پدافند غیرعامل

بخشی از مقاله

1- مقدمه

-1-1 طرح مساله

در طول دوران جنگ تحمیلی در تهاجم رژیم بعث عراق و بمب بارانهای موشکی و حمالتی که به مناطق مرزی و سپس عمق کشور و شهرهای دیگر اتفاق افتاد ضرورت توجه به کاهش خسارات و آمادگی برای شرایط بحرانی مطرح شد )زارع،:1387 .)72 در طول این هشت سال بر اثر حمالت توپخانهای، هوایی و موشکی، شش شهر شامل سومار، مهران، نفت شهر، قصرشیرین و هویزه به طور کامل تخریب شدند و 17 شهر دیگر بین 15 تا 85 درصد آسیب دیدند و در مجموع مناطق مسکونی 61 شهر کشور مورد تهاجم نظامی قرار گرفت)داعی نژاد،.)1385 بنابرگزارش سازمان ملل، درطی جنگ تحمیلی دراثر بمباران کور دشمن130 هزار خانه به کلی تخریب و به 19 هزار خانه خسارت عمده وارد گردید )مدیریت بازرسی سازمان صنایع دفاع، .)1386

در حال حاضر نیز بنظر میرسد، از تجارب و الگوهای موجود در شهرسازی دفاعی، به نحو موثری در ایمنسازی شهرها بهره برده نشده است و عدم رعایت مولفههای دفاعی و امنیتی و غیره در شهرهای موجود، در هنگام وقوع تهدیداتی نظیر بروز جنگ، بمبارانهای هوایی و حمالت موشکی موجب خسارات و تلفات سنگین به تاسیسات، تجهیزات و جمعیت شهری خواهد شد. لذا شایسته است متولیان امور با تهیه و تدوین قوانین مناسب و با رعایت نکات دفاعی و امنیتی، در طرحهای ذیربط، شرایط الزم را جهت تامین امنیت بیشتر مردم در مواقع تهدید و در شرایط دشوار جنگ فراهم نمایند. در این زمینه بکارگیری دانش پدافند غیر عامل در کنار شهرسازی میتواند راهگشا باشد؛ ولی این امر بدون داشتن پایهای نظری از مفاهیم مرتبط با شهرسازی و پدافند غیر عامل ممکن نخواهد بود. با توجه مواردی

که مطرح شد، سوال این خواهد بود که فرآیند مطلوب برنامهریزی برای کاهش اثرات حمالت هوایی شهرها چگونه است؟ این مقاله به پاسخ این پرسش میپردازد.

-2-1 اهمیت و ضرورت پژوهش

شهرها به علت بافت فشرده و جمعیت متراکم و شبکههای متنوع شهری، معموال در جنگها در برابر تهاجم زمینی و هوایی به عنوان یک مانع محسوب میگردند. از طرفی، خواسته و یا ناخواسته، جنگها به سمت شهرها سوق پیدا کردهاند و بعضا باعث تلفات باالی غیرنظامیان و خسارت زیادی به شهرها میشوند. در حال حاضر نیز، شمار کشورهایی که درگیر جنگ باشند و مناطق غیرنظامی آنها با حمله هواپیماها و موشکباران نیروهای دشمن مورد
تعرض قرار نگیرند، معدود هستند. در چنین شرایطی،
ً
مردم غیرنظامی مستقیما وارد صحنه جنگ میشوند

و دامنه بحران این بار به صورت مستقیم به محیط غیرنظامی کشیده میشود. با این تفاسیر، برنامهریزان شهری به دلیل نقش موثری که در هدایت توسعه مراکز زیست و فعالیت ایفا میکنند

و نیز به دلیل اساس پیدایش حرفهشان که تامین منافع عمومی بوده است، نمیتوانند از چنین موجی کناره گیرند و ساحل نشینی برگزینند)صرافی،: 1375 )41 و ضروری است که با آگاهی از روشهای علوم دیگر )از جمله پدافند غیر عامل( که میتوانند در زمان بروز سوانح و حوادث از آسیبپذیری جامعه بکاهند، به سمت برنامهریزی مطلوبتر حرکت کنند.

بدین ترتیب طرح مباحثی به منظور ارائه برنامههایی به منظور کاهش اثرات ناشی از آن ضرورت مییابد، که در حیطه دانش شهرسازی قرار میگیرد. با توجه به موارد ذکر شده، در این پژوهش، سعی میشود تا فرآیندی به منظور تدوین برنامههای کاهش آسیبپذیری شهری در حمالت هوایی، ارائه شود. با توجه به آنچه گفته شد، هدف از پژوهش حاضر را میتوان ارائه فرآیندی به منظور برنامهریزی برای

10

فصلنامه، علمی-پژوهشی
شماره اول، زمستان 1390
کاهش آسیبهای ناشی از حمالت هوایی به شهرها براساس ماهیت، ساختار و مجاورتشان با مناطق
دانست. نا امن، درجات مقاومت متفاوتی از خود نشان
میدهند)آیسان و دیویس، .)1382 سوانح عبارتند
-3-1 روش پژوهش از حوادث طبیعی یا حاصل دست انسان که آنچنان
در این مطالعه از ناحیه یک منطقه 11 شهر تهران به ناگهانی بروز میکند و آنچنان ویران مینمایند که
عنوان محدوده مطالعاتی استفاده شده است. این مردم سانحه دیده از عهده دفع و رفع خسارت آن
ناحیه از جمعیتی بیش از 46000 نفر برخوردار است و بر نمیآیند)بحرینی،1379، .)69 در یک حالت کلی
در اکثر طرحهای فرادست به عنوان بخش مهمی از سوانح را میتوان به سه دسته عمده تقسیم نمود:
هسته مرکزی شهر تهران معرفی شده است. استقرار
مراکز بسیار مهم سیاسی ـ حکومتی، بازارهای تخصصی الف( سوانح طبیعی)زلزله، آتش فشان، طوفان،
با عملکرد فرامنطقهای و فراشهری و مراکز فرهنگی با گردباد، بهمن، زمین لغزش و...(
ارزش، در جوار طیف گستردهای از بافتهای مسکونی ب( سوانح تکنولوژیک یا انسان ساخت)آتش
با خصوصیات مختلف کالبدی سبب اهمیت چشمگیر سوزی، انفجار و..(
آن از ابعاد مختلف میگردد)مهندسین مشاور پارت، پ( سوانح جنگی و تروریستی)بهتاش،1387،
.)2-3 : 1386 با این اوصاف به علت استقرار طیف .)704-705 بر اساس برنامه راهبردی بین المللی
وسیعی از کاربریهای مهم، در جنگهای شهری کاهش بالیای سازمان ملل، کلیه مخاطرات دو
و حملههای هوایی به یک هدف بالقوه و بسیار پر منشا اصلی دارند: مخاطرات طبیعی و مخاطرات
ارزش برای دشمن بدل میگردد که لزوم طرح مباحث ناشی از فناوری Moe and Parthankul, 2006:(
ارزیابی آسیبپذیری و کاهش خسارات ناشی از .)396 میتوان اذعان داشت مخاطراتی که خود
حمالت هوایی در آن اهمیت صد چندان مییابد. انسان ایجاد کرده به همان اندازه یا بیش از آن
بنابر این سعی شده تا بر اساس فرآیند حاصل از چیزی است که از عوامل طبیعی بر وی تحمیل می
مطالعات نظری، نتایج به صورت عملی نیز، برای شود).)Giddens,200,52
تدوین برنامه کاهش آسیبپذیری شهری در حمالت
هوایی در این محدوده مورد بهرهبرداری قرار گیرند. پپدافند غیر عامل مجموعهای از برنامهریزیها،

در این پژوهش به لحاظ ماهیتی از روشهای قیاسی- طراحیها و اقدامات است، که باعث کاهش

استقرایی و روش مطالعه تطبیقی استفاده شده است. آسیبپذیری در مقابل تهدیدات دشمن
در ابتدا به بررسی سابقه تحقیق و نظریههای مرتبط میشود)عندلیب، .)1380 پدافند غیر عامل در یک

پرداخته خواهد شد و فرآیند مطلوب برنامهریزی جامعه شهری عبارت است از کاهش آسیبپذیری
پدافند غیر عامل کشف خواهد شد. در نهایت ماحصل و افزایش امنیت و ایجاد قابلیت انعطافپذیری در
مطالعات به صورت یک تحقیق عملی در ناحیه یک وضعیتهای مختلف و عکس العملهای به موقع
منطقه 11 شهر تهران مورد اجرا قرار خواهد گرفت. به منظور نجات جان انسان، مردم ساکن و اماکن
موجود و به مفهوم حفاظت موثر از جان ساکنان یک
- 2 مبانی نظری شهر در مقابل بمباران )فردرو، .)252:1387
-1-2مفهوم پدافند غیر عامل اصوال آمادگی برای مواجه شدن و مقابله با حوادث،
توسعه جوامع، زیرساختها، خدمات و مناطق امری بدیهی است که در این رابطه یکی از ضروریترین
شهری عموما در اثر بروز سوانح آسیب میبینند و اقدامات، به کارگیری اصول مدیریت بحران میباشد.

11

فرایند مطلوب برنامهریزی شهری در حملههای هوایی از دیدگاه پدافند غیرعامل

با بروز شرایط بحرانی، توانمندیها به دلیل
.)1990: 44 به اعتقاد پریزادی، در پدافند غیر عامل
آسیبدیدگی زیرساختها به شدت کاهش مییابد
بیشتر تاکید بر روی «مدیریت پیش از بحران»
که معموال با روانه کردن کمک به مناطق بحرانزده
میباشد)پریزادی و دیگران، 1389، .)104 در واقع در
سعی در جبران این افت منابع میکنند. تعیین اینکه
پدافند غیر عامل، اهداف و ماموریتهای مدیریت
کدامیک از عوامل و عناصر تشکیل دهنده سیستم در بحران از اهداف کالن و کلی خارج شده و بیشتر بر
مقابل بحران، آسیبپذیری و تاثیرپذیری بیشتری حوادث به موارد مربوط به جنگها و شرایط خاص
دارد، یکی از وظایف اولیه تحقیق و پژوهش مدیریت تمرکز پیدا میکند.
بحران است. تعیین آسیبپذیرترین بخش سیستم با توجه به اینکه جنگها دارای ابعاد و روشهای
در عمل به بخشی از سیستم بر میگردد که باالترین گوناگونی هستند، پدافند غیرعامل نیز طیف وسیعی
رسیدگی را نیاز دارد)یزدان پناه، .)1381 مدیریت از اقدامات و روشها را به منظور مقابله با اثرات ناشی
بحران اساسا متکی برا اصول مدیریت-برنامهریزی، از آنها در بر میگیرد. در حال حاضر روشها و تدابیر
سازماندهی، رهبری، نظارت و هماهنگی- بوده و پدافند غیرعامل را به طور کلی میتوان شامل مباحث
فعالیتهای آن به بخشهایی که احتمال وقوع مکانیابی، مقاوم سازی و استحکامات، پراکندگی،
حوادث وجود دارد و همچنین پیش بینی بحرانهای جابجایی، موانع و دسترسی، استتار، اختفا و فریب،
بالقوه و برنامهریزی درباره نحوه برخورد با آنها مربوط تحرک و پوشش دانست. بسیاری نظریه پردازان بر
میشود)مک نامارا،689 :1387 و شکیبا، : 1387 شباهت میان حوادث طبیعی و شرایط بحرانی حاصل
.)690 به نظر راتین، از جمله مهمترین وظایف مدیریت از بروز جنگها )خصوصا حمالت هوایی( تاکید دارند.
بحران، انجام اقداماتی در چارچوب مدیریت شهری- مدیری با بررسی و جمعبندی روشها و تکنیکهای
برای رهایی از مشکالت ناشی از بروز حوادث طبیعی )و پدافند غیرعامل و مقایسه کاربرد آنها در تهدیدات
غیر طبیعی(، کاهش آثار سوء آن )پیشگیری( و آمادگی طبیعی و حمالت هوایی و موشکی نتیجهگیری میکند
برای امداد رسانی و بهبود اوضاع میباشد),rattien که اصول مکانیابی، تفرقه، پراکندگی و مقاومسازی
فریب
اختفا استتار مکانیابی
دسترسی

استحکامات پراکندگی پوشش
فرهنگسازی
ایمنی)سخت( مقاومسازی

پدافند غیرعامل

شکل-1 مدل فعالیتهای پدافند غیر عامل

ماخذ: مدیری،148:1389

12

فصلنامه، علمی-پژوهشی شماره اول، زمستان 1390

و سازههای امن، دارای بیشترین تاثیر در مقابله با تهدیدات طبیعی هستند ولی کلیه اصول پدافند غیرعامل جهت مقابله با حمالت هوایی و موشکی قابل استفاده هستند)مدیری،.)207 :1389 با این حال، پدافند غیرعامل محدود به این موارد نشده

و حوزه وسیعی از علوم و اقدامات متنوعی است که میبایست به صورت یک فرآیند و سیستم منسجم و به هم پیوسته به خدمت گرفته شوند) نشریه شماره یک پدافند غیر عامل، .)29: 1383

در طول جنگ جهانی دوم که استفاده از هواپیما و بمباران شهرها و مراکز صنعتی آغاز شد، خسارتهای ناشی از جنگ و به خصوص آسیبهایی که به مردم و بخشهای غیرنظامی وارد شد نسبت به جنگ جهانی اول سیرصعودی داشت و این موضوع باعث شد تا کشورها به پدافند غیرعامل در شهرها و مراکز جمعیتی اهمیت مضاعفی بدهند و در کشورهایی مانند آمریکا، شوروی سابق، آلمان، فرانسه، انگلستان، کانادا و...

با ایجاد پناهگاههایی مستحکم و استفاده از مصالح محکم در ساختمانهای نظامی و اداری و طرحهای معماری ویژه، موضوع پدافند غیرعامل مورد توجه بیشتری واقع شد. در این دوران اقدامات پدافند غیر عامل در شهرها به گونه قابل توجهی کارآیی باالیی از خود نشان دادند. به عنوان نمونه، تلفات ناشی از فروریختن هر صد تن بمب در آلمان 36 نفر بود در حالی که این شاخص در ژاپن 500 نفر برآورد شده که یکی از عمدهترین دالیل آن سیاستهای پدافند غیرعامل کشور آلمان بوده است)ابولفتحی،.)1355

-2-2 برنامهریزی برای کاهش آسیب پذیری

امروزه با پیچیده شدن مسائل شهری، افزایش فزاینده جمعیت، تنوع و کثرت نیازها و احتیاجات، نمیتوان شهرها را به حال خود رها کرد تا خودشان از طریق برآیند عوامل موثر شکل گیرند و به حیاتشان ادامه دهند. از این رو طرحهای شهرسازی بنیادیترین ابزار شکلدهی به شهرها بر اساس نظم و برنامهای

از پیش اندیشیده شده محسوب میشوند)سعید نیا،.) 1383 با آنکه اغلب بالیای طبیعی و غیر طبیعی غالبا خارج از کنترل انسان به نظر میرسند، ولی خسارات و آسیبهای ناشی از آنها، بطور چشمگیری قابل کنترل هستند. این موضوع ارتباط مستقیمی با عملیات پیشگیرانه توسط انسان دارد. وجود آمادگی قبلی و کاهش آسیبپذیری شهری در برابر سوانح هنگامی به تمامی معنا تحقق مییابد که ایمنی شهر در برابر خطرات سوانح به عنوان یک هدف اساسی در تمامی سطوح برنامهریزی شهری مدنظر قرار گیرد. ابعاد آسیبپذیری متعلق به زمینههای مختلف میباشند و نه تنها هر یک به صورت فردی بر دیگری تاثیر میگذارد بلکه در تعامل با یکدیگر یک سیستم را به وجود میآورند .)Chardon, 1999: 197 ( اگرچه ممکن است نوع تخریب کالبدی سوانح با یکدیگر تفاوت داشته باشند، ولی همه سوانح مخرب بر مردم اثرات سوء روانی دارند و در روند فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی ایجاد اختالل میکنند)آیسان و دیویس، .)10:1382

در دو دهه اخیر پژوهشهای زیادی در زمینه آسیبپذیری مکانها در برابر حوادث طبیعی چون زلزله و سیل و تدوین راهکارهایی به منظور کاهش آسیبپذیری صورت گرفته است)Mitchel et al, 1989; Menori & pergalani,1996; Rashed & Weeks, 2003; Nicholas, 2005; Erdik & DurUkal, .)2008; Collins et al, 2008; cutter et al, 2008 کاتر و همکارانش معتقدند که در این مطالعات با وجود برخی اختالفات، چندین عنصر معمول وجود دارد:

الف( سنجش میزان آسیب پذیری از یک دید اجتماعی- اکولوژیکی ب( اهمیت مطالعات مکان محور

پ( مفهوم سازی آسیبپذیری به عنوان یکی از مسایل مربوط به حقوق انسانی و عدالت ت( استفاده از ارزیابیهای آسیبپذیری به منظور

مشخص کردن مکانهای خطر و از این طریق

13

فرایند مطلوب برنامهریزی شهری در حملههای هوایی از دیدگاه پدافند غیرعامل

برنامهریزی به منظور کاهش خطر),Cutter et al سطوح مختلفی از آسیب و خسارات را به
.)2008 منظور ارائه گزارشی کامل از خطر که ناشی