بخشی از مقاله
چکیده
در پژوهش حاضر شناسایی ارقام انگور در استان آذربایجان شرقی در شهرستان مرند بر طبق توصیف نامه بین المللی - IBPGR - در سال 1389 انجام شد. براساس بررسیهای انجام شده تعداد 29 رقم انگور در این شهرستان شناسایی شد. جهت شناسایی این ارقام 43 صفت روی هر یک از ارقام مورد مطالعه قرار گرفت. رنگ میوه سفید یا سبز- زرد 21 - رقم - سیاه 3 - رقم - ، قرمز 5 - رقم - و رقم الحقی دارای گلهای ماده با پرچمهای واژگون و بقیه ارقام دارای گلهای هرمافرودیت بودند.
در بین این ارقام، رقم تبرزه بیشترین شیرینی - %= 43 کل مواد جامد محلول - و رقم رازقی =66% - کل مواد جامد محلول - کم شیرین میباشد. از نظر انبارداری ارقام فن آقی، امام، پلنگی، گرمیان، مسکا و دیزماری به علت دارا بودن پوست ضخیم درصد قند بیشتر برای انبارداری موثر است. از نظر زمان رسیدن این ارقام به پنج گروه خیلی زود رس، زود رس، متوسط رس، دیر رس و خیلی دیر رس طبقه بندی شدهاند و از نظر تشابه بیشترین فاصله بین رقم مسکا و دیزماری و کمترین فاصله بین رقم سلطانی و رازقی است. در بین این ارقام رقم مسکا از بقیه ارقام متفاوت بود.
مقدمه
ایران مهد پرورش و سرزمین مادری انگور به شمار میرود. وجود ارقام مختلف انگور در جنگلهای مازندران و غرب کشور مانند سردشت که دارای تاکهای های فراوان انگور خودرو میباشد این نظریه را که معتقدند پرورش انگور برای اولین بار از منطقهای واقع در بین کوههای قفقاز تا سواحل جنوبی دریای خزر و ارتفاعات غربی ایران شروع شده است را تایید میکند.
بعلاوه تنوع ارقام و تاکستانهای فعلی مناطق آذربایجان که طی قرون و اعصار به وجود آمدهاند نیز میتواند موید این نظریه باشد که پرورش انگور و انتشار ارقام، مسیر وحرکت خود را همراه با فتوحات ایرانیان در غرب، همین مناطق آغاز کرده و سپس توسط یونانیان، رومیان و اعراب به مناطق اروپا وآفریقا انتشار یافته است، به طوریکه در متون تاریخ نیز ذکر شده در سده دوم قبل از میلاد انگور از نواحی شمال شرقی امپراطوری ایرانیان به چین رسیده است به نظر میرسد اطلاق نام سلطانایا به انگور کشمش بیدانه ایران در کشورهای اروپایی به این علت است که از سلطانیه آذربایجان به اروپا برده شده است و این همان واریته تامسون سیدلس است که از اروپا به آمریکا رفته، امروزه از بهترین ارقام مورد کشت در کشورهای انگور خیز دنیاست وسالیانه صدها هزار تن کشمش از آن تهیه میشود
روشهای مرسوم شناسایی و متمایز کردن ارقام انگور بر اساس آمپلوگرافی - اندازه گیری کیفی - و آمپلومتری - اندازه گیری کمی - میباشند که با در نظر گرفتن تفاوتها مورفولوژیکی بین ارقام انجام میشود. یک برنامه منطقی اصلاحی نیاز به اطلاعاتی جامع از ژنوتیپهایی دارد که به -عنوان والد انتخاب میشوند به عبارت دیگر ارقام یک ژرم -پلاسم زمانی برای اصلاحگران بیشتر مفید خواهند بود که اطلاعات مربوط به صفات و خصوصیات آنها در دسترس باشند. این نشانگرها بیانگر وجود تغییرات قابل توارث در مورفولوژی موجودات هستند و به عنوان قدیمیترین روش بررسی تفاوتهای ظاهری در گیاهان مورد استفاده قرار گرفتهاند. شناسایی ارقام و گونههای گیاهی بر اساس صفات گیاهشناسی از سابقه بسیار طولانی برخوردار است و امروزه برپایه دانش گذشته کلیدهای شناسایی ارقام و گونهها توسط بانک ژن جهانی برای اغلب گیاهان تهیه شده است
در سالهای 1372 تا 1374 و 1376 تا 1379 با استفاده از دیسکریپتور پیشنهادی سازمان بین المللی ذخایر توارثی گیاهی در مراحل مختلف رشد هنگام شکفتن جوانه، زمان شکوفهدهی، زمان رسیدن و برداشت محصول و مرحله خواب تاکها بیش از صد صفت بر روی اندامهای ارقام انگور در موکاری استان کردستان مطالعه و ارزیابی شد. در نهایت 59 رقم انگور شناسایی شد که 42 رقم به صورت آبی و ما بقی به صورت دیم پرورش مییابند
در سایر مناطق کشور نیز با استفاده از این روش ارقام انگور استانهای کرمانشاه 52 - رقم - چهارمحال و بختیاری 15 - رقم - خرم آباد 23 - رقم - خراسان - کاشمر، نیشابور، بجنورد و قوچان 143 رقم - قزوین و تاکستان 33 - رقم - اصفهان 5 - رقم - همدان 28 - رقم - اردبیل - مشکین شهر - 35 - رقم - کلکسیون استان فارس 162 - رقم - مطالعه شده اند
در استان آذربایجان غربی با مطالعه 45 صفت موفق به جمع آوری 47 رقم محلی انگور شد و ارقام ساچاخ لعل بیدانه قرمز، قزل اوزوم، خلیلی قرمز، گندمی سیاه و گزندایی دارای پرچم کوتاه تر از مادگی - پرچم واژگون - بودند که در برنامه های بهنژادی مفید هستند
هدف از این پژوهش، شناسایی بهترین ارقام سازگار با آب و هوای شرایط محیطی منطقه که بهترین کیفیت میوه و رشد را دارند و همچنین شناسایی ارقام موجود در منطقه جهت برنامهریزی بعدی برای مبارزه با آفات و بیماریهای آن امری ضروری به نظر میرسد و همچنین کدام ارقام با توجه به شرایط آب و هوایی منطقه از کیفیت و کمیت مناسبی برخوردار هستند
مواد و روشها
در این تحقیق صفات انگورها در شهرستان مرند براساس توصیف نامه منتشر شده توسط - 1983 - IBPGR مورد ارزیابی قرار گرفت و برای این منظور طرح آماری تجزیه خوشه استفاده گردید.
شناسایی ارقام انگور در منطقه مرند با استفاده از صفات موفولوژیکی و توصیف نامه - IBPGR - ابتدا در گفتگو با باغداران باتجربه اطلاعات اولیه شامل اسامی مرسوم و آدرس کامل، اسامی مترادف، سن تاکها وهمچنین قدمت کشت هر یک از ارقام موجود در هر منطقه را به دست آمد، سپس نسبت به پلاک کوبی برروی حداقل 3 بوته از هریک ارقام تحت بررسی و برمبنای نام محلی و با تخصیص یک شماره عددی به هر رقم اقدام شد. سپس با استفاده از توصیف نامه - IBPGR - صفات زیر اندازه گیری شد. شاخه جوان 3 - صفت - برگ جوان 3 - صفت - شاخه سال جاری 6 - صفت - گل 1 - صفت - برگ کامل 15 - صفت - خوشه 3 - صفت - حبه انگور 10 - صفت - شاخه چوبی 2 - صفت - ارقام مختلف ثبت شد.
تجزیه کلاستر دادههای مورفولوژیکی با استفاده از نرمافزار SPSS و با کمک روش VARD انجام شد
نتایج و بحث
آمپلوگرافی ژنوتیب های مطالعه شده
بررسی صفات چون رنگ گیری آنتوسیانین انتهای شاخه جوان، شدت رنگ گیری آنتوسیانین برگ جوان، رنگ گیری آنتوسیانین جوانهها، موقعیت اولین گل آذین، شکل عمومی سینوس دمبرگی، رنگ سطح فوقانی پهنک برگ، شکل حبه، رنگ پوسته حبه و صخامت پوست حبه نشان داد که تنوع بالایی در ارقام انگور مطالعه شده وجود دارد.
از 29 رقم، 28 رقم گلهایی با جنس هرمافرودیت و یک ژنوتیپ الحقی که با پرچمهای واژگون دارند که با توجه به مشکلات اخته کردن وجود دارد میتوان از آن در برنامه اصلاحی استفاده کرد و از کشت خالص این رقم بدون در نظر گرفتن ارقام گرده افشان برای دستیابی به تلقیح مناسب در احداث باغ جلوگیری میکرد. رقم عسگری، کشمش، کشمش قرمز، سلطانی، ریش بابا بدون بذر بوده است که از آنها می توان برای تازه خوری استفاده کرد و این ژنوتیپها »بی دانهها« در این شهرستان بیشترین تقاضا را در بین مصرف کنندگان دارد.
همچنین از این رقمهای »بی دانهها« برای تهیه کشمش استفاده میشود. لازم به ذکر است که حدود 80 الی 90 درصد تاکستانهای شهرستان مرند زیر کشت رقم کشمشی قرار دارند این موضوع نشان میدهد که رقم کشمشی رقم غالب انگور شهرستان مرند است این رقم بعلت داشتن خصوصیات کمی و کیفی مطلوب برای تازه خوری، تهیه کشمش، از بازار پسندی خوب میوه و خوشهها با تراکم خیلی باز به عنوان رقم غالب این منطقه انتخاب شده است از ارقام دارای بذور کامل نیز در برنامه اصلاحی - کشت بذر و ذخیره بذر در دمای انجماد و غیره - میتوان استفاده کرد.
ارقام شناسایی شده از نظر رسیدن به پنج گروه خیلی زودرس - خلیلی و قره خلیلی - زود رس - دیزماری - متوسط رس - امام، کشمش آغ ازوم، کشمش قرمز، رزاقی، کافوری، رشیدی، پلنگی،خزانی، علی بابا، سلطانی، عسگری دانه دار، دیر رس - تبرزه، اینک امجکی، فخری سرخ - خیلی دیرس - مسکا - گروه بندی میشوند.
گروه بندی ارقام بر اساس زمان رسیدن میوه مشخص کرد که ارقامی که در شهرستان مرند دیررس است. با توجه به سردسیر بودن برخی مناطق این شهرستان به دلیل زوتر سرد شدن هوا در اواخر فصل رشد، میوههای بیشتر از این ارقام بطور کامل رنگ نمیگیرند، کاملا شیرین نمیشوند و درصد قند آنها پایین خواهد بود و در نهایت کمیت و کیفیت میوه کاهش مییابد به همین دلیل برای رفع این مشکل، توصیه میشود که نسبت به جایگزین کردن این ارقام با ارقام زودرس و میان رس سازگار با شرایط این مناطق اقدام شود.
اما در بین ارقام شناسایی شده یک رقم به نام مسکا دارای خصوصیات متفاوتی بودمثلاً. دارای پیچکهای متوالی بود که متعلق به گونه های ویتیس لابرسکا میباشد.
تحلیل خوشه ای یک روش قدیمی است که در آن هیچ فرضی در مورد تعداد گروهها یا ساختمان آنها در نظر گرفته نمیشود و دستهبندی بر اساس مشابهات یا فواصل - عدم مشابه - انجام میشود. تجزیه کلاستر به منظوری طرح میشود که با در دست داشتن نمونه ای ازn فرد و اندازه گیری متغیر روی هر فرد بتوان آنها طوری طبقه بندی کرد که افراد مشابه در داخل یک کلاسه قرار گیرنداین. روش باید کاملاً عددی باشد و تعداد کلاسه ها آن معمولاً مشخص نیست.
روی ارقام مذکور با 43 صفت به روش Ward با فاصله اقلیدیسی توسط نرم افزار SPSS کلاسه بندی شدند. از 43 صفت که 5 صفت آن به نامهای رنگ قسمت شکمی میان گره، رنگ آنتوسیانین کرکهای خوابیده نوک، میزان باز شدگی نوک، بریدگی ختم شده به رگبرگ اصلی، صافی سطح شاخه چوبی، به دلیل داشتن واریانس برابر صفر در کلاستر بی تاثیر میباشند.
