بخشی از مقاله
استراتژي پژوهش کيفي در حوزه مديريت
چکيده
هدف اصلي از انجام هر فرايند تحقيق ، توليد و توسعه علم است تا از اين طريق بتوان کارايي و اثربخشي را افزايش داد. تحقيق در مديريت ، حوزهاي نظاممند از تحقيق در سازمان است که در جستجوي انجام اقدامات مؤثر به منظور بهبود و حل مسائل و موضوعات سازماني و مديريتي است . همانند ساير حوزههاي پژوهشي ، استراتژيهاي تحقيق کيفي در اين حوزه نيز براساس دو بعد فلسفه علم (پوزيتيويسم و
ساختارگرايي اجتماعي ) و فلسفه انسان (ارادهگرايي و جبرگرايي ) دسته بندي مي شوند و عبارتاند از:
تحقيق پيمايشي ، تحقيق موردي، تحقيق عملي و تحقيق پايه ور. بررسي نمونه هاي انجام گرفته از اين نوع تحقيقات، به محققان مديريت در درک و شناخت بهتر فرايند تحقيق کيفي و ايجاد آمادگي بيشتر کمک مي کند.
واژگان کليدي
استراتژي تحقيق کيفي ، تحقيق موردي، تحقيق پايه ور، تحقيق پيمايشي و تحقيق عملي .
مقدمه
تحقيق در لغت ؛ به معني وارسي ، بررسي ، کشف حقيقت و به کنه حقيقت رسيدن و در اصطلاح ، کوشش علمي و انديشيدن توأم با طرح و نقشه براي کشف حقيقتي مجهول است . تحقيق تنها راه رشد و تعالي بشر است . بسياري از فيلسوفان علم معتقدند که هدف اصلي تحقيق علمي ، ايجاد سط نظريه به منظور شناخت درست و ب پديده مورد بررسي است تا از اين طريق بتوان با توصيف ، پيش بيني و کنترل آن ، عملکرد را بهبود بخشيد ,٢٠٠٧ ,Stone) (93.p. در واقع ، هدف اصلي از انجام تحقيق ، توليد و توسعه علم است تا با مبنا قرار دادن اين علم ، بتوان درست انجام دادن کارها (کارايي ) و انجام کارهاي درست (اثربخشي ) را تحقق بخشيد.
انجام هر تحقيق ، مستلزم طي فرايندهاي خاص و تمرکز بر عناصري مشخص است . در هر تحقيق ، توجه به چهار عنصر و موضوع اصلي ضروري است : نوع تحقيق ، استراتژي تحقيق ، روش جمع آوري اطلاعات و روش تجزيه و تحليل اطلاعات (نمودار شماره ١). توجه به اين عناصر، باعث مي شود مديريت تحقيق ، ساده تر و بهتر انجام شود. مديريت تحقيق ، فرايند برنامه ريزي ، اجرا و ارزيابي تحقيق است که در دو سطح استراتژيک و عملياتي قابل اجراست .
استراتژي تحقيق ، حاصل برنامه ريزي استراتژيک تحقيق و براي تمام علوم مشترک است . از آنجا که نوع و استراتژي تحقيق ، تعيين کننده روش جمع آوري و تجزيه و تحليل اطلاعات است ، در اين مقاله به اين عناصر پرداخته مي شود.
١- انواع تحقيق
هر تحقيقي را مي توان از سه حيث نتيجه ، هدف و نوع داده مورد تجزيه و تحليل قرار داد و بر اين اساس ترکيب هاي مختلف از لحاظ نتيجه ، هدف و نوع داده قابل تصور خواهد بود؛ هر چند که بعضي از ترکيبات بسيار پر رنگ و بعضي کم رنگ هستند.
١-١- روش شناسي انواع تحقيق بر اساس نتيجه : تحقيقات از لحاظ نتيجه به سه نوع بنيادي ، توسعه اي و کاربردي تقسيم مي شوند. ويژگي کليدي تحقيق بنيادي اين است که هدف از انجام آن خلق نظريه است . تحقيقات تيلور، مطالعات هاثورن و پژوهش هاي فايول ، نمونه هاي معروف و شناخته شده اي از تحقيقات بنيادي هستند. هدف از تحقيق توسعه اي ، مدل سازي و مشخص کردن نحوه ارتباط بين عوامل مؤثر است . معمولاً پايان نامه هاي دانشجويي در مقطع دکتري ، با اين هدف طراحي و اجرا مي شوند. هدف از تحقيق کاربردي ، پيدا کردن راه حل براي مشکلاتي خاص است ، و معمولاً مستلزم همکاري تنگاتنگ ميان پژوهشگر و کارفرماست .
معرفي يک سيستم مديريت دانش براي يک سازمان خاص ، نمونه اي از تحقيقات کاربردي است . در جدول شماره (١)، انواع و روش شناسي تحقيق بر اساس نتيجه خلاصه گرديده است .
جدول شماره (١) انواع تحقيق بر اساس نتيجه
منبع : (اعرابي ، ١٣٨٢، ص ٢٠)
١-٢- روش شناسي انواع تحقيق از لحاظ هدف تحقيق : از لحاظ هدف انجام تحقيق ، تحقيقات را به سه نوع اکتشافي ، تبييني و توصيفي تقسيم مي کنند که تفاوت آنها از لحاظ هدف ، پرسش ، استراتژي و روش جمع آوري داده ها در جدول شماره (٢) نشان داده شده است .
جدول شماره (٢) انواع تحقيق از لحاظ (هدف )
منبع : (مارشال و راس من ، ١٣٧٧)
١-٣- روش شناسي انواع تحقيق بر مبناي نوع داده ها: تحقيقات را مي توان به دو نوع کيفي و کمي تقسيم نمود.
تحقيق هاي کمّي غالباً از داده هاي کمّي و تحقيق هاي کيفي غالباً از داده هاي کيفي استفاده مي کنند. منظور از کمّي اتکاي تحقيق به اعداد و رقم نيست ، چرا که داده هاي کيفي را هم مي توان تبديل به کمّي کرد.
بسياري از تحقيقات ، به ويژه در روانشناسي ، جامعه شناسي ، مردم شناسي ، علوم سياسي ، مديريت و اقتصاد به روش هاي تحقيق کيفي نياز دارند. اين تحقيقات مي کوشند تا با شناخت باورها و نگرش هاي موجود در گروه هاي قومي ، زباني ، سني و جنسي ، رفتار آنها را درک کنند ,Horck) (٢.p ,٢٠٠٧. استفاده از داده هاي کيفي ، توجه عمده به پديده هاي اجتماعي و فرهنگي ، تأکيد بر وجود انسان و معنا و مفهومي که انسان در نظر دارد و تأکيد بر رابطه متقابل ميان محقق و مورد تحقيق از جمله ويژگي هاي اساسي تحقيق کيفي است . از نظر جامعه شناسان و بعضي روانشناسان ، مفهوم تحقيق کيفي شامل تعدادي رويکرد است که مفهوم عمل را مورد بررسي قرار مي دهد. اين رويکردها شامل رفتار شناسي انساني ، روانشناسي بوم شناختي ، قوم نگاري کل گرا، انسان شناسي ، مردم نگاري ارتباطي و تعامل گرايي نمادين مي شوند که تمام آنها در بافت سازمان و حوزه موضوعات مديريت کاربرد دارند (مارشال و راس من ، ١٣٨١، صص ٢٦-٢٣).
انواع تحقيق براساس نتيجه ، هدف و نوع داده ها را مي توان در الگوي سه شاخگي انواع تحقيق ، در کنار هم نشان داد (نمودار شماره ٢). همان گونه که ملاحظه شود،
مي هر چه از دايره هاي داخلي به سمت دايره هاي خارجي حرکت مي کنيم ، از عينيت به ذهنيت نزديک تر مي شويم .
نمودار شماره (٢) مدل سه شاخگي انواع تحقيق
٢- استراتژي تحقيق
٢-١- تعريف به جايگاه فلسفي
همان طور که گفته شد، مديريت تحقيق شامل فرايند برنامه ريزي ، اجرا و ارزيابي تحقيق است که در دو سطح استراتژيک و عملياتي قابل انجام است . در سطح استراتژيک ، برنامه ريزي استراتژيک تحقيق ، منجر به تدوين استراتژي هاي تحقيق مي شود که بايد بر مبناي يک معيار صحيح ، دسته بندي و گونه شناسي گردند. يک دسته بندي خوب به محقق اجازه مي دهد که دسته اي از گونه هاي جامع و حتي قطعي ارائه دهد. کاهش پيچيدگي ، شناسايي شباهت ها و تفاوت ها، ارائه ليستي کامل از ابعاد، فهرست بندي و مقايسه گونه ها از جمله مزاياي دسته بندي و گونه شناسي است . دسته بندي و طبقه بندي مي تواند تک بعدي (تنها از يک بعد يا مشخصه براي دسته بندي استفاده کرد) يا چند بعدي باشد. رايج ترين نوع دسته بندي ، دسته بندي دو بعدي است که از دو مشخصه مرتبط با هم براي دسته بندي استفاده مي کند ,١٩٩٤ ,Bailey) (١٤-١١.pp. بر اين اساس ، استراتژي هاي تحقيق کيفي را بايد بر مبناي دو بعد تعريف کرد. براي مشخص کردن اين ابعاد، مي توان از تعريف روش شناسي استفاده کرد. در روش شناسي تحقيق ، رابطه بين علم و عالم مورد بررسي قرار مي گيرد. به عبارت ديگر، در روش شناسي تحقيق ، مي توان فلسفه علم (معرفت شناسي ) و فلسفه عالم (انسان شناسي ) را محور قرار داده و بر اساس اين دو، ترکيبات مختلف و استراتژي هاي گوناگون را دسته بندي کرد.
در فلسفه علم (معرفت شناسي )، ت چيستي (ماهيت ) علم مورد توجه قرار ت مي گيرد. از اين حيث ، علم طيفي از اثبات گرايي (پوزيتيويسم ) تا ضد اثبات گرايي (ساختارگرايي ) دارد. پوزيتيويسم ، بر اين ر فرضيات استوار است که از نظر م هستي شناسي واقعيت را بيروني و عيني مي داند و دانش را تنها زماني معتبر مي داند و که بر پايه مشاهدات واقعيت استوار باشد. د ساختارگرايي اجتماعي ، پارادايم جديدي ق است که در پاسخ و واکنش به استفاده از ا ديدگاه پوزيتيويستي در علوم اجتماعي شکل خ گرفته و مبتني بر اين فرضيه است که واقعيت عيني نيست ، بلکه ماهيتي است که
توسط جامعه و اجتماع ساخته میشود و توسط مردم معنا و مفهوم می یابد . در جدول شماره 3 ، پوزیتیویسم و ساختار گرایی اجتماعی با هم مقایسه شده اند . نمونه تحقیقات پوزیتیویسمی را میتوان در مطاعات هافستد درباره فرهنگ و نمونه تحقيقات ساختارگرايي را مي توان در حقيقات پديدارشناسي مشاهده کرد.
در فلسفه عالم (انسان )، ماهيت پژوهشگر مورد توجه قرار دارد. برخي انسان ا جبرگرا و برخي ديگر انسان را اراده گرا ي دانند. انسان جبرگرا، تابع شرايط حاکم بوده و اختيار و آزادي عمل خود را در اکنش نسبت به يک پديده دخيل نمي داند.
ر مقابل ، انسان اراده گرا، از اختيار، آزادي و درت خود در تفسير و تغيير يک پديده ستفاده مي کند و نسبت به پديده هاي جهان ارج واکنش ارادي نشان مي دهد.
جدول شماره (٣) مقايسه نشانه هاي پوزيتيويسم و ساختارگرايي اجتماعي
تعداد کمي موارد برگزيده به دلايل خاص است
منبع : (اسميت و همکاران ، ١٣٨٤) از ترکيب اين ابعاد، چهار استراتژي صلي تحقيق (از جمله تحقيق کيفي ) به ست مي آيد که عبارت اند از: استراتژي حقيق پيمايشي ، استراتژي تحقيق موردي ، استراتژي تحقيق عملي و استراتژي تحقيق پايه ور (نمودار شماره ٣).
نمودار شماره (٣) ماتريس استراتژي هاي تحقيق
مباني فلسفي روش شناسي تحقيق را مي توان با مباني و الگوهاي مديريت هماهنگ کرد. به عنوان مثال ، ريچارد اچ . هال با معرفي يک مدل اقتضايي با عنوان "الگوي جامع اثربخشي "، بر اين نکته تأکيد کرد که تمامي موضوعات مديريتي را مي توان در قالب اين مدل تعريف کرد. اين مدل دوبعدي ، از يک سو بر تمرکز يا شدت کنترل در درون سازمان و از سوي ديگر بر ميزان توجه و تمايل به داخل و يا خارج از سازمان ، مبتني است (هال ، ١٣٨٤). در نمودار شماره (٤)، ترکيب ابعاد روش شناسي تحقيق و الگوي جامع اثربخشي هال ارائه شده است .
نمودار شماره (٤) ماتريس استراتژي هاي تحقيق با توجه به الگوي هال
٢-٢- تعريف به اجزا
استراتژي تحقيق را مي توان از لحاظ نوع پرسش تحقيق ، قابليت کنترل رفتار و زمان بررسي رويداد مورد توجه قرار داد (ين ،
١٣٨١، ص ٧). در جدول شماره (٤)، استراتژي هاي اصلي تحقيق ، براساس اجزاء تعريف شده اند.
جدول شماره (٤) تعريف به اجزاء استراتژي تحقيق
منبع : (ين ، ١٣٨١)
٢-٢-١- تحقيق پيمايشي
پيمايش روشي براي به دست آوردن اطلاعاتي درباره ديدگاه ها، باورها، نظرات ، رفتارها يا مشخصات گروهي از اعضاي يک جامعه آماري از راه انجام تحقيق است . به عبارت ديگر، پيمايش مجموعه اي از روش هاي منظم و استاندارد است که براي جمع آوري اطلاعات درباره افراد، خانواده ها و يا مجموعه هاي بزرگ تر مورد استفاده قرار مي گيرد. در واقع پيمايش هم ابزار استفاده شده براي جمع آوري داده ها و هم به فرآيندهاي به کارگرفته شده هنگام بهره گيري از آن ابزار اطلاق مي شود (ادواردز و همکاران ، ١٣٨٤، ص ١٩). هدف از پيمايش ، نظرسنجي (جمع آوري اطلاعات ، بهبود ارتباطات و عارضه يابي آثار تغييرات )؛ و مراحل آن شامل انتخاب تئوري ، اجراي مدل و بررسي آثار اجرا در افکار مردم است .
تحقيق پيمايشي بر اساس نحوه مشارکت در توسعه علم به سه دسته زير قابل تقسيم است : ١. تحقيق پيمايشي اکتشافي : در طول مراحل اوليه تحقيق در مورد يک پديده اتفاق مي افتد. در مراحل ابتدايي ، تحقيق پيمايشي اکتشافي مي تواند کمک کند تا مفاهيم مرتبط با پديده مورد نظر را تعيين ، اندازه گيري و کشف کنيم . ٢. تحقيق پيمايشي تبييني : زماني که دانش يک پديده به شکل نظري با استفاده از مفاهيم تعريف شده ، مدل ها و پيش فرض ها شکل بندي شده است ، اتفاق مي افتد. ٣. تحقيق پيمايشي توصيفي : به منظور درک جوانب يک پديده خاص و توصيف نحوه توزيع پديده در يک جمعيت . هدف آن ايجاد تئوري نيست ، بلکه از طريق آن حقايق توصيف شده و مي تواند راهنمايي هاي مفيدي براي ايجاد و اصلاح تئوري ارائه دهد -١٥٥.pp,٢٠٠٢,Forza) (١٥٧. تحقيق پيمايشي يکي از متداول ترين طرح هاي تحقيق در مديريت است که با استفاده از پرسشنامه باز و مصاحبه ، اطلاعات بسياري در حوزه هاي گوناگون مديريتي جمع آوري مي کند. در نمودار شماره (٥)، روش پيمايشي به صورت خلاصه ارائه شده است .
نمودار شماره (٥) متدولوژي تحقيق پيمايشي
