بخشی از مقاله
اصول طراحی معماري ماندگار در عرصه رودخانه شهري با رویکرد توسعه پایدار
چکیده
توسعه فضاهاي شهري در عصر حاضر بدون شناخت کافی از ویژگی رودخانه هاي شهري و بهرهگیري از پتانسیلهاي آنها، مشکلات عدیدهاي را براي شهرها به همراه داشته است. متاسفانه در اغلب شهرهاي ایران بطور شایسته به این عامل توجه کافی نشده و عرصه رودخانهها با پتانسیل هاي بالا براي کاربريهاي متناسب با بافت مجاور، بدون استفاده مانده است و لذا ضرورت توجه به ارتباط و توازن میان محیط طبیعی و محیط انسان ساخت بیش از پیش احساس میگردد . در بسیارى از کلانشهرهاى دنیا رقابت ویژهاي در جهت ارتقاى کیفیت کالبدى و معنایی منظر شهرى وجود دارد تا بتوانند جایگاه خودرا درسطح جهانی تثبیت کرده یا ارتقا دهند. یکی از راه هاي برون رفت از این وضعیت کنونی توجه کافی به اصول معماري پایدار و دخالت دادن آن در طراحی هاي محوطه هاي کناره هاي رودخانه هاست. توسعه پایدار بعنوان رهنمونی براي مدیریت کلیه منابع قلمداد می شود تا به طریقی که بتوان نیازهاي اقتصادي و اجتماعی را برآورده ساخت. بنابراین بهبودکیفیت معماري و محیطی رودخانه ها براي جهت نیل به اهداف توسعه پایدار وگردشگري می باشد. پژوهش حاضر با بررسی ادبیات موضوع رودخانههاي شهري، راهکارهایی براي رسیدن به الگوهاي طراحی معماري در برخورد با رودخانه هاي شهري و پیوند آن با محیط مصنوع دست ساز بشر در مقیاس خرد و بصورت کل در بافت شهري و تبدیل آنها به یکی از مراکز پویا و زنده شهري ارائه شود. روش تحقیق تحلیلی ـ توصیفی است که از طریق مطالعات نظري، موضوع موردنظر تدقین و مبانی و اصول آن ارائه میگردد.
واژههاي کلیدي: رودخانه هاي شهري، طراحی معماري، توسعه پایدار، محیط مصنوع و محیط طبیعی
-1 مقدمه
اغلب رودخانه هاي شهري ایران پاسخگویی نیازهاي درونی و هویتی شهري را دارا نمی باشد و لازم است که به بهترین نحو به این نیاز پاسخ گفته شود و این مسیر نخواهد شد مگر به صورت طراحی جامع و همه جانبه که همه را در برداشته و بتواند بر نیازهاي گوناگون پاسخگو باشد. و لذا با ایجاد طراحی معماري که هویت بومی و طبیعی رو به فراموشی است و با شناخت الگو و معیارهاي تأثیرگذار بر معماري و پیوند با رودخانه می توان دیکی از نشانه هاي ماندگار در خاطره ها باشد. و هدف اصلی این پژوهش در پی آن است که محیط مصنوع معماري در کنار پیرامونی رودخانه هاي شهري داراي چه مشخصه و الگویی باید باشد تا بتواند پیوندي مناسب با محیط طبیعی داشته باشد.
در این راستا با بررسی و تعریف هاي موجود در این زمینه با دسته بندي راهکارهاي صورت گرفته به نظام و الگویی در این روش می پردازیم که هدف اصلی این تحقیق ارائه راهکارهایی مداخله طراحی معماري با استفاده از تجربیات و الگوهاي جهانی در طراحی پیرامون رودخانه است و مجموعه سیستم هاي مصنوعی (ساخته شده توسط انسان) و سیستم طبیعی (رودخانه و فضاهاي باز و سبز اطراف آن) بتواند به عنوان سیستم حمایت کننده پایداري شهر عمل نماید. آنچه که قبل از مساله رابطه با آب و محیط آبی مطرح است، پرداختن به کنار آب رودخانه هاي شهري بسیار پر اهمیت است. تغییر ایجاد کردن در کناره آب اجازه هرگونه اتصالی را بین خشکی و آب می دهد. براي آنکه بتوان گشایشی در بافت شهر از حضور آب استفاده نمود، راهکارها و روش هاي مختلفی وجود دارد. معماري فرم ها و پرداختن به کناره آب بستگی تام به رابطه اي دارد که شهر با آب هم جوار خویش برقرار می کند. این رابطه بیانگر چگونگی مفصل شدن این دو محیط با یکدیگر و ترجمان قدرت ارتباط بین محیط شهري و محیط آبی است.
-2 ادبیات موضوع
شکل گیري اکثر تمدنهاي بشري در کنار رودخانهها با کاربريهاي متفاوت و گسترده در گذشته و همچنین به کارگیري پتانسیلهاي وسیع در بهبود سیما و منظر شهري و خلق کمربندهاي سبز طبیعی در حاشیه رودخانه در زمان حال نشانگر اهمیت بسیار این منبع حیاتی است. با چنین تصوري بیش از 200 شهر ایران در کنار کوهپایه ها و در مسیر رودخانه ها شکل گرفته است با توجه به حضور گسترده مردم براي گذران اوقات فراقت در این گونه مناطق اهمیت این موضوع بیش از پیش مشخص می شود لازم به ذکر است اهمیت آنها صرفاً در ارزش طبیعی و محیطی نیست بلکه با گذشت زمان آنها به سرمایه اي تاریخی، فرهنگی و زیست محیطی براي شهر تبدیل شده است (محمد رضا بمانیان، .(1387 گسترش ناموزون شهرها بدون بهره گیري از پتانسیل طبیعی تعادل بین شهر و طبیعت را مختل نموده است. این رودخانه ها به عنوان یکی از عناصر ساختار اکولوژیکی1 شهرها می توانند نقش موثري در جهت ایجاد تعادل میان ارتباط انسان با طبیعت و فضاي انسان ساخت شهر و طبیعت ایفاء نماید.با ذکر مطالب ارائه شده در بالا به نظر می رسد رودخانه ها به عنوان یکی از عناصر ساختاري سرزمین (کریدورهاي اکولوژیک هاي زیستگاه) در ارائه ارزش ها و خدمات زیست محیطی به بسترهاي همجوار خود و به شهر نقش موثّر و مهمی دارند.طبیعت و محیط از جمله واژه هاي کلی هستند که ضمن گستردگی معنی و مفهوم از جنبه هاي گوناگونی نیز قابل تعمق و توجه اند در اینجا مفهوم برگرفته از طبیعت؛ جهان هستی ذات موجودات و ترجمه اي از 2Nature نیست بلکه منظور درك ارزش هاي عناصر طبیعی بویژه زمین و بستر، آب گیاه و همراهی و هماهنگی با اکوسیستم هاي طبیعی جغرافیاي محیط و نهایتاً متمایز شدن خصوصیت هاي طبیعی و بومی است.
یکی از مهمترین و پررنگترین مولّفه هایی که می تواند به درك و ایجاد رابطه اي متعادل بین انسان و محیط طبیعی بینجامد ارتباط این دو با هم می باشد متاسفانه در عصر حاضر و شهرهاي کنونی ما ایران بجز زاینده رود آن طور که شایسته است به این عامل توجه کافی نشده و عرصه رودخانه ها با پتانسیل بسیار بالا براي کاربري هاي متناسب با بافت مجاور خود بی استفاده مانده است در صورتی که نمونه هاي خارجی فراوانی وجود دارد که به ضرورت این مسئله و ارتباط این دو با هم پرداخته شده است یکی از راه هاي برون رفت از این وضعیت کنونی توجه کافی به اصول معماري پایدار و دخالت دادن آن در طراحی هاي محوطه هاي کناره هاي رودخانه هاست.
امروزه توسعه هاي شهري و صنعتی باعث برهم زدن نظم طبیعت شده و موجب تغییر در ساختار اصلی و اولیه مناطق طبیعی مانند رودخانه ها، آبگیر ها و علفزارها که در گذشته ساختار پایدار و متعادلی داشتند، شده است. با تحلیل رفتن این لکه ها و کریدورهاي طبیعی، ارتباطات در داخل اکوسیستم و بین اکوسیستم هاي مجاور به تدریج قطع شده و ناپایداري و عدم تعادل را موجب شده است. رودخانه ها به عنوان یکی از عواملی مهم در مکانیابی، شکل گیري و گسترش شهرها، از جمله عناصر طبیعی هستند که از آغاز پیدایش شهرها، با آنان همراه بوده اند و در نتیجه در استخوان بندي اصلی و ساختار شکلی آنها نقش مهمی دارند. بسیاري از شهرهاي بزرگ ایران چنین خصوصیتی دارند از آن جمله، اصفهان، تبریز، و شیراز، قم، برخی رودخانه ها با آنکه نقشی در مکانیابی هسته اصلی شهر نداشته اند، در اثر رشد شهر، جزئی از آن شده اند مانند ساري، گرگان و همدان. .در هر صورت ساختار طبیعی رودخانه ها در نواحی شهري تحت تاثیر گسترش شهر است و نیاز به ملاحظات خاص محیطی دارد. لزوم طرحهایی که در جهت تعادل اکوسیستم رودخانه، جلوگیري از تکه تکه شدن این کریدورهاي طبیعی و ایجاد ارتباط و پیوستگی بین اجزاي آن با یکدیگر و با شهر را دارد تا با حفظ و احیاي این عناصر ساختاري سیماي سرزمین بتوان در جهت پایداري کیفیت محیط زیست شهري قدمی برداشت. اگرچه رودخانه به صورت عنصري واحد و مشخص و به صورت خطی از درون شهر عبور کرده و عموماً تداعی کننده هویتی ثابت و مشخصی است، هنگام عبور از نقاط مختلف، شرایط متفاوتی را پذیرا می شود که آن را نیازمند برنامه ریزي و طراحی خاصی می نماید. (والی زاده، ناتاشا، محمدي، سهیل، (1378
-3 سوابق موضوع
یکی از مهمترین نظریه پردازان معاصر در این حوزه »کنزو تانگه3«معمار ژاپنی که کتاب هاي متعددي در زمینه ساختن ارتباط میان سنت و زمان کنونی به رشته تحریر در آورده است بسیاري از طرح هاي او نشانگر پیوند طبیعت با شهر است و نظریه »تعادل بخشی در محیط« تعادل میان شهر و محیط پیرامون آنها شرط لازم در طرح هاي مرمتی شهري است. اصول مورد توجه تانگه بر پایه این نظریه به این صورت می باشد:
(1 هم پیوندي با طبیعت.
(2 هماهنگی میان انسان و فعالیت هاي آن با طبیعت.
(3 پیوستگی
(4 تنوع. (فلامکی(1375
از نظر »لینچ4« محیط زیست وسیله اي براي برقراري ارتباط اجتماعی است افراد از طریق محیط زیست ارزشها و احساسات و اطلاعات و یا رفتارشان را به هم منتقل می کنند از نظر او پنج عنصر شکل شهر براي درك فضاي خوب شهر نیاز است: راه، گره، لبه، نشانه و محله.
»ترنر5« در کتاب » شهر همچون چشم انداز به سال « 1998 مینویسد: اجباري نیست که سبز راه ها فقط فضاي سبز داشته باشند معابر خاص پیاده که در آن مغازه ها ردیف شده باشند اگر از نظر زیست محیطی دلپذیر باشند می توانند سبز راه تلقی شوند در حالی که فضاي سبز نیستند وي مسیرهاي آبی را در کنار رود و مسیرهاي قهوهاي را در شکاف بین عمیق ساختمان ها را نوعی سبز راه می داند.
موجودیت هاي خاص و برگرفته از محیط هاي طبیعی می تواند در شکلگیري کالبدي معماري موثر باشد معماري در بستر محیطی زندگی آغاز کرده و تجربه اندوخته است آنچه لایه هاي زیرین زمینی که معماري را در بر میگیرد همانند آنچه برون و بالاي ساختمان رخ خواهد نمود و آنچه پیرامون بنا خواهد گذشت، درون فضاي معماري رسوخ می کنند و در تصمیم سازي و تصمیم گیري هاي طراحانه معمار اثرگذاري دارند در هر واحد معماري یا معماري شهري اي که ساخته می شود در سه مقیاس پیوسته زیر با عامل ها و پدیده هاي محیط طبیعی سروکار پیدا می کند که معمار موظّف به شناخت و سنجش آنها است.
(1 محیط طبیعی نزدیک به بنا
(2 محیط طبیعی پیرامون بنا
(3 سرزمین یا »اینترلند«6 بنا (فلامکی، (1381
رودخانه ها به عنوان عنصري طبیعی برجسته در ساختار استخوانبندي شهرها نقش بارزي در شکل گیري و گسترش بسیاري از شهرها داشته اند محورهاي شهري که در ارتباط با این کریدورهاي طبیعی در شهرهاي نقاط مختلف ایجاد شده اند نقش بارزي در سیما و هویت شهر ایفا می کنند تا حدي که بعضی از این شهرها با خصوصیات ویژه این محورها شناسایی می شوند در این بخش با بررسی نمونه هایی از محورهاي فعال شهري در ارتباط با رودخانه ها در ایران و کشورهاي دیگر سعی شده تا اصول حاکم بر شکل گیري و گسترش این کریدورها معرفی شود. (تابان و پشتونی زاده(1389
آنچه که به عنوان هدف اصلی در تمامی این طرح ها بیان شده است، افزایش سطح مختص عابر پیاده و کاهش سطح سواره رو است(حبیبی، 1379، .(45
-4رودخانه هاي شهري
آب در رودخانه هاي شهري فرش شده خیابان ها، ساختمان طی فرآیندهاي بارندگی در سطح زمین جریان پیدا کرده و با نفوذ به داخل زمین به گردش در می آید. ساخت شهرها بر چرخه آب به شدت تأثیر گذاشته و این آثار، خاك و در نتیجه گیاهان و جانوران شهري را نیز تحت تأثیر خود قرار می دهد. قسمت هاي ها و غیره مانع از نفوذ آب به سطح زمین می شوند و در نتیجه قسمت عمده آب مستقیماً به سیستم سیل گیري شهري روان می گردد. انواع منابع آب شهري مشابه منابع موجود در محیط هاي غیر شهري و طبیعی هستند، هر چند شرایط شهر اغلب تأثیرات عمده اي بر حضور موجودات زنده در این زیستگاه ها می گذارد (لقایی، .(1388 اغلب شهرها داراي فضایی هستند که در برنامه ریزي و طراحی شهري به عنوان فضاي طبیعی مورد بهره برداري قرار می گیرند تا پاسخگوي نیازهاي طبیعت گرایانه انسان شهرنشین باشند.
موضوعی که در چند دهه اخیر دست اندکاران طرح ریزي هاي کالبدي شهري و منطقه اي را به چاره اندیشی واداشته است، نحوه برخورد و بکارگیري این قبیل فضاها در عرصه توسعه کالبدي شهري و نقاط مستعد واقع در قلمرو طرح هاي شهري و منطقه اي می باشد. بشر براي زندگی راحت، نیازمند به یک محیط مطلوب است. این محیط متشکل از محیط طبیعی و محیط مصنوعی است. محیط طبیعی، موهبت الهی است که به ما عطا شده، همچون منابع طبیعی که شامل کوه ها، محیط سبز و خاك سبز و خاك مناسب جهت پوشش گیاهی است (ابرکار، .(1378
رودخانه ها را از نظر تغییر مقدار آب در طول سال به دو دسته" دایمی " و" فصلی " تقسیم می کنند. در اقلیم هاي مرطوب که مقدار بارندگی زیاد و تبخیر کم است، رودخانه ها از نوع دایمی هستند. در مناطق خشک که مقدار بارندگی کم و تبخیر زیاد است، رودخانه ها بیشتر موقتی و فصلی اند. اگرچه مقدار آب رودخانه ها، در مقایسه با حجم آب کره زمین، بسیار ناچیز است، اما بسیاري از تغییرات ایجاد شده در سطح خشکی هاي عالم ناشی از عملکرد آب هاي جاري است. رود و بستر آن، یعنی"رودخانه" نقش مهمی در زندگی بشر دارند.
از آنجا که این عنصر اساسی نقش سازنده را در روند و چگونگی تبدیل اغلب شهرهاي بزرگ به آنچه که در حال حاظر می باشند بر عهده دارد بررسی همه جانبه تاریخی، فرهنگی، سیاسی و نیز مشخص نمودن تعریف منشعب از آن از جمله ارکان اساسی را در ارائه موضوع سهیم می باشند. و با بررسی و دسته بندي شهرهاي مختلف ایرانی و چند شهرهاي خارجی و نقشی که رودخانه ها در جایگیري ساختار اصلی شهر و یا در شکل گیري و توسعه آن داشته اند پایه و اساس مباحثی می باشند که در اولین قدم در برخورد با هر رودخانه اي مطرح می شوند. براي دستیابی به نحوه شکلگیري شهرها در کنار رودخانه ها و به عبارتی نقش خاصی که بسیاري از رودها در پیدایش و گسترش شهرها داشته اند بررسی وضعیت کرونولوژیک 7رودخانه ها ضروري به نظر می رسد (سهیل محمدي و ناتاشا والی زاده، .(1378
