بخشی از مقاله
چکیده
گذران رودخانه در میان بستر شهر، یک موهبت طبیعی است که متاسفانه این موهبت در شهرهای ایران بیشـتر عـاملی مـزاحم و سرکش تلقی می شود و پشت دیوارهای صلب از نظر مخفی می گردد تاصرفاً خطرات ناشی از طغیان سیلاب رود کنترل گـردد و از اراضی حاشیه رودها حداکثر استفاده برای ساخت و ساز های شهری صورت گیرد. این رودخانه های فراموش شده پتانسیل های زیادی برای احیا و تبدیل شدن به فضاهای سبز دارند با توجه به این دیدگاه، باززنده سازی رودخانه های شهری نیاز به ادغام کردن رویکردهای اجتماعی با مسائل اکولوژیکی دارد و راهکارها باید به گونه ای باشند که تعـادلی میـان رویکردهـای اجتمـاع ی، زیبـایی شناختی، هیدرولوژیکی و اکولوژیکی برقرار شود، هدف کلی از پژوهش حاضر، احیاء این رودخانه هـا بـه عنـوان زیسـت گـاه درون شهری بر اساس رویکرد زیست محیطی به پایداری شهری است.دراین راستا برای رسیدن به هدف مورد نظر، به بررسـی موضـوعات پایداری ، پایداری زیست محیطی، اکولوژی و شهر اکولوژی با روش توصیفی و تحیلی پرداخته می شود. و در نهایت به ارائـه اصـول طراحی زیست محیطی رودخانه های درون شهری می انجامد. دراین مقاله سعی می شود تا با ارائه راهکارهایی به وضـعیت آشـفته این رودخانه ها صورتی دلپذیر و زیبا داده و این محور های طبیعی را به کریدوری سـبز، بـه مفهـوم سـبزینگی و پایـداری زیسـت محیطی، تبدیل نماید.
واژههای کلیدی : پایداری زیست محیطی، احیا، رودخانه های شهری، اکولوژی، کریدور سبز
کارشناس ارشد طراحی شهری، دانشگاه هنر تهران - 1 دکتر فریبا قرائی، استاد یار دانشگاه هنر تهران، 2 -09127383761
1
مقدمه :
از میان منابع آبی جهان، رودخانه ها همواره از اهمیت خاصی برخوردارند، چرا که به دلیل وجود آب، خاک مناسب و پوشش گیاهی غنی از اکوسیستم های طبیعی پایدار به شمار می آیند. متاسفانه رشد سریع جمعیت شهرها و به موازات آن گسترش لجام گسیخته آنها ، مجالی برای جریان آزادانه رودخانه ها در زمینه های شهری باقی نگذاشته اند و روز به روز رودخانه های شهر های ما رو به زوال و نابودی می روند. با این حال حضور گسترده شهروندان در روزهای تعطیل در فضاهای واقع در مسیر رودخانه ها نشان دهنده نقش و جایگاه آن ها در زندگی شهری امروز است. احیای آبراهه ها و رودخانه های شهری از مسایلی است که امروزه به سرعت در بسیاری از کشورهای جهان در حال گسترش استاخیراً.مسؤولین کشور نیز به برنامه ریزی و باززنده سازی مسیل ها و رود دره های شهری در قالب تفرجگاههای طبیعی توجه بسیار کرده اند. اما برنامه ریزی در این زمینه از دیدگاه پایداری زیست محیطی به ندرت صورت گرفته است. همانگونه که رودخانه ها عناصر طبیعی در بافت و شبکه شهری می باشند، بنابراین نقش این عنصر در کالبد شهر و فضاهای شهری از اهمیت ویژه ای برخوردار خواهد بود. این کریدور ها فرصتی جهت کشاندن طبیعت به دل شهرها را فراهم می آورند . این محورهای طبیعی و پویا، پتانسیل های ایجاد و تقویت فضای سبز شهری به حساب می آیند. با توجه به ساختار پژوهش حاضر که با هدف احیاء رودخانه های شهری با رویکرد زیست محیطی به پایداری شهری می باشد، در این مقاله به بررسی مبانی نظری و ارائه راهکارهای طراحی مرتبط با این موضوع، می پردازیم در این راستا ابتدا به مبحث توسعه پایدار و پیشینه آن پرداخته می شود و به دنبال آن، موضوع رویکرد زیست محیطی توسعه پایدار شهری دنبال می شود. از آنجا که رودخانه ها به عنوان کریدوری طبیعی با فرایندهای زیست محیطی مخصوص به خودهمراه هستند، عوامل محیطی و اکولوژیکی و اصول حاکم بر آنها معرفی و نقش هر یک از این ساختارهای محیطی بر حیات طبیعی رودخانه های شهری ارائه می شود، در ادامه با نگاه به رودخانه به عنوان یک فضای باز شهری، نقش رودخانه ها در شهر، ابعاد اجتماعی فضای شهری و با توجه به آن بحث نیاز های انسانی در شهر و نیازهای فراغتی آنان را دنبال خواهیم نمود در نهایت با جمع بندی مباحث ارائه شده راهکارهای طراحی رودخانه های شهری با رویکرد پایداری زیست محیطی را در قالب جدول ارائه داده می شود همچنین در صفحه بعد فرایند مقاله حاضر را به صورت نمودار نمایش می دهیم.
چکیده
مقدمه
×توسعه پایدار شهری
پایداری زیست محیطی
×پایداری زیست محیطی در رودخانه های شهری
توسعه پایدار احیاء کناره آب اکولوژی شهر اکولوژی اصول اکولوژی اصول اکولوژی
رودخانه ها در شهرها شهری رودخانه ها
انسان و فضای شهری
3
پوشش گیاهی پوشش جانوری
وسعه پایدارشهری
شاید بتوان آثار نویسندگان ، متفکران و شاعران ابتدای قرن 19 میلادی در نقد شهرهای صنعتی را اولین واکنش در برابر ناپایداری شهرها به حساب آورد. در سالهای میانی قرن 20 "بحران های زیست محیطی" چون آلودگی هوا، نابودی گونه ها، تولید بی سـابقه گونه ها و... بطور جدی مطرح شدن و نهاتاًیدر سال 1987 ، بحث پایداری در قالب توسعه پایدار، توسط "کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه" طی گزارش "برانت لند" با عنوان "آینده مشترک ما" ، بطور رسمی مطرح شد و در دستور کـار قـرار گرفـت. در ایران سابقه ی رسمی این موضوع کمتر از 15 سال بوده (اولین کنفرانس در سال 1372 در دانشگاه تهران بـاعنوان توسـعه پایـدار برگزار شد). و اخراًی مباحث توسعه پایدار در عرصه شهرسازی مورد توجه جدی قرار گرفته است. کتـاب هـا و مقـالات متعـددی در این زمینه در کشورمان ترجمه شده و به رشته ی تحریر در آمده است که اکثر آنها توجه به پایداری را در عرصه ی طراحـی کـلان شهر و در شکل پایدار یک شهر جستجو کرده اند .
پیشینه مبحث توسعه پایدار و دغدغه های زیست محیطی را می توان از دو بعد مـورد توجـه قـرار داد: -1واکـنش شخصـیت هـا و محافل علمی به مسائل زیست محیطی و -2 واکنش سازمان های اجرایی در قبال این مسائل .
گفته می شود آغاز »جنبش زیست محیطی مدرن« با انتشار کتاب بهار خاموش نوشته "راشل کارسون" در سال 1962 رقم خورده است.کتاب مزبور که به وصف صدمات ناشی از استفاده از مواد آفت کش و علف کش در فعالیت های کشاورزی می پردازد. یکـی از مهم ترین آثاری است که تأثیری گسترده و ژرف بر شکل گیری گروه هایی نظیر"دوستان زمین" و تدوین سیاست های سبز بـاقی نهاد.از دیگرمنابع مهم در تحلیل علت های مسائل زیست محیطی و تدوین اصـول و راهکارهـای "سـبز"، کتـاب کوچـک زیباسـت نوشته فردریک شوماخراست که در سال 1974 انتشار یافت. کتاب مزبور، این نظریه را که "بشر می تواند همچنان با شتاب فزاینده ای به تولید و مصرف هرچه بیشتر در این سیاره محدود(زمین) بپردازد" مورد چالش جدی قرار می دهد."شـوماخر" بـر ایـن بـاور
4
است که سیاره ما، که در واقع سرمایه اصلی انسان است، به واسطه "تولید بیش از حد" در معرض خطر قرار دارد و در حقیقت، نژاد انسانی با سرعتی نگران کننده مشغول مصرف سرمایه خویش و به مخاطره افکندن مرزها و حاشـیه امنیـت طبیعـت اسـت کـه در نهایت به ایجاد اختلال و فروپاشی سیستم های طبیعی که وظیفه پشتیبانی از حیات انسان را بر عهده دارند خواهد انجامید.
یکی دیگر از آثار برجسته در زمینه طرح دغدغه های زیست محیطی، کتاب "تراژدی مشترکات" نوشته گارت هاردین در سال 1977 است. بحث و استدلال اصلی هاردین در کتاب مزبور این است که "چنانچه هر فردی تلاش کند تا سهم خود را از دارایی های مشترک نظیر زمین، دریا یا هوا به حداکثر برساند، نتیجه، نابودی مشترکات مزبور یعنی انهدام منابع و دارایی های مشترک خواهد بود."از نظر وی مشترکاتی که در معرض تهدید هستند، عبارت اند از: هوایی که تنفس می کنیم، لایه ازونی که از ما محافظت می کند و سیستم های اکولوژیکی که توسط ما صدمه می بینند. از دیگر آثاری که در قلمرو مسائل زیست محیطی ویژگی خاص داشته و با بحث جدی روبه رو شده است می توان دو کتاب محدوده های رشد و فراتر از محدوده ها نوشته "دونلا میدوز" و همکارانش را که به ترتیب در سال های 1972 و 1992 منتشر شد، نام برد. در کتاب نخست، میدوز و همکارانش تلاش کردند تا با استفاده از رویکرد سیستمیک در تحلیل محیطی، برخی از جوانب مسائل محیطی در مقیاس جهانی را به شیوه ای کل گرایانه بررسی کنند و در کتاب بعدی به شرح و پاسخگویی به انتقادات وارد بردیدگاه هایشان پرداختند.(اعتماد و همکاران 1387،.(327-320
امروزه پایداری به طور گسترده ای به منظور توصیف جهانی که در آن نظام های انسانی و طبیعیتوأماً بتوانند تا آینده ای دور ادامه حیات دهند، استفاده می شود. توسعه پایدار به عنوان موضوعی که به تنهایی راهبرد دولتی را به خود اختصاص داده ، مفهوم پرابهامی است(موتین،147،.(1386 همچنین به معنی ارائه راه حل هایی در مقابل الگوهای فانی کالبدی، اجتماعی و اقتصادی توسعه است که بتواند از بروز مسائلی همچون نابودی منابع طبیعی، افزایش بی رویه جمعیت، بی عدالتی و پایین آمدن کیفیت زندگی انسان های حال و آینده جلوگیری کند. بنابراین توسعه پایدار تحولی است برای مواجهه با تأمین نیازهای امروزی بدون از بین بردن توانایی های نسل آینده در تأمین نیازهایشان . توسعه پایدار شهری، ارتقاء کیفیت زندگی در یک شهر از لحاظ مولفه های اکولوژیکی، فرهنگی، سیاسی، نهادهای اجتماعی و اقتصادی بدون ایجاد تنگنا برای نسل های آینده است. » توسعه پایدار اجتماعات شهری، با در نظر گرفتن ارتباط بین مولفه های اقتصادی، اکولوژیکی و برابری حاصل می شود )«بحرینی،1380،» .(41جامعه پایدار، جامعه ای است که بهبود کیفیت زندگی بشر، در هماهنگی با بهبود و حفظ سلامت سیستم های اکولوژیکی بدست می آید و جایی است که پایه های اقتصاد صنعتی سالم از کیفیت هر دو سیستم انسانی و اکولوژیکی حمایت می کنند).«
کنفرانسURBAN21،جولای .(2000
این تعریف ها نشان می دهد، توسعه شهری پایدار یک فرآیند جامع و چند بعدی است که از همکاری و هماهنگی همه عناصری که به نوعی در سرنوشت شهر دخیل هستند، حاصل می شود توسعه پایدار در سیاست گذاری و برنامه ریزی برای شهرها به طور هم زمان به اهداف اقتصادی، زیست محیطی، اجتماعی و فرهنگی توجه می کند . «
استراتژی های توسعه پایدار در چند اصل اساسی خلاصه می شود که این ابعاد در نمودار زیر بیان می شود:
جدول (1) اصول توسعه پایدار
5
منبع: (perkin et al.2003:19)
پایداری زیست محیطی
در تمدن غرب، قدمت بررسی ارتباط بین محیط های طبیعی و محیط های ساخته دست بشر، دست کم، به توصیه های ویترویوس در ارتباط با موضوعاتی همچون مکان، جهت و استفاده بهینه از نور طبیعی برمی گردد. اگرچه دیدگاه ویترویوس، انسان مدار بـوده (از آن جهت که به طبیعت بعنوان منبعی برای ارضاء نیازهای بشر می نگریسته) اما این دیدگاه هنوز هـم طـی گذشـت بـیش از 2 هزارسال از عمر ویترویوس استوار و پابرجاست. در قرن نوزدهم، شرایطکاملاً ناسالم شایع شـهرهای صـنعتی، باعـث شـکل گ یـری حرکت هایی با عنوان »سبز، برای سلامت« شد که نمود آن برای مثال در »شهر باغ « های» ابنزر هوارد« یا در طـرح » ایلـدفنس سردا« برای توسعه بارسلونا دیده می شود. چنین ایده های مشوق بهداشتی، مفاهیم جدیدی را مطرح می کردند که این مفـاهیم در جنبش »زیبا شهر« یا در طرح »کلارنس استین« با عنوان »شهرهای نوین برای امریکا« به وضوح قابل مشاهده اند.اما حتـی در این طرح ها هم هنوز به طبیعت به عنوان چیزی که قرار بود تحت تصرف بشر در آید نگریسته می شد، آنهـم از طریـق اسـتفاده از پتانسیل های نهفته در آن به جهت حفظ سلامت جسمی و روانی انسان و هم چنان پیشرفت در زمینه حفاظـت از طبیعـت کـم و بسیار کند صورت می گرفت.(رومانو میگوئل،1389،.(15-8
