بخشی از مقاله
چکيده
انسان ها از آغاز آفرينش تا کنون همواره با انواع آسيب ها، جنگ ها و تهاجم ها و بلايا روبرو بوده و از اين رو آسيب هاي جاني و مالي زيادب به آنها وارد شده است . به همين دليل جوامع مختلف پيوسته به دنبال کشف و ابداع راه حل هايي بوده و هستند تا بتوانند آسيب هاي ناشي حوادث غيرمترقبه و جنگ ها را به گونه اي کنترل نموده يا به حداقل رسانند. از دبيرباز تا کنون پدافند غيرعامل از مهم ترين رويکردها و راهبردها در حوزه برنامه ريزي و مديريت سکونتگاه هاي شهري مورد توجه بوده است . با نگاهي به ساختار و فضاي سياسي موجود و پارادايم هاي نظامي در فضاهاي شهري لازم به نظر مي رسد تا در بستر نگاهي جامع ، اقدامات سيستم دفاع غير عامل مورد توجه قرار گيرد تا افزايش توان و اقتدار نظان و کاهش آسيب پذيري هاي کالبدي و انساني از تجاوزات احتمالي، امکان وقوع يابد. در اين ميان پدافند غيرعامل را نيز مجموعه اقدامات غيرمسلحانه اي مي دانند که موجب کاهش آسيب پذيري نيروي انساني، ساختمان ها و تاسيسات شهري و تجهيزات و شريان هاي شهري و منطقه اي در مقابل عمليات خصمانه و مخرب دشمن مي گردد. در پژوهش حاضر با استفاده از روش توصيفي و تحليلي و با بهره گيري از مطالعات کتابخانه اي و اسنادي پس از تبيين اصول و اهداف مورد بررسي قرار گرفته است .
واژگان کليدي: دفاع ، پدافند، پدافند غيرعامل ، معماري
١- مقدمه
سرزمين ما ايران به دليل موقعيت خاص جغرافيايي و سياسي همواره در معرض انواع خطرات طبيعي (زلزله و سيل ) و تهديدات انسان ساز (جنگ ) قرار داشته است و تلفات انساني و خسارات مالي سنگيني متحمل شده است . متاسفانه در کشور ما عليرغم پشت سر گذاشتن هشت سال دفاع مقدس و داشتن تجارب ارزشمند در برابر بلاياي طبيعي ، اهميت بحث ايمني و امنيت در شهرسازي و معماري چنان که بايد مورد توجه قرار نگرفته است و همچنان شاهد ساخت و سازهايي هستيم که به طور روز افزون آسيب پذيري محيط کالبدي را در برابر انواع بحران ها افزايش مي دهند.امروزه با استفاده از برنامه هاي جامع مديريت بحران مي توان با بکارگيري اقدامات موثر همراه با طرح هاي کاربردي و حتي الامکان کم هزينه و چند منظوره در مرحله آمادگي قبل از بحران ، به ميزان زيادي از شدت و گستردگي خسارات و تلفات ناشي از خطرات کاست . از مهمترين اين تمهيدات ، بکارگيري اصول پدافند غيرعامل به عنوان راهکاري جهت کاهش خطرپذيري در برابر خطرات مختلف و افزايش کارايي پس از وقوع خطر است که بايد در سطوح مختلف برنامه ريزي منطقه اي، شهرسازي و معماري مورد توجه قرار گيرد.
در مقاله حاضر ابتدا به تعريف واژه پدافند غيرعامل در متون مختلف بين المللي پرداخته و ديدگاههاي جهاني معاصر در اين رابطه مطرح شده است . سپس الزامات و تمهيدات برنامه ريزي و طراحي معماري با رعايت اصول پدافند غيرعامل مورد بررسي قرار گرفته و توصيه هايي در زمينه فرم ساختمان ، احجام و المانهاي پيراموني، پلان معماري، نماهاي جانبي، بازشوهاي خارجي و سيرکولاسيون داخلي ارائه شده است .
٢- مباني نظري:
٢-١- پدافند:
از نظر واژه شناسي، واژه «پدافند» از دو جزء «پد» و «آفند» تشکيل شده است . در فرهنگ و ادب فارسي «پاد» يا «پد» پيشوندي است که به معاني «ضد، متضاد، پي و دنبال » بوده و هرگاه قبل از واژه اي قرار گيرد معناي آنرا معکوس مي نمايد.
واژه «آفند» نيز به مفهوم «جنگ ، جدال ، پيکار و دشمني » است .(دهخدا،١٣٥١، ٤٧و٤٨)
صدري افشار واژه «پدافند را از نظر لغوي همتراز با واژه «دفاع » و مشتمل بر «کارهايي که براي پيشگيري از حمله دشمن يا پيروزي او در حمله انجام مي گيرد» بيان نموده است .(صدري افشار،١٣٧٣، ٢٥٩)
شکل شماره ١: دسته بندي انواع دفاع (پدافند عامل و پدافند غيرعامل )
٢-٢- مفهوم پدافند غيرعامل :
به مجموعه اقداماتي اطلاق مي گردد که مستلزم به کارگيري جنگ افزار و تسليحات نبوده و با اجراي آن مي توان از وارد شدن خسارت مالي به تجهيزات و تاسيسات حياتي، حساس و مهم نظامي و غيرنظامي و تلفات انساني جلوگيري نموده و يا ميزان خسارات و تلفات ناشي از حملات بمباران هوايي موشکي دشمن را به حداقل ممکن کاهش داد. مجمع تشخيصمصلحت نظام در راستاي تدوين سيسات هاي کلي پدافند غيرعانل کشور، پدافند غيرعامل را اين گونه تعريف نموده است : مجموعه اقدام هاي غيرمسلحانه اي که موجب افزايش بازدارندگي، کاهش آسيب پذيري، تداوم فعاليت هاي ضروري، ارتقاي پايداري ملي و تسهيل مديريت بحران در مقابل تهديدها و اقدامات نظامي دشمن مي شود.(اسکندري،١٣٩٠) تاريخچه پدافند غيرعامل تاريخچه پدافند غيرعامل به زندگي انسان هاي اوليه که خود را از تهاجم حيوانات وحشي و ديگر دشمنان به غارها، بالاي درختان و ساير مکان هاي امن پناه مي بردند برمي گردد. در کشورهاي آمريکا و شوروي سابقه رسمي تاسيس سازمان پدافند غيرعامل ملي به دهه ١٩٦٠ ميلادي بر مي گردد و اين در حالي است که تاسيس رسمي اين سازمان بنيادي و استراتژيک در کشور ما سال ١٣٨٢ مي باشد.(اخباري،١٣٩٣، ٦٣-٦٩)
٢-٣- اهداف و اصول پدافند غيرعامل :
به کارگيري اقدامات پدافند غيرعامل ، موجب زنده ماندن و ادامه حيات و بقاي نيروي انساني مي گردد که باارزش ترين سرمايه ملي کشور باشد. دفاع غيرعامل موجب صرفه جويي کلان اقتصادي و ارزي در حفظ تجهيزات و تسليحات بسيار گران قيمت نظامي مي گردد و همچنين مراکز حياتي را در برابر حملات دشمن حفظ نموده و مقاومت در شرايط بحران و جنگ را ممکن مي سازد.(اخباري،١٣٩٣، ٦٣-٦٩)
شکل شماره ٢: وظايف دفاع غيرعامل
اصول عمده پدافند غيرعامل نيز در شامل موارد زير مي گردد:
• انتخاب عرصه هاي ايمن در جغرافياي کشور
• تعيين مقياس بهينه استقرار جمعيت و فعاليت در فضا
• پراکندگي در توزيع عملکردها متناسب با تهديدات و جغرافيا
• کوچک سازي و ارزان سازي و ابتکار در پدافند غيرعامل
• توجيه اقتصادي پروژه
• مقاوم سازي و استحکامات (اخباري،١٣٩٣، ٦٣-٦٩)
٢-٤- اهداف دفاع غيرعامل :
• کاهش قابليت و توانايي سامانه هاي شناسايي، هدف يابي و دقت هدف گيري تسليحات آفندي دشمن
• تقليل آسيب پذيري و کاهش خسارات و صدمات تاسيسات ، تجهيزات و نيروي انساني مراکز حياتي، حساس و مهم نظامي و غيرنظامي کشور در برابر تهديدات و حملات دشمن
• حفظ سرمايه هاي کلان ملي کشور
• حفظ توان خودي جهت ادامه فعاليت ها و تداوم عمليات توليد و خدمات رساني
• سلب آزادي و ابتکار عمل از دشمن و ايجاد شرايط سخت و دشوار براي وي در صحنه عمليات
• صرفه جويي در هزينه هاي تسليحاتي و نيروي انساني
• افزايش آستانه مقاومت مردمي و قواي خودي در برابر تهاجمات دشمن
• تحميل هزينه بيشتر به دشمن از طريق وادار نمودن وي به تلف نمودن منابع محدود خود بر روي اهداف کاذب و فريبنده و سلب اصل صرفه جويي قوا از وي( اسکندري، ١٣٩٠)
٢-٥- پدافند غيرعامل در معماري :
معماري و شهرسازي به عنوان يک واسطه ، قدرت دفاعي را بالا مي برد و در ارضاي نياز به امنيت در سلسله مراتب پله اي مازلو اثر مثبت و باعث بقاي انسان مي گردد. در "اکستيکس " واژه "دفاع " در مقابل "دشمن " (تهديدات انسان ساز) و واژه "ايمني و حفاظت " در مقابل تهديدات طبيعي به کار مي رود. با اين رويکرد روانشناسانه به معماري و شهرسازي، بحث ايمني و امنيت بايد در کليه سطوح برنامه ريزي و طراحي، از موضوعات کلان شهرسازي تا معماري و جزئيات فني مدنظر قرار گيرد.(ابراهيم زرگر)
