بخشی از مقاله
اهمیت استراتژیک تنگه هرمز در خلیج فارس
چکیده
تنگه هرمز و خلیج فارس کلید حیات و شاهرگ تداوم زندگی غرب است.تنگه ها و گذر گاه ها طبیعی دریایی، موقعیتهایی هستند ،که در قدرت ملی و سیاست خارجی کشورها تاثیر دارند و در ایران هم تنگه هرمز از جایگاهی بسیار مهمی درکشور بر خوردار است. بطوریکه این تنگه استراتژیک از مهمترین تنگه هاي بین المللی محسوب می شود که در ردیف حیاتی ترین تنگه هاي عبور و مرور جهان شناخته شده است. این تنگه در طول تاریخ شاهد منازعات بینالمللی بسیار میان پادشاهان ایران همچون نادرشاه و شاه عباس و محمد رضا شاه و حکومت جمهوري اسلامی ایران با بیگانگان همچون اسپانیایی، پرتغالی خیراًو آمریکاییها بوده است. امنیت تنگه هرمز نقش کلیدي در تأمین بیوقفه انرژي دنیا دارد. اهمیت تنگه هرمز در سرنوشت اقتصاد جهان و نیز مردم منطقه خلیج فارس به ویژه کشور ایران لازم است. این تحقیق از نوع کاربردي وروش تحقیق به صورت توصیفی- تحلیلی است
.همچنین سعی شده است با توجه به اهمیت تنگه هرمز در سرنوشت اقتصاد جهان و مردم منطقه به ویژه ایران، لازم است در زمینه هاي مختلفی همچون نقش و اهمیت استراتژیک تنگه هرمز براي همه کشورها ي خلیج فارس، امنیت تنگه هرمز و وابستگی انرژي جهان به این تنگه بررسی شود.
واژههاي کلیدي: خلیج فارس، تنگه هرمز، منابع انرژي، موقعیت استراتژیک، امنیت
-1 مقدمه
خلیج فارس یکی از مهمترین وحساسترین مناطق جهان در نگرشهاي ژئوپلتیک بوده است و در آغاز قرن 21 به عنوان مهمترین کانون توجه قرار گرفته است و به تعبیر کلاسیک ژئوپلتیک »هارتلند«یا قلب زمین نام می گیرد. تنگههاي استراتژیک همیشه مورد نظر قدرتهاي بزرگ بوده اند. (ارگانسکی،.(166:1355 در خصوص نقش حساس تنگههاي استراتژیک، ناپلئون بناپارت در سال 1804)م). گفت: اگر ما شش ساعت ارباب تنگههاي جهان باشیم، آقاي جهان خواهیم بود. (تیل،.(130:1984 کشورهایی که در کنار یک معبر بسیار مهم و یا تنگه بینالمللی قرار دارند، از اهمیت استراتژیک برخوردارند. تنگههایی مهم مانند هرمز، بسفر،داردانل، باب المندب، جبل الطارق، مالاکا، سنگاپور واستراتژي سوئز و پاناما معبرهایی هستند که از نظر سیاسی و استراتژیک اهمیت زیادي دارند. (میرحیدر(103:1371تنگه هرمز از نظر عبور کشتی بعد از تنگه جبل الطارق در مقام دوم قرار دارد، همچنین از نظر طول بعد از کانال سوئز قرار دارد. تنگهها وگذرگاه هاي طبیعی دریایی، موقعیتهایی هستند که هم در قدرت ملی و هم در استراتژيهاي نظامی بري و بحري مورد توجه قرار میگیرند در نتیجه ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک در آنها با هم هماهنگ و منطبق می شود. (عزتی،.(38:1364 تنگه هرمز بواسطه موقعیت حساس خود در منطقه و در دنیا همواره به عنوان طعمه مناسبی براي جهان خوران در هر دوره تاریخی بوده است. اسکندر مقدونی یکه تاز قوي صحنه خلیج فارس و تنگه هرمز و دریاي عمان براي یک دوره طولانی بوده است. بعد از آن نوبت به دریانوردان اسپانیولی و پرتغالی میرسد که به این منطقه رفت آمد کنند. و بعد از آن امپراطوري انگلیس منطقه را به تصرف خود در آورد. با بیرون رفتن انگلیس ابر قدرت هاي آمریکا و شوروي پا به عرصه وجود می گذارند. ( نوربخش،حسین،.(14:1362 امروزه قدرتهاي بزرگ در صورتی که نتوانند مستقیم یا غیر مستقیم کنترل خود را بر تنگه ها اعمال نمایند، سعی میکنند مانع کنترل قدرت رقیب بر تنگه بشوند، به همین دلیل تنگهها غالبا در معرض جنگ و جدالها و دسیسههاي سیاسی هستند. (حافظ نیا،محمدرضا،.(6:1384
-2 پیشینه تحقیق
تنگه هرمز یکی از تنگههاي مهم بین المللی است، از آنجا که ایران بزرگترین و نیرومندترین کشور خلیج فارس است و بیشترین گسترة جغرافیایی و مواضع حفاظتی را در این منطقه دارد، تنگه هرمز براي همین از اهمیت بسیار برخوردار است و در حقیقت دروازة ارتباطی ایران با جهان و منطقه شمرده میشود (اسکندر منشی، ج 3، ص 959ـ.(960 برخی از کشورهاي عرب خلیج فارس، از جمله عراق و کویت و عربستان سعودي، در پنجاه سال اخیر براي کاهش وابستگی خود به صادرات نفتی از راه تنگه هرمز، تلاش کردند تا با لولههاي نفتی که در جنوب غرب آسیا واقع شده است و خلیج فارس را با اقیانوس هند پیوند میدهد؛ این عامل جغرافیایی در طول تاریخ، نقش ارتباطی و بازرگانی مهمی را بین اروپا و مدیترانه و هلال خضیب با جنوب و جنوب شرق آسیا به عهده داشته است و بدین لحاظ قدرت هاي منطقهاي و برون منطقهاي، همواره درصدد حاکمیت یافتن بر آن بوده-
اند.آلبوکرك، مهاجر پرتغالی در سال 1507گفت: »هر دولتی که بر سه تنگه هرمز، باب المندب، و مالاکا تسلط داشته باشد، بر جهان تسلط پیدا می کند.(الهی،.(111:1368 بخشهایی از نفت خود را از راههایی غیر از راه تنگه صادر کنند. این تلاش تا حدودي موفقیت آمیز بود ولی نتوانست از اهمیت سوق الجیشی تنگه هرمز و اهمیت نظارت ایران بر این تنگه بکاهد، بویژه آنکه بسته شدن لوله هاي نفتی عراق - که از ترکیه و سوریه و عربستان سعودي عبور می کرد- در دهه 1360ش 1990 /، ثابت کرد که تنگه هرمز همچنان امنترین راه صدور نفت و گاز خلیج فارس به بازارهاي جهانی است. (همان ، ص 145ـ .(147 ایران براي اعمال بیشترین نظارت بر تنگه هرمز، به بهره گیري از جزایر شش گانه خود در این تنگه توجه دارد و بر همه رفت و آمدهاي دریایی در تنگه هرمز نظارت می کند. (رجوع کنید به همان ، ص 33؛ همان، 1375ش ، ص .(37 اهمیت سوق الجیشی تنگه هرمز و موقعیت ایران ، بر روابط سیاسی ایران با کشورهاي صادرکنندة نفت و گاز خلیج فارس از یک سو، و با کشورهاي مصرف کنندة نفت و گاز از سوي دیگر، اثر می گذارد. در واقع خلیج فارس یکی از راهروهاي مهم انتقال نفت به سایر نقاط جهان به حیات خود ادامه می دهد و25 درصد از کل تولید نفت جهان در این منطقه قرار دارد. (عزتی،عزت االله،(443:1381و همچنین قابلیتهاي متنوع گردشگري و زیست محیطی که می تواند در جذب گردشگر و رونق تجارت موثر باشد از ویژگیهاي این منطقه به حساب می آید. (کرمی،زکیه،.(3:1387
-3 سخن امام درباره خلیج فارس
این نکته اي است که امام خمینی (ره)نیز پس از پیروزي انقلاب اسلامی همواره به آن توجه نموده وبه آن توجه نموده وبه صراحت بر لحاظ کردن این واقعیت در عرصه هاي مختلف تاکید داشته اند:»اینجا مملکت نفت است...اینجا مملکت چیزهاي دیگر،ذخایر زیرزمینی زیادي است.آنها دست از اینجا بر نمی دارند...ملت ما خیال نکند تمام شد مطلب .( مجموعه مقالات چهارمین همایش فرهنگی –گردشگري خلیج فارس 1387ص.(187
-4 روش تحقیق
این تحقیق از نوع کاربردي است که به روش توصیفی- تحلیلی کارشده است وشیوه گردآوري اطلاعات به صورت کتابخانه اي می باشد.
-5 موقعیت جغرافیایی تنگه هرمز
تنگه هرمز ما بین کناره هاي غربی وشمالی جزیره مسندام وجزیرههاي مقابل آن یعنی هرمز و لارك و قسمت شرقی جزیره قشم قرار گرفته است. عمیق ترین نقاط خلیج فارس در حوالی هرمز است که به حدود 100متر می رسد. عمق آب در کنار جزیره لارك 36متر و در مجاورت جزیره المسندم 144متراست. عمق تنگه هرمز از شمال به جنوب و از غرب به شرق عمیق تر می شود. (میرحیدر،.(73:1366 موقعیت خلیج فارس به گونهاي است که این منطقه را به محل تلاقی نیروهاي متضاد بدل ساخته است. (حافظ نیا و رومینا). تنگه هرمز آبراهی است هلالی شکل به طول 187کیلومتر که خلیج فارس را به دریاي عمان متصل می کند. مدخل تنگه با دو برآمدگی »راس الکوه« و»راس دبه«در ساحل ایران مشخص می شود؛ در حالی که مخرج تنگه را معمولا منطقه واقع بین راس شیخ مسعود وجزیره هنگام می دانند. عرض تنگه در باریکترین بخش تنها 38 کیلومتر است.
شکل :1 موقعیت تنگه هرمز در خلیج فارس
عمیق ترین نقاط خلیج فارس در حوالی تنگه هرمز است که به حدود 100متر می رسد و به همین جهت عاري از خطرهاي دریانوردي است. آب خلیج فارس در تنگه هرمز به علت نزدیکی به دریاي عمان، شورتر از نقاط دیگر است، تنگه هرمز باریکترین نقاط خلیج فارس است و در منابع مختلف عرض آن را بین 14تا 75 کیلومتر اعلام کرده اند. عرض آن در تنگ ترین نقطه یعنی تنگه هرمز 75کیلومتر و110متر و در عریضترین نقطه 465 کیلومتر و304 متر است. (نوربخش،حسین،.(14:1362
-6 جایگاه استراتژیک خلیج فارس
خلیج فارس شریان اقتصادي غرب است و از لحاظ استراتژیک سرنوشت اقتصاد دنیا به خلیج فارس وابسته است، خلیج فارس داراي هویت تاریخی و ارزشهاي اقتصادي فراوانی است. این منطقه هم به لحاظ گردشگري اهمیت دارد و هم از لحاظ تاریخی و برخورداري از جزایر زیبا و هم از لحاظ منابع غنی غیر نفت که در این منطقه وجود دارد و هم از لحاظ موقعیت بافتی که از قدیم الایام از راههاي معروف تجارت بوده است، کارایی زیادي را در بین اروپا و بخش آسیا ایفا کرده است. (امین زاده،.(1386
-7 کنترل تنگه هرمز -1 -7 قوانین تنگه هرمز از سوي ایران:
الف- تنگه هرمز از معدود تنگه هایی است که وجود امنیت عبور از آن نه تنها مورد توجه دو دولت حاشیه آن (عمان و ایران) است بلکه مورد علاقه دولتهاي منطقهاي و فرامنطقهاي نیز میباشد، به طوري که عدم امنیت عبور از آن تقریبا همه کشورهاي جهان را تحت تاثیر قرار می دهد و از این حیث حتی کانال سوئز هم، سطح با تنگه هرمز نیست، زیرا جایگزین بر کانال سوئز وجود دارد ولی در کوتاه مدت و میان مدت جایگزینی براي تنکه هرمز در امر صدور نفت و سپس ورود کالا از کشورهاي صنعتی وجود ندارد. (الهی،.(55:1368
ب- در زمان حاضر تنگه هرمز توسط دو قدرت منطقهاي و برون منطقه اي کنترل می شود. ایران به عنوان قدرت منطقهاي ساحلی شمالی و آمریکا و انگلیس به عنوان قدرتهاي برون منطقهاي و با کمک عمان، ساحل جنوبی تنگه را کنترل میکنند.
ج- بعد از پیروزي انقلاب اسلامی در ایران که منافع آمریکا در منطقه به خطرافتاد، کنترل غیر مستقیم آمریکا بر تنگه هرمز هم از میان رفت و وقتی ایران اعلام کرد در صورت به خطر افتادن منافع حیاتی خود ممکن است تنگه هرمز را ببندد، آمریکا اقدام به ایجاد پایگاه هاي متعدد در عمان نمود. (آرشیو خبر گزاري جمهوري اسلامی ایران،.(1369
-2 -7 تنگه هاي بین المللی
تنگه ها اصولا پدیدههایی جغرافیایی است و به یک معبر باریک آبی که به طور طبیعی دو بخش بزرگ از آبها را به هم متصل می کند،اطلاق می شود. تنگه هاي بین الملل دارند، بسته به ویژگیهاي جغرافیایی و درجه آسیب پذیري می توانند تاثیر مهمی بر افکار ژئوپلتیک محلی و جهانی داشته باشند. در بین تنگههاي میان اقیانوسی پیش از 100تنگه وجود دارد که عرض آنها 24مایل دریایی و یا کمتر است. این بدان معناست که دولتهاي دوسوي تنگه با ادعاي 12+12مایل دریایی همه را در آبهاي سرزمینی خود دارند و طبعا عبور از چنین تنگههایی باید با استفاده از حق عبور بی ضرر باشد. در خاورمیانه و شمال آفریقا چهار تنگه مهم بین المللی جبل الطارق، بسفر، وداردانل، باب المندب و هرمزبا ویژگیهایی که گفته شد وجود دارد که به دلیل کثرت عبور کشتی از آنها،حجم بار نفتی،عدم وجود راههاي بدل وشدت بهرهوريهاي نطامی از اهمیت خاصی برخورداراند. باب المندب و هرمز احتمالا در میان شش آبراه ممتاز جهان با تنگههاي »دور« و»مالاکا«رقابت دارند وکانال سوئز نیز به عنوان یک حلقه مهم ارتباطی میان مدیترانه واقیانوس هند عمل می کند. (میرحیدر،دره،.(200:1385
-8 تعریف تنگه وموقعیت تنگه هرمز در منظقه خلیج فارس
تنگه از نظر جغرافیایی به باریکهاي از آب گفته می شود که دو دریاي مجاور را به طور طبیعی به یکدیگر متصل می سازد. (افشار سیستانی،.(5:1376 از زمانهاي بسیار دور سلطه بر خلیج فارس و اقیانوس هند مستلزم بر راه آبی تنگه هرمز بوده است. از شاهان هخامنشی تا شاه عباس و حکومتهاي بعد از او ضمن تسلط بر جزایر و بنادر خلیج فارس، حاکمیت بر تنگه هرمز را اساس سیاست خود قرار داده بودند. نادر شاه افشار با ایجاد کارخانههاي مدرن تولید توپ هاي دریایی و ساخت کشتی در بندر عباس، بر مساله تسلط بر خلیج فارس و تنگه هرمز اولویت داد. مهاجرین خارجی نظیر پرتغالیها، هلندي، فرانسوي ها، و انگلیسی ها و حتی به نوع
روس ها و چینیها نیز در طول تاریخ استعمار سعی نموده اند که با تسلط بر تنگه هرمز، سلطه خود را بر خلیج فارس و اقیانوس هند مطمئن نمایند. موقعیت ژئوپلتیکی تنگه هرمز موجب ارائه نظریاتی در این خصوص شده است. (میر حیدر،.(60:1366
-9 جایگاه تنگه هرمز در سیاستهاي منطقهاي ایران
ایران پیش از هر کشور دیگر در منطقه براي صادرات و واردات خود وابسته به تنگه هرمز می باشد، در حالی که کشور عربستان از طریق دریاي سرخ به آب هاي آزاد راه دارد و به همین علت با استفاده از خط لوله می تواند بخشی از نفت خود را از طریق دریاي سرخ صادر کند و در مورد عراق نیز خطوط انتقال نفت آن از سوریه و ترکیه به این کشور امکان صدور بخشی از تولیدات نفتی خود را از حوزههاي خارج از خلیج فارس می دهد. کشور عمان نیز به طور کامل از اتکا به خلیج فارس بی نیاز است، در حالی که ایران تقریبا کل صادرات نفت خود و حدود 80 درصد تجارت خارجی خود را با استفاده از راه آبی تنگه هرمز انجام می دهد. به علاوه بخش اعظم ذخایر نفت،گاز، معادن مهم دیگر ایران به نوعی در حاشیه خلیج فارس قرار دارد. (ولدانی،(50:1376، بدین ترتیب ایران داراي منافع حیاتی در خلیج فارس و تنگه هرمز است و براي حفظ آن سیاستهاي لازم را به کار برد. (مجتهد زاده،پیروز،.(49:1372 از نقطه نظر ایران تنگه هرمز چند ویژگی داشت:-1 مرکز عبور نفت ایران بود-2 بخش اعظم تجارت نفت ایران از این تنگه عبور می کرد.-3 تسلط بر تنگه هرمز بر پرستیژ جهانی می افزود. بنابراین ویژگیها، تنگه هرمز به عنوان گلوگاه حیاتی ایران محسوب می شد که می بایست سلطه بر آن را مطمئن می کرد. براي رسیدن به این هدف تسلط بر جزایر مسلط بر تنگه هرمز نظیر تنب بزرگ و تنب کوچک حیاتی بود. براي حفظ و حراست از تنگه هرمز، شش جزیره از اهمیت استراتژي برخوردارند. این شش جزیره عبارتند از: جزیره هرمز، لارك، قشم، هنگام، تنب بزرگ وتنب کوچک، ابوموسی.(الهی،.(64:1368
