بخشی از مقاله
بررسي راهکارهاي ممکن براي کاهش تصادفات ناشي از خستگي رانندگان
چکيده
در اين تحقيق سعي شده است پديده خستگي رانندگان و عوامل مؤثر در ايجاد آن و نيز تأثير عامل خستگي راننده در وقوع تصادفات رانندگي مورد بررسي قرار گيرد. خستگي در حالت کلي به معناي تحليل و زوال انرژي فرد است و مي تواند از نوع جسمي و يا روحي و رواني باشد. خستگي راننده منجر به ضعف توانايي او در قضاوت و تصميم گيري صحيح مي شود که مي تواند تبعات مخاطره آميزي به همراه داشته باشد.
خستگي راننده با علائمي از قبيل انحراف از مسير مستقيم ، کندي عکس العمل ، کاهش تمرکز، سنگيني پلکها و خواب آلودگي بروز پيدا مي کند. اقدام به بهبود محيط جاده مي تواند نقش مهمي در جلوگيري از خستگي رانندگان ايفا کند که نصب تابلوهاي حاوي پيامهاي هشدار دهنده خطرات ناشي از رانندگي در حالت خستگي و نيز تعبيه استراحتگاههاي مناسب در طول مسير از جمله اين اقدامات هستند. در اين راستا بايد کنترلهايي روي نحوه اعطاي گواهينامه و وضعيت سلامت و جسماني رانندگان صورت گيرد. استفاده از فن آوري از جمله تجهيزات پيشرفته درون خودرو که وضعيت سر و پلک زدن راننده را به صورت هوشمند و پيوسته کنترل مي کند، مي تواند در کاهش تصادفات مؤثر باشد. خستگي رانندگان عامل بسيار مهمي در وقوع تعداد زيادي از تصادفات رانندگي در دنياست و در اين تحقيق تلاش بر آن شده است تا ضمن خاطر نشان کردن اهميت و نقش آن در وقوع تصادفات رانندگي، راهکارهاي گوناگون موجود براي کاهش تاثير عامل خستگي راننده در وقوع تصادفات ارائه گردد.
کليد واژه ها : خستگي راننده ، راهکار، تصادف ، عامل انساني، خواب آلودگي
١. مقدمه
تعريف «خستگي راننده » ملزم دانستن اين مسئله است که چگونه مفهوم «خستگي» را تعريف ميکنيم . «خستگي» واژه اي عمومي است که معمولا براي توصيف حالت خواب آلودگي، بيحوصلگي و اتمام انرژي فرد به کارميرود. خستگي همچنين به عنوان تجربه اي هم جسمي و هم روحي رواني شناخته ميشود. خستگي راننده به شدت ميتواند برنحوه قضاوت و تصميم گيري فرد تأثيرگذار باشد. اين موضوع مشخصا خطرناک است چراکه يکي نشانه ها، ضعف توانايي براي تشخيص سطح خستگي خود است . ساير نشانه هاي خستگي دراين راننده هاي گوناگون ، متفاوت است ولي ممکن است شامل موارد زير باشد: کاهش تمرکز؛ خواب آلودگي و انحراف از مسير؛ عبور بيتوجه از کنار علائم راه و کندي عکس العملها؛ سنگين شدن پلکها؛ احساس بيقراري و زودرنجي و تندمزاجي؛ شتاب و ترمزگيري غيرمعمول و چرت زدن هاي کوتاه ؛ مشکل درحفظ خودرو بين خطوط جاده .
در ٢٠% تصادفات رانندگي در راههاي يکنواخت بريتانيا عامل خستگي راننده يکي از دلايل اصلي بوده است [١]. شعار مسئولان بريتانيا مبني بر «راههاي آينده : ايمنتر براي همه » "Future Roads Safer Roads for All" نشان دهنده اهميت ايمني ازجمله خستگي راننده ميباشد که از مباحث اصلي رفتار راننده است [٢]. در دهۀ اخير اقدامات موفق فراواني در کشورهاي مختلف حول محور خستگي رانندگان به دليل روشن شدن اهميت زياد آن صورت گرفته است ولي عليرغم دستيابي به اين موفقيتها، به طور مثال هنوز در ١٨% تصادفات مرگبار در استراليا خستگي نقشي اصلي دارد. ضمن اينکه بسياري از رانندگان نسبت به بروز علائم خستگي بي اعتنا هستندو معتقدند که ميتوانند تا رسيدن به مقصد به رانندگي ادامه دهند[٦].
٢. عوامل ايجاد خستگي در رانندگان
٢- ١. نياز به خواب انسان به خواب نيازمند است . خواب يک موضوع انتخابي نيست ، بلکه حياتي و ضروري است . هرچه مدت بيشتري يک فرد بيدار بماند نياز او به خواب بيشتر ميشود و بسيار سخت تر است که دربرابر خواب مقاومت کند[٣].خواب آلودگي زمان عکس العمل را (که يکي از پارامترهاي حياتي براي رانندگي مطمئن است ) تحت تأثير قرار ميدهد. به علاوه به مراقبت ، هوشياري، سطح آگاهي و تمرکز و نيز توانايي انجام فعاليتهاي نيازمند توجه خاص (مثل رانندگي) نيز لطمه وارد مي شود. سرعت انتقال و پردازش اطلاعات درمغز نيز درهنگام خواب آلودگي کاهش مي يابد.
٢-٢. نوع سفر و حالات خستگي راننده
سفرهايي که مستلزم رانندگي طولاني در جاده هاي يکنواخت مثل شاهراهها هستند بيشترين احتمال منجرشدن به خواب آلودگي راننده را دارا هستند. سفرهاي کاري به خصوص درمورد وسائل نقليه سنگين باري خطرناکترين نوع سفرها هستند.
مؤسسۀ RTA اخيرا تحقيقات زيادي را درمورد حالات و نشانه هاي خستگي رانندگان انجام داده است . آزمايشهاي متفاوتي برروي ١٠٧٥ راننده ١٧ تا ٧٠ ساله صورت پذيرفت [٧] و عکس العملهاي آنان درهنگام خستگي و راههاي مورداستفاده جهت غلبه برآن سنجيده شد که اميد ميرود به راههايي جهت کاهش تصادفات ناشي از خستگي رانندگان منجر شود.
نتايج اين تحقيقات به قرار زير است :
- اغلب رانندگان درمورد نشانه هاي خستگي و راهکارهاي موجود براي اجتناب از آن آگاهي دارند.
- ايجاد وقفه و تعويض راننده بيشتر از رانندگي يکسره و استراحت کافي براي سفر موردتوجه است .
- توقف در فواصل زماني معين و يا درهنگام احساس خستگي و کاهش تمرکز کاملا قابل قبول و پذيرفتني است .
- نيمي از رانندگان وقتي که کمتر از يکساعت تا مقصد يا يک شهر مناسب راه باقي مانده است ، درهنگام خستگي مايلند به رانندگي ادامه دهند.
٢-٣. ساعات رانندگي
دراغلب کشورها براساس مقررات براي رانندگان محدوديتهايي درمورد تعداد ساعات رانندگي بدون وقفه ، مقدار ساعت رانندگي مجاز درطول يک روز و ميزان استراحت و کار وجود دارد. اين مقررات براي جلوگيري از رانندگي در دوره هاي زماني طولاني و خواب آلودگي پشت فرمان وضع شده اند. تحليل بيش از هزار خودروي تجاري در اروپا نشان داد که بيشتر تصادفات کاميونها در ٧ ساعات اوليه شروع رانندگي اتفاق ميافتد. يک تحقيق در استراليا[٧] نشان داد که حدود ٣٨ درصد رانندگان کاميون بيش از ١٤ ساعت در يک روز کاري رانندگي ميکنند و ٥ درصد ديگر بيش از ١٤ ساعت (شامل کاري غير از رانندگي ) کار ميکنند.
٢. نقش عوامل زمان و نوع راه
٣-١. زمان
درطول ٢٤ ساعت شبانه روز ساعت بيولوژيکي طبيعي بدن بردماي بدن ، گرسنگي، تشنگي و مهمتر از همه بر هوشياري تأثير مي گذارد[٧].
اين مسئله ميتواند تأثير مهمي بر زندگي شغلي افراد داشته باشد؛ به خصوص اگر افراد در ساعاتي مشغول به کار باشند که آمادگي خوابيدن را نداشته باشند.
- درساعت بيولوژيکي و ريتم اعمال و رفتار ٢٤ ساعته بدن ما نقاط اوجي وجود دارد.
- افراد درساعتهاي ٦٢ صبح و ٤٢ بعدازظهر علاقۀ بسياري به خوابيدن دارند.
- اين ساعتهاي اوج خواب آلودگي با کم خوابيهاي ماقبل تشديد مي شوند.
- تصادفات شيفت کاري و رانندگي دراين زمانها به اوج خود مي رسند.
- اين موضوع مشخصا در صنايع بحراني ازنظر ايمني مثل حمل و نقل بسيار خطرناک است .
- کارکنان وقتي از سرکار راهي منزل اند نيز به دليل خستگي درخطر هستند.
- تمامي اين مسائل همچنين ميتوانند با ترکيب شدن با ناراحتي و يکنواختي دچار افزايش خطر شوند.
نمودار زير به جز زمان اوج تصادف مرتبط با خستگي در بعدازظهر که به دليل خستگي روزانه و نياز طبيعي به خواب است ٢ نقطه اوج ديگر از اين نوع تصادفات را نشان مي دهد. يکي از اين دو، حوالي ساعت ٢ صبح است و اصولا توسط افرادي اتفاق ميافتد که درحال بازگشت ديروقت به منزل هستند. ديگري حدود ساعت ٦٤ صبح است که اغلب مربوط به افراد و کارکناني مي شود که به صورت شيفتي کارمي کنند.
نمودار (١) زمان اوج تصادفات مرتبط با خستگي
يک تحقيق درايالت NSW استراليا [٧] نشان ميدهد که ساعات ٨ ٤ صبح و نيز ١٤ ١٢ بعدازظهر محتمل ترين ساعات وقوع اين نوع تصادفات هستند. ٣٢% تصادفات با عامل خستگي در بين ساعات ٨ ٤ صبح و ٢١% تصادفات نيز در ١٤ ١٢ بعدازظهر اتفاق افتاده اند.
اين ساعات کليدي وقوع تصادفات ناشي از خستگي در هنگام صبح زود و بعدازظهر، با زمانهايي که احتمال وقوع پديدة چرت زدن بسيار زياد است ، مطابقت دارد.بر اساس اين تحقيق به نظر ميرسد رابطه اي بين سن رانندگان و زمان اوج خستگي رانندگان وجود دارد. رانندگان جوانتر براي خستگي و خواب در ساعات ابتدايي صبح بيشتر مستعد هستند درحالي که رانندگان مسنتر معمولا درطول بعدازظهر دچار اين مسئله ميشوند.درمورد رانندگان ٧٠ سال به بالا ساعات اوج خواب گرفتگي بين ١٠ و١١ صبح است .
٣-٢. نوع راه
بر پايه يک تحقيق [٧] در استراليا ٤٦% تصادفات ناشي از خستگي در بزرگراهها اتفاق ميافتند. براي برطرف کردن اين مشکل مسئولان ايالت NSW در راستاي اهداف موسسه RTA ، يک سرمايه گذاري ١٧ ميليون دلاري با نقشه اي ١٠ ساله درجهت بهبود شبکه مکانهاي استراحت ايالتي به ويژه درمورد بزرگراهها انجام دادند. همان طور که ذکر گرديد راههاي يکنواخت و ثابت با محرکهاي بصري معدود براي راننده (مثل جاده هاي کويري) و جاهايي که راننده نياز زيادي به کنترل کامل وسيله نقليه احساس نميکند و تعداد استفاده کننده ها از جاده تعداد کمي هستند و تقاطعات قابل توجهي وجود ندارد، محتملترين نقاط براي وقوع تصادفاتي با علل خستگي و خواب آلودگي هستند.
راههاي شهري به دليل سطح فعاليت بيشتر در آنها که به رانندگان کمک ميکند فعال و هوشيار باشند، براي وقوع حوادث ناشي از خستگي کمتر مستعد هستند.
٣. سن و جنسيت رانندگان
براساس آمار به دست آمده طي سالهاي ١٩٩٦ تا ٢٠٠٠ در استراليا [٧] ، ٧٩% رانندگاني که در تصادفات فوتي دچار خستگي شده بودند، مرد و ٢١% بقيه زن بوده اند.
توزيع سني رانندگان خسته اي که در تصادفات مرگبار درگير بوده اند بسيار وسيع است . گرچه سهم افراد گروه سني ٤٠ سال به بالا دراين آمار بيشتر است ولي مطالعات زيادي که برروي رانندگان مرد جوان زير ٣٠ سال صورت گرفته نشان ميدهد که اين گروه سني يکي از پرمخاطره ترين گروههايي هستند که در تصادفات جاده اي با عامل خستگي و خواب آلودگي نقش دارند. امراضي چون تنگي نفس در خواب ( که باعث توقف نفس کشيدن و جريان هوا و کمبود اکسيژن در زمان خواب ميشود و منجربه خواب منقطع و کوتاه ميشود) و نيز بيماري موسوم به حمله خواب (که با اختلال در مکانيزم خواب و بيداري منجربه خواب آلودگي بيشتر درهنگام روز ميشود)، خطر تصادفات رانندگي مربوط به خواب را افزايش ميدهند. افراد بسياري با اين حالات وجود دارند که بيماري آنها تشخيص داده نشده است و از اين افزايش خطر آگاه نيستند.
٤. نوع تصادفات
تصادفات مربوط به خواب آلودگي معمولا منجربه مرگ يا جراحت شديد ميشود.
معمولا راننده خواب آلود از مسير مستقيم به سمت کنار جاده يا خودروي مقابل منحرف مي شود.
تصادفهاي مرتبط با خواب آلودگي معمولا شديد هستند که احتمالا ميتواند به دليل سرعت بالاتر و عدم توانايي راننده براي اجتناب از اتفاق يا حتي ترمزگيري و برخورد باشد.
هورن [٤]، تصادف ناشي از خستگي را تصادفاتي مي داند که درآنها خروج وسيله از جاده يا برخورد با وسيله ديگر يا مانع بدون هيچ گونه اثري از ترمز ناگهاني قبل از حادثه ديده مي شود.
او همچنين خاطرنشان ساخت که احتمال صدمه شديد و يا فوت راننده در تصادفات ناشي از خستگي بسيار شديدتر از انواع ديگر تصادفات است .
زومر [٥] به اين نتيجه رسيد که تعداد کشته ها و مجروحين در تصادفات ناشي از خواب آلودگي ٥٠ درصد بيشتر از تعداد آنها درکل تصادفات است و تصادفات ناشي از خستگي ٣ برابر کشته هاي بيشتر و ٢ برابر مجروحين بيشتري نسبت به ديگر تصادفات دارند.
نشانه هايي که يک تصادف ناشي از خستگي و خواب آلودگي است عبارتند از:
- خودرويي تک از جاده خارج شده باشد؛
- تصادف دريک جاده با سرعت زياد اتفاق افتاده باشد؛
- راننده اقدامي براي توقف خودرو و جلوگيري از حادثه ازجمله ترمزگرفتن انجام نداده است ؛
- خودرو تک سرنشين بوده است ؛
- تصادف در ساعات اوليه صبح يا بين ٣ تا ٤ بعدازظهر رخ داده است .
تحقيق صورت گرفته توسط LRSC باکمک نيروهاي پليس انگلستان نشان داده که خواب آلودگي از دلايل اصلي تصادفات جدي در راههاي يکنواخت به خصوص شاهراه هاست .
٢٠ درصد تصادفات در راههاي اصلي، راههاي غيرشهري و شاهراهها به دليل خواب آلودگي است . رانندگان خواب آلوده افراد بيشتري را نسبت به رانندگان مست به کشتن ميدهند. تصادفات ناشي از رانندگان خواب آلود اغلب نتايج زيانبار شديدتري برجاي ميگذارند. رانندگاني که درخواب فرورفته اند، هيچ تلاشي براي جلوگيري تصادف و برخورد انجام نميدهند و حتي قادر به ترمزگيري درآن سرعت بالا و يا تغييرجهت خودرو نيستند.
٥. علل اصلي تصادفات خراسان رضوي
با توجه به اينکه عامل انساني در بيش از هفتاد درصد تصادفات تاثير گذار است ، در اين بخش به جزئيات تاثيرگذار اين عامل پرداخته شده است .
انسان به همان اندازه که ميتواند از وقوع حوادث گوناگون جلوگيري کند، ميتواند باعث رخ دادن آنها نيز باشد. اين امر در حيطه تصادفات ترافيکي نيز صادق است و کارشناسان ايمني بر اين عقيده اند که بيشترين درصد تصادفات به دليل خطاهاي انساني صورت مي پذيرد. در شکل گيري اين موضوع عوامل چندي مؤثرند که از جمله آنها مي توان به رفتار پرخاشگرانه رانندگان ، تمايل به رانندگي با سرعت غير مجاز، حواسپرتي و عدم تمرکز، خستگي و خواب آلودگي، مصرف الکل و مواد مخدر، عجله و شتاب بي مورد، بيتوجهي به مقررات ، عدم استفاده از کمربند ايمني، عدم مهارت کافي جهت کنترل خودرو، عدم رعايت فاصله طولي يا عرضي با ساير خودروها، انحراف از مسير مستقيم ، عدم رعايت حق تقدم و ... اشاره نمود.
نکته قابل توجه در اينجا اين مسئله است که بعضي اوقات علت اوليه شکل گيري تصادفات با علت تامه آن که در گزارش پليس در ايران ذکر مي گردد متفاوت است . به طور مثال ممکن است راننده به دليل نقص بينايي و يا اشتباه در تخمين فاصله با خودرو مقابل اقدام به سبقت نامطمئن نمايد و در نهايت با انحراف از مسير مستقيم باعث تصادف گردد. در اينجا نقص بينايي و يا اشتباه در تخمين فاصله با خودرو مقابل به عنوان علت اوليه تصادف مطرح است ولي آنچه در گزارش پليس به عنوان علت تصادف ذکر ميگردد، انحراف از مسير مستقيم خواهد بود.
اين مشکل با تهيه يک فرم گزارش تصادف جامع و کامل و سپس ايجاد يک بانک اطلاعات جامع تصادفات ، قابل بهبود است . اکنون جزئيات مؤثر در عامل خطاهاي انساني به همراه آمار مربوط به آنها در استان خراسان رضوي بيان مي شود :
در بررسي علت تامه تصادفات در گزارش پليس مشخص گرديد که عدم رعايت حق تقدم ، عدم توجه به جلو و عدم رعايت فاصله طولي به ترتيب با ١٩.٦ ، ١٧ و ١٤.٣ درصد بيشترين علل رخ دادن تصادفات را تشکيل مي دهند. ساير علل در نمودار شماره (١) مشخص شده است .
