بخشی از مقاله
خلاصه
تاکنون عوامل مختلفی از جمله ویژگیهای رانندگان - مثل سن، جنسیت - ، ویژگیهای رفتاری - مثل رفتار نابجای رانندگی - و سایر ویژگیهای مرتبط با وسایل نقلیه و جاده بر میزان تصادف رانندگان عادی اثرگذار یافت شده است. پژوهش حاضر بهطور خاص به تحلیل ارتباط فراوانی تصادفات ناوگان باری - رانندگان حرفهای - کشور ایران و وضعیت اجتماعی- اقتصادی رانندگان میپردازد. دادههای پژوهش جاری با توزیع بیش از 1000 پرسشنامه - از طریق پرسشگری جادهای در ده نقطه از جادههای کشور - از رانندگان ناوگان باری گردآوری شده است. بهمنظور تحلیل دادهها، از تحلیلهای آماری توصیفی و مدل رگرسیون لجستیک استفاده شده است. نتایج مدل نشان میدهد از میان متغیرهای مختلف، سن راننده، سابقه دستیاری رانندگی باری، مقدار کیلومتراژ رانندگی، مالکیت خودروی شخصی در خانوار، میزان استراحت راننده در ماه و درآمد متوسط ماهیانه خانوار پیش-بینیکنندههای معناداری برای داشتن تصادف برای رانندگان حرفهای ناوگان باری در کشور ایران محسوب میشوند.
1. مقدمه
تصادفات جادهای یکی از مهمترین عوامل مرگ و میر در کشورهای در حال توسعهای همچون ایران است. علاوه بر این، تصادفات هزینههای اقتصادی، مالی و روحی فراوانی بر جامعه ایجاد خواهد کرد. در این میان، سه عامل کلی انسانی، جاده - راه، محیط و شرایط مهندسی - و وسیله نقلیه به عنوان مولفههای اثرگذار بر فراوانی تصادفات یافت شدهاند. تاکنون مطالعات مختلفی در حوزههای مهندسی عمران - حمل و نقل - ، بخش سلامت و روانشناسی در کشورهای توسعهیافته و در حال توسعه به بررسی و تحلیل متغیرهای انسانی، راه و وسیلهنقلیه بر احتمال وقوع تصادفات خسارتی، جرحی و فوتی رانندگان پرداختهاند. مرور بر مطالعات گذشته حاکی از وجود تحقیقات گستردهای بر رفتار رانندگی رانندگان عادی - غیرحرفهای چه مرد و چه زن - در کشورهای توسعهیافته است.
از طرفی، بخش مهمی از سفرهای برونشهری و جادهای کشور را سفرهای حمل و نقل کالا تشکیل میدهد، که خود یکی از اجزای اقتصادی هر کشور است. برای مثال در سال 1387، تعداد سفرهای جادهای بهمنظور حمل و نقل کالا 23913 سفر بوده است [1]، بنابراین محتمل است که بخشی از میزان تصادفات جادهای مربوط به وسایلنقلیه باری بوده و یا آنها در معرض تصادف بودهاند. بنابراین، توجه به بخش حمل و نقل بار در جادههای کشور و افزایش ایمنی حمل و نقل کالا میتواند سیستم اقتصادی و اجتماعی یک کشور را متحول کند. با توجه به وضعیت شیوههای حمل و نقلی ناوگان باری، رانندگان این ناوگان دارای شرایط خاص - با توجه به حرفه و شرایط فیزیکی وسیلهنقلیه - از لحاظ ویژگیهای رفتاری و وضعیت اجتماعی- اقتصادی هستند. از اینرو، پژوهش جاری به تحلیل ویژگیهای اجتماعی و اقتصادی رانندگان حرفهای - ناوگان باری - در سطح یک کشور در حال توسعه با وضعیت ایمنی وخیم همچون کشور ایران میپردازد. در ادامه بهطور مختصر به برخی از متغیرهای مهم اثرگذار در مطالعات بینالمللی و داخلی پرداخته خواهد شد. سپس هدف پژوهش و روش تحقیق آورده شده است. در انتها به نتایج تحلیلها، مدلسازی، جمعبندی و نتیجهگیری پژوهش جاری پرداخته میشود.
تاکنون مطالعات مختلفی در کشورهای پردرآمد و توسعهیافتهای در امر شناسایی ارتباط بین رفتارهای رانندگان عادی و و میزان تصادفات آنها انجام شده است .[7-2] در مطالعهای در نیوزلند نشان داده شد که مقدار کیلومتراژ رانندگی راننده کامیون بهصورت مثبتی با تخلفات رانندگی مرتبط است .[7] اما در این مطالعه رابطهای بین مقدار کیلومتراژ و وجود تصادفات یافت نشد. برخی از مطالعات در کشورهای غربی نشان دادهاند که هرچه میزان کیلومتراژ رانندگی بیشتر شود احتمال وجود تصادف بیشتر میشود .[10-8] همچنین نشان داده شد که با افزایش سن رانندگان، احتمال وجود تصادف برای رانندگان کامیون کمتر خواهد شد 10]،4،.[2 رانندگانی که دارای سابقه طولانیتر از رانندگی ناوگان باری داشتند به احتمال کمتری دارای تصادف خواهند بود. علاوه بر این بسیاری از مطالعات نامبرده به شناسایی رفتارهای نابجای رانندگان نیز پرداختهاند. در میان مطالعات داخلی، متغیرهایی همچون سن راننده، جنسیت، تحصیلات، تجربه کاری [11]، رفتارهای نابجای رانندگی، کیفیت خواب رانندگان - حسن زاده و همکاران، [12] - 1387 و برخی ویژگیهای شخصیتی رانندگان [16-14] مورد بررسی قرار گرفته است.
در مطالعه گل محمدی و محمدفام [17]، رفتار رانندگان اتوبوس که از پایانه شهر همدان مسافر جابجا میکردند، نشان داد که از میان رانندگان بررسی شده 31/5 درصد علاوه بر رانندگی شغل دیگری نیز داشتند. از نظر تحصیلات، 59/3 درصد رانندگان دارای تحصیلات ابتدایی و بقیه دارای تحصیلات راهنمایی و بالاتر بودند. میانگین سابقه رانندگی افراد مورد مطالعه 16/4 سال بود. نتایج مطالعه نشان داد که بین وجود شغل دوم و نرخ اعمال ناایمن رابطه معنیداری وجود دارد. همچنین، خستگی یکی از پیامدهای اصلی طول سفر است که جبراننشدن آن در زمان مناسب علاوه بر اینکه میتواند به اختلالات متعدد جسمی و روحی منجر شود میتواند موجب کاهش عملکرد ایمنی راننده نیز شود. مطالعهای دربارهی وضعیت جامعهشناختی و علل تصادفات رانندگی [14]، نشان میدهد که هرچه سن رانندگان عادی بیشتر باشد میزان تصادف آنها نیز بالاتر است. بین وضعیت تاهل و میزان تصادفات رابطهای معنادار وجود داشت به طوری که افراد متاهل میزان تصادفاتشان نسبت به افراد مجرد بیشتر گزارش شده است. بین میزان تحصیلات و تصادفات رانندگان رابطه معنادار و معکوسی وجود دارد. کسانی که تحصیلات پایینتری داشتند، تصادفات بیشتری داشتند. بین رضایت شغلی و میزان تصادفات همبستگی معناداری گزارش شده است، به طور که هرچه میزان رضایت از شغل و زندگی بیشتر باشد میزان تصادفات کمتر خواهد بود.
مطالعه حاضر به بررسی ویژگیهای جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی رانندگان حرفهای - ناوگان باری - و میزان تصادفات خودگزارش شده آنها خواهد پرداخت. رانندگان وسایل سنگین باری معمولاً دارای ویژگیهای متفاوت فردی، مهارتی و نگرشی هستند. بنابراین تعمیم رفتار رانندگان عادی به رانندگان حرفهای کار دشواری محسوب میشود. برای مثال، رانندگان باری معمولاً متوسط سن بالاتری نسبت به عموم رانندگان دارند. آنها معمولاً زمان بیشتری در جادهها مشغول رانندگی هستند .[18] بنابراین، مطالعه اختصاصی ویژگیهای رانندگان ناوگان باری و تصادفات آنها امری ضروری و جذاب است.
.1 .1 هدف پژوهش حاضر
هدف از پژوهش حاضر، تحلیل ارتباط بین تصادفات خودگزارششده رانندگان ناوگان باری کشور ایران در میان برخی از متغیرهای جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی رانندگان است.
2. روش تحقیق
جامعه آماری مطالعه جاری، رانندگان انواع ناوگان باری هستند. در این مطالعه، از پرسشگری به روش نمونهگیری سهمیهای و با رویکرد انتخاب تصادفی نمونهها استفاده شده است. سهمیههای انتخاب شده شامل: -1 گروه رانندگان ناوگان باری سبک در حوزه شهری، -2 رانندگان ناوگان باری سنگین در حوزه شهری، -3 رانندگان ناوگان باری سبک در حوزه برونشهری، -4 رانندگان ناوگان باری سنگین به استثنای رانندگان تریلر در حوزه برونشهری، و -5 رانندگان ناوگان باری سنگین - تریلر - در حوزه برونشهری هستند. براساس سالنامه آماری منتشره توسط سازمان راهداری و حمل و نقل جادهای - 1388 - ، تعداد رانندگان فعال در حوزه حمل و نقل کالا برای ناوگان سنگین در کشور برابر با 541000 نفر و تعداد ناوگان سنگین فعال باری تحت هدایت این رانندگان برابر با 297000 وسیلهنقلیه بود. نمونه تحقیق با توجه به دقت موردنیاز - با توجه به قاعده مورگان - و مسائل بودجهای به بیش از 1000 راننده میرسد. به منظور پوشش رانندگان مختلف، نمونهگیری دقیقتر - بیانگر جامعه - ، از شاخصهایی برای تعیین موقعیتهای پرسشگری استفاده شد. شاخصهایی همچون: حجم تردد ناوگان باری در سفرهای درون استانی و بین استانی، طول شبکه راهها، تعداد رانندگان و ناوگان فعال در استانها، تعداد کشتهشدگان در حوادث ترافیکی در استانهای مختلف و کل بار جابجاشده از مبادی به مقاصد در استانهای مختلف برای تعیین موقعیت ایستگاههای پرسشگری استفاده شدند. علاوه بر این، ویژگیهایی همچون پراکنش منطقهای، ساختارهای فرهنگی و اجتماعی نیز در انتخاب نمونه و موقعیت ایستگاهها مورد استفاده قرار گرفتند. با بررسی این شاخصها تعداد ده استان برای ایستگاهها انتخاب شدند: فارس، کرمان، اصفهان، خوزستان، سیستان و بلوچستان، آذربایجان شرقی، تهران و البرز، مازندران، خراسان رضوی و کردستان. پس از گردآوری دادهها و انجام پالایش بر روی آنها، تعداد 829 داده معتبر و بدون داده از دسترفته به منظور تحلیل در این پژوهش مورد استفاده قرار میگیرد.
.1 .2 پرسشنامه
پرسشنامه این مطالعه جامع، شامل بخشهای متعددی است. اما از آنجا که تحقیق حاضر به طور خاص به بررسی ویژگیهای اقتصادی، اجتماعی و ویژگی-های کلی رانندگان میپردازد، به توصیف بخش کلی و اقتصادی- اجتماعی پرداخته میشود. در این بخش از پرسشنامه، دربارهی سن رانندگان، میزان سابقه دستیاری در ناوگان باری، سابقه رانندگی در ناوگان باری، تعداد افراد تحت تکفل، متراژ منزل مسکونی، میزان کیلومتراژ رانندگی در یکسال قبل از پرسشگری، میزان ساعات رانندگی در هفته، مالکیت خودروی شخصی در خانوار، میزان استراحت راننده در منزل و سایر ویژگیهای درآمد و هزینه وسیلهنقلیه از رانندگان پرسش شد. برای مثال، شکل 1، وضعیت سنی رانندگان و درصد آنها در میان 829 مشاهده تحقیق را نشان میدهد. رانندگان جوانتر سهم قابل توجهی در نمونه تحقیق دارند.
شکل.1 وضعیت سنی رانندگان در نمونه پژوهش
.2 .2 روش تحلیل و مدلسازی
در بخش ابتدایی نتایج، تحلیل آماری توصیفی از متغیرها - و برخی متغیرهای ساختگی از متغیرهای موجود - و تعریف ریاضی آنها آورده شده است. در بخش بعدی، ضریب همبستگی بین برخی از متغیرهای تحقیق، با استفاده از ضرایب همبستگی پیرسون - برای متغیرهای با طیف پیوسته - و ضرایب همبستگی اسپیرمن - برای متغیرهای غیرپیوسته - محاسبه شده است. به منظور تحلیل روابط بین متغیرهای کلی، اقتصادی- اجتماعی رانندگان و پیشبینی تصادفات خود گزارششده در یکسال قبل از پرسشگری از مدل رگرسیون لجستیک استفاده شده است. در این رویکرد، متغیرهای توضیحی شامل اطلاعات رانندگان و ویژگیهای اجتماعی و اقتصادی آنان است. همچنین، متغیر وابسته بصورت یک متغیر صفر/یکی تعریف شده است. رانندگانی که در یکسال قبل از پرسشگری تصادف یا تصادفاتی گزارش کرده بودند، عدد یک و در غیر اینصورت عدد صفر به آنها تخصیص یافت. از میان 829 مشاهده، تعداد 143 راننده دارای تصادف خودگزارششده و مابقی - تعداد 686 مشاهده - نیز بدون تصادف خودگزارششده بودند. مدل رگرسیون لجستیک از مجموعهای از متغیرهای توضیحی برای برآورد ضرایب یک مدل احتمالی که بهترین پیشبینی را از یک متغیر وابسته که فقط دارای دو مقدار - برای مثال بلی/خیر - است، استفاده میکند. رگرسیون لجستیک به مانند رگرسیون خطی دارای معیارهای آماری مثل آماره Wald، آماره مقدار t و Negelkere R2 دارد. به منظور پوشش کلیه متغیرها از روش یکجا - enter method - و از نرمافزار SPSS.21 استفاده شد. همچنین
