بخشی از مقاله
چکيده
علم کاربردي زمين گردشگري از جمله علوم جديدي است که در سال هاي اخير پيشرفت نمو.ده است . هنگامي که ابعاد و زمينه - هاي مرتبط با گردشگري به خوبي شناخته شود، اين وضعيت نمود بيشتر و عينيتري پيدا خواهد کرد. مناطق کويري، توانايي بالايي در زمينه ي جذب گردشگر دارند. اين مناطق ، به علت شرايط ويژه ي ژئومورفولوژيکي و مناظر طبيعي و بيهمتايش که گوياي عناصر و اجزاي کوير است ، جاذبه هاي خاص گردشگري دارد. که در صورت مطالعه و شناسايي قابليت هاي گردشگري آن و برنامه ريزي لازم در اين خصوص ، توانايي تبديل به منطقه اي ژئوتوريسمي فوق العاده را دارد. در واقع ، ارتباط کويرها با بحث گسترش مدنيت و آثار باستاني، تاريخي، فرهنگي و همچنين مباحث ورزشي، توانمنديهاي اين مناطق را در زمينه ي جذب توريسم دو چندان ميکنند. اين مناطق که سهم عمده اي را از مساحت کشور به خود اختصاص داده اند، داراي پتانسيل بالايي در زمينه ي ايجاد سافاري و جذب ژئوتوريسم دارند. هدف از اين تحقيق شناسايي دقيق مناطق کويري مناسب براي توسعه ي زمين گردشگري و معرفي مستعدترين قسمت هاي منطقه براي گردشگري سافاري است . نتايج تحقيق نشان داد مناطق کويري ايران مثل کوير مرنجاب ، کوير مصر، کوير خارا، کوير شهداد و بيارجمند امکانات و پتانسيل هاي مناسبي را براي توسعه ي زمين گردشگري سافاري دارد، که ميبايستي بيش از پيش مورد توجه برنامه ريزان و مديران گردشگري قرار گيرد.
واژه هاي کليدي: زمين گردشگري، توان هاي گردشگري، توسعه ي پايدار، سافاري، کوير
مقدمه
در دهه هاي اخير، اهميت گردشگري در سطح ملي و بين المللي هم از لحاظ تعداد گردشگران و هم از لحاظ درآمد ارزي همواره به طور بيسابقه اي در حال افزايش بوده است (٢٠٠٥١٣,Thomas et al). قابليت هاي گردشگري، مبتني بر ساختاري نظام مند است که يک فرد به عنوان گردشگر نيازمند است درباره ي تمامي شرايط گردشگري و مفاهيم پايه اي آن اطلاعات داشته باشد (١٩٩٩٥,Fennell).
گردشگري اشکال مختلف و انواع گوناگوني دارد که با توجه به شرايط محيطي متفاوت است . خصوصيات و قدمت تاريخي و زمين - شناسي مناطق ناشي از حوادث و فرايندهاي است که آنها را شکل داده اند (٢٠٠٨٤١٥,Wartiti) که از اين منابع زمين شناسي در امور تحقيقاتي و آموزشي ميتوان استفاده کرد (٢٠١٠٤٠,Bernard Joyce). زمين گردشگري (Geotourism) يکي از شاخه هاي گردشگري وابسته به طبيعت (Nature based tourism) است که به معرفي پديده هاي زمين شناختي به گردشگران با حفظ هويت مکاني آنها ميپردازد. زمين گردشگري از علوم مختلف زمين شناسي کمک ميگيرد و علاقه مندان به طبيعت و پديده هاي زمين - شناسي را براي بازديد از جاذبه هاي زيباي زمين دعوت ميکند. زمين گردشگري در واقع تمرکز روي پديده هاي زمين شناختي دارد که در آن ، هدف از گردش ، بازديد و تماشاي يک جاذبه زمين شناسي است (نکوئي صدري،٥٩،١٣٨٨). اين شاخه از گردشگري، به طور ويژه با رعايت ضوابط و استانداردهاي بين المللي به معرفي پديده هاي حاصل از زمين شناسي و ژئومورفولوژي به گردشگران همراه با حفظ هويت مکاني آن ها ميپردازد و نيز مشاهده ي اين گنجينه را سامان دهي و هدفمند مينمايد و از تخريب آن به وسيله ي انسان جلوگيري ميکند و از سوي ديگر، ميتواند زمينه را براي توسعه ي منطقه فراهم کند (يماني و همکاران ،٨٥،١٣٩١).
ژئوتوريسم به طور خاص بر زمين شناسي و چشم اندازها متمرکز است و هدف آن ترويج گردشگري در مکان هاي زمين شناسي و حفاظت از تنوع جغرافيايي و درک درستي از علوم زمين از طريق درک و يادگيري است (٢٠١٠٥,Newsome and Dowling).
با وجود پيشرفت هاي گسترده در علم زمين گردشگري در جهان ، هنوز سؤالات بسياري درباره تلفيق گردشگري با علوم زمين در ميان صنعت گردشگري بدون پاسخ مانده است که انتظار ميرود با گسترش صحيح فعاليت گشت پردازها و حمايت مديران دولتي در آينده ، جايگاه زمين گردشگري به طور علمي مشخص شود. در واقع مناطق کويري و بياباني جزئي از ميراث زمين شناختي يک کشور محسوب ميشوند. بنابراين شناسايي ميراث زمين شناختي يک کشور يا يک منطقه از جمله مهم ترين اقدامات براي ثبت تاريخ زمين شناسي هر کشور است که در صنعت زمين گردشگري مورد توجه آموزش و حفاظت قرار ميگيرند. در واقع ، حفاظت از ميراث هاي زمين شناختي امري ضروري است تا براي تفرج ، و مقاصد آموزشي و علمي آيندگان محفوظ باقي بمانند .(Gray,2003,434)
براي گردشگري از هر نوع ، زيرساخت هايي لازم است که بدون آنها توسعه ي پايدار ميسر نميشود. بنابراين براي اينکه منابع گردشگري قابليت عرضه به گردشگران و بازديدکنندگان را داشته باشد، لازم است اين منابع تبديل به محصول گردشگري شود، تا به وسيله آنها قابل مصرف باشد. تبديل شدن جاذبه ها و منابع گردشگري، پيش از هر چيز نيازمند سرمايه گذاري و آماده سازي منابع و جاذبه هاست (شکل ١).
شکل (١) نمودار مؤلفه هاي زيرساختي صنعت توريسم . منبع حاج عليلو و نکوييصدر(٢٠،١٣٩٠)
با توجه به نقش و اهميت زمين گردشگري، در سال هاي اخير مطالعاتي در اين زمينه در جهان و ايران صورت گرفته است . از جمله ي مهم ترين تحقيقات ، ميتوان به (٢٠٠٦,Nyurma) اشاره کرد که به بررسي نقش توريسم به عنوان يک فاکتور رشد در توسعه جوامع پرداخته و معتقد است که بخش جهانگردي با پيشنهاد فرصت هاي شغلي متنوع و افزايش منابع خارجي که در ميان بسياري از ملت ها براي تقويت ديگر فعاليت هاي اقتصادي به کار برده ميشود، ميتواند به رشد و توسعه جوامع کمک کند.
(٢٠٠٨,Brilha) به بررسي چالش هاي توسعه ژئوتوريسم در ژئوپارک پرتغال پرداخته و استفاده از ابزارهاي قانوني و دولتي را مهمترين راهکار حفاظت از ميراث هاي طبيعي و زمين شناسي ميداند. (٢٠٠٩,Gray) به بررسي تنوع زمين شناختي به عنوان مبنايي براي حفاظت از زمين پرداخت و ضمن بيان اين مطلب که تنوع زمين شناختي در سال هاي اخير به يک موضوع جهاني تبديل شده است ، به اهميت آن به عنوان پايه ژئوتوريسم و ژئوپارکها اشاره ميکند و بيان ميکند که يونسکو نيز اصل تنوع زمين - شناسي در توسعه سايت هاي علوم زمين و ميراث زمين شناسي استفاده ميکند. (کاميابي،١٣٨٧) به ارزيابي جاذبه هاي طبيعي و ژئوتوريسمي حوضه حبله رود و پارک ملي کوير سمنان پرداخت و توانايي تبديل شدن اين منطقه را به عنوان ژئوپارک از طريق برنامه ريزي توسعه مديريت و بهره برداري بهينه از سيستم هاي ژئوتوريستي پيشنهاد کرده است . (جهانيان و زندي،١٣٨٩) به بررسي پتانسيل هاي اکوتوريسم مناطق کويري و بياباني اطراف استان يزد پرداختند. بر اساس شاخص هاي به کار گرفته شده به اين نتيجه رسيدند که با وجود چنين وسعتي از نواحي خشک ، لزوم توجه به پتانسيل هاي مناطق مذکور را در زمينه صنعت اکوتورسيم و ژئوتوريسم ، به ويژه در استان يزد که در مرکز ايران و در حاشيه دشت کوير، دشت و بيابان لوت قرار گرفته است ، ضروري مي باشد.
(غازي و قديري، ١٣٩٠) به ارزيابي تواناييهاي ژئوتوريسمي پارک ملي کوير با استفاده از مدل برنامه ريزي راهبردي فريمن پرداختند و به اين نتيجه رسيدند که وجود عناصر خاص ژئومورفيک و آثار تاريخي مبين توانايي بالاي اين پارک در توسعه ژئوتوريسم و جلب گردشگران است .
منابع طبيعي و زمين ساختي در ارتباط با انواع گردشگريهاي گسترده مورد توجه قرار دارد که در ايران ، اين منابع به ويژه در مناطق کويري و بياباني ميتوانند از ارکان توسعه ي زمين گردشگري مناطق باشند. بنابراين ، براي بهره گيري از امکانات و قابليت - هاي محيطي و مديريتي توسعه ي گردشگري اين مناطق با رويکردهاي مختلف ، انجام پژوهش هايي براي شناسايي ضروري به نظر ميرسد. مناطق خشک و کويري و بياباني حدود يک سوم سطح خشکي هاي جهان را تشکيل مي دهند. با توجه به اينکه قسمت اعظم کشور ايران (حدود ٩٠ درصد) در قلمرو مناطق خشک و بياباني قرار دارد، شناخت دقيق و اصولي از تواناييهاي بيابان ها و کويرها و راه هاي بهره برداري از آنها، از ضروريات اساسي توسعه اقتصادي و اجتماعي منطقه و حتي کل کشور است . يکي از ساده ترين راه هاي استفاده از اين گونه اراضي، استفاده از توانمنديهاي اکوتوريستي و ژئوتوريستي آنهاست . در واقع بررسي پتانسيل - هاي مناطق کويري و بياباني در زمينه ي جذب ژئوتوريسم با توجه قابليت بالاي اين مناطق و نقش گردشگر در توسعه ي اقتصادي آن ، ضروري به نظر ميرسد. ظرفيت کويري ايران ميتواند طرفداران ورزش هيجاني سافاري را به ايران جذب کند. زمين گردشگري سافاري تفريحي جذاب که آرام آرام جاي خود را در ميان گردشگران باز ميکند، لذت سرعت ميان شن هاي کوير و ديدن پديده هاي جذاب حاصل از فرآيندهاي ژئومورفولوژيکي و گونه هاي زيستي و جانوري چشم هر بينده اي را مينوازد. هدف از اين تحقيق شناسايي قابليت هاي زمين گردشگري سافاري در مناطق مستعد کويري ايران ميباشد. انتظار بر اين است که محققين و پژوهشگران بعدي در مطالعات آتي بتوانند در برآورد ميزان قابليت هاي مناطق زمين گردشگري گام هاي مفيدي بردارند و همچنين مسئولان مرتبط با گردشگري نيز به نتايج مطالعات مربوط به گردشگري در جهت پيشبرد اهداف توسعه اي، توجه شاياني داشته باشند.
معرفي مناطق مستعد سافاري
در اين تحقيق پس از جمع آوري اطلاعات کتابخانه اي و داده ها شامل نقشه هاي توپوگرافي ١:٢٥٠٠٠، زمين شناسي ١:١٠٠٠٠٠، داده هاي ماهواره اي IRS و عکس هاي هوايي ١:٤٠٠٠٠، بررسيهاي دورسنجي انجام شد. در مناطق بياباني مهم ترين منابع گردشگري، تلفيقي از اشکال سطحي زمين است که براي دانشمندان حائز اهميت مشخصي بوده اما دلايل فرهنگي، اکولوژيکي، زيست محيطي، زيباشناسي و يا اقتصادي نيز دارند. باتوجه به موقعيت خاص زمين شناسي و ويژگيهاي ژئومورفولوژيکي، مناطق بياباني و کويري ازسرمايه هاي منحصر به فرد هر کشور و منطقه به شمار ميرود که شناسايي، طبقه بندي و برنامه ريزي آن ، جهت توسعه ي زمين گردشگري سافاري از اهميت بسيار زيادي برخوردار است . در اينجا به نمونه هاي از مناطق مستعد زمين گردشگري سافاري ميپردازيم
