مقاله پایداری منظر و بوم در مناطق گرم و خشک و کویری ایران

بخشی از مقاله

موضوع : پايداري منظر و بوم در مناطق گرم و خشک و کويري ايران
چکيده :
بخش عمده اي از کشور ايران که در کمربند خشک جهان واقع است را مناطقي با شرايط سخت اقليم گرم و خشک و کويري تشکيل مي دهد. بيشتر اين مناطق که با محدوديتهاي شديد منابع آبي ، پوشـش گيـاهي و برخـي ديگـر از قابليت هاي طبيعي روبروست ، در عين حـال در بردارنـده بـسياري از سـکونتگاههاي بـسيار کهـن و مهـم شـهري و روستايي نيز هست .
در چنين شرايطي ؛ مطالعات انجام شده در معماري ، معماري منظر، طراحي شهري و همچنين جغرافياي شهري نيز حاکي از آن است که در اکثر شهرهاي مناطق فوق ، برخي مسائل و بـي تـوجهي هـا بـه جنبـه هـاي مـرتبط بـا ويژگيهاي بومي و ارزشهاي پايدار زيست محيطي وجود دارد.
به رغم تمامي توجهات کنوني ، يکي از اين مسايل مهم از ديدگاه معماري منظر؛ وضعيت کيفي مکانهاي سـبز و سيماي فضاهاي باز شهري و زيست بومهاي بياباني در رابطه با شرايط بومي فرهنگي و ابعاد پايـداري اسـت . بـر ايـن اساس ، در اين مقاله ضمن معرفي برخي بي توجهي ها به جنبه هاي کيفي ساخت فضاهاي سبز و ويژگي هاي بومي معماري منظر شهرهاي اقليم گرم و خشک (بويژه مورد ايران ) بـه ارائـه برخـي ديـدگاههاي سـازنده در ايـن زمينـه خواهيم پرداخت .
واژه هاي کليدي : مناطق سخت زيستي - کوير – معماري منظر- پايداري

مقدمه
١ - فلات مرکزي ايران ؛ سيماي محيط و پايداري در شرايط سخت زيستي
١- ١- اهميت مناطق گرم و خشک در ايران
١- ٢- انسان ، شرايط بومي و پردازش محيط و منظر
٢ ـ معماري منظر و برخي مسايل در زمينه فضاهاي باز و سبز زيست بومهاي بياباني
٣- برخي ديدگاههاي متاخر برنامه ريزي و معماري منظر
٣- ١ - اهميت تطابق توانهاي محيطي با کاربري ها در روند برنامه ريزي و طراحي
٣ ـ ٢ ـ دانش بومي پردازش منظر در مناطق گرم و خشک
٤ - پايداري منظر و بوم در روند معماري منظر
نتيجه گيري

زيست بوم خرانق - ( تقوائي - ١٣٨٢)
مقدمه :
در ادامه توسعه و پيشرفتهاي همه جانبه جوامع بشري ؛ نتايج تحقيقات علمي و تجارب عملي نشان دهنـده رونـدي فزاينده از توجهات کنوني به انسان ، طبيعت ، منابع طبيعي و پايـداري زيـستي آنهاسـت ١. بعـلاوه ، توجـه بـه محـيط طبيعي و فضاهاي باز شهري و بخصوص جنبه هاي کيفي طراحي منظر اهميت ويژه اي يافته است ٢. در همين رابطه ، از جمله مهمترين مـسايل و پرسـشهاي متخصـصين مختلـف بـه چگـونگي بهـره بـرداري بهينـه از منـابع طبيعـي و خصوصيتهاي اکولوژيکي ، کاربرد الگوهاي طبيعي ـ فرهنگي و نهايتا چگونگي طراحي متناسب با نيازهاي کنوني باز مي گردد.
در نتيجه موارد بالا و بر اساس تحقيقات موجود٣، هم اکنون شعار حفظ و همراهي با طبيعت و بومگرايي فراگير تـر از هميشه و در جوامع مختلف توسعه يافته و در حال توسعه ، شاهد تغييـرات چـشمگيري در رابطـه بـا معمـاري منظـر هستيم . اين تغييرات بخصوص از نظر تاثيرگذاري و توسعه هاي کمي و مخصوصا کيفي فضاهاي باز شهري - حتي در مناطق و شهرهاي با شرايط سخت اقليمي قابل توجه بوده است .
به نظر برخي محققين ؛ اگر چه توجهات بعمل آمده به مسايل کيفي معماري و طراحي منظر قابـل توجـه بـوده است - اما لزوم تداوم آنها همچنان الزامي به نظر مي رسد. چنين توجهي نيز به دليل تداوم مسايل و برخي کاسـتي هاي ياد شده در مقياس جهاني ، بويژه در ارتباط با محيط طبيعي و محدوديت منابع آن و چگونگي تعامل بـا آنهـا از سوي معماري و معماري منظر در شرايط خاص جغرافيايي است .
در مقياس ايرا ن و به رغم تمامي تلاشهايي که تحت عناوين توسعه پايدار ، معماري و معمـاري منظـر پايـدار، بويژه در زمينه مناطق گرم و خشک صورت پذيرفته است ؛ همچنان شاهد برخي مـسايل و کاسـتي هـاي مـرتبط بـا معماري منظر هستيم . در اين زمينه وجود برخي مسايل و مشکلات مختلف در رابطه بـا جنبـه هـاي کيفـي سـاخت فضاهاي سبز و ويژگي هاي بومي معماري منظر شهرهاي اقليم گرم و خشک ايران نيازمند توجه بسيار است .
در اين مجال ، ضمن اشاره به برخي مفاهيم کليدي موضوع اين مقاله ، به ارايه دلايل اهميت و همچنين معرفي سيماي طبيعي و ارزشهاي بومي اين مناطق خواهيم پرداخت . سپس به برخي مسايل مـرتبط بـا جنبـه هـاي کيفـي مطرح شده اشاره مي شود. ( شناخت و تعمق در چنين مسايلي که عمدتا از ديدگاه معماري منظر مطرح مـي شـود، بدليل بداعت موضوع مي تواند داراي اهميت و زمينه ساز توجهات آتي باشد. ) نهايتا علاوه بر معرفـي دانـش و هنـر معماري منظر و جايگاه کنوني آن ، به ارائه برخي ديدگاههاي سازنده در زمينه پايداري منظر و بوم در مناطق گـرم و خشک و کويري مي پردازيم .
---------------------------------------------------------------------------------------------------
١ رجوع شود به : (٢٠٠٠ ,Bonine) – (کردواني ، ١٣٧٨) - (تقوائي – ١٣٨٣)
٢ چنين توجهي در تداوم دهه هاي هاي گذشته ، همچنان بدليل وضعيت نگران کننده زيست محيطي کره زمين ؛ اعم از افزايش جمعيت و توسعه هاي کمي و نه چندان کيفي زيست بومهاي شهري و روستايي ، افزايش آلاينده ها، خشکي و گرم شدن زمين ، کاهش منابع طبيعي و بويژه آب ، برخي مشکلات و ناهنجاري هاي اجتماعي و فرهنگي و نهايتا عواقب آتي آن است .
٣ ميتوان رجوع کرد به : (تقوائي – ١٣٨٣) و ( ٢٠٠٠- ,UNDPYazd)
٤ ( رهبر ١٣٨٠) ، ( ٢١ -Agenda ) ، ( ٢٠٠٠- ,UNDPYazd)
------------------------------------------

١ - فلات مرکزي ايران ؛ سيماي محيطي و شرايط سخت زيستي
در لغت نامه هاي فارسي بيابان معادل "بي آبان بودن " ، زمين پهناور ، دشت و صحراي بي آب و علف و غير مزروع ( عميد ـ ناظم الاطباء ) و کوير ( Kavir ) به معناي شوره زار، سراب (عميد) ، بيابان بـي آب و علـف ، فـلات بـي آب معني شده است . بعلاوه ، کوير بعنوان بخش هاي خاصي از بيابان شناخته شـده و در سـطحهاي کوچـک و بـزرگ در نقاط مختلف مناطق خشک و حتي نيمه خشک کشور ما نيز وجود دارد.
از نظر علمي ، متخصصين محيط زيست و جغرافيا معتقدند که " در بيابان بارش کم است ،( کمتر از ٥٠ ميلـي متر در سال ) و حتي امکان دارد که در طول سالها در بيابانها بارندگي صورت نگيرد و اگـر هـم ببـارد اغلـب شـديد و لحظه اي است " . ( کردواني ـ ١٣٧٨ ) اما کوير به زمينهايي گفته مي شو د که آنچنان تحت تاثير املاح محلول زياد است که قابل رويش براي گياهان زراعتي مانند گندم ،جو ، و ديگر محصولات زراعي نيست .
با توجه به تعاريفي که از بيابان و کوير ارائه شد، سختي شرايط و نامساعد بودن برخي منـاطق جغرافيـايي نيـز معلوم مي شود. به همين دليل و از نظر بوم شناسي و جغرافيا ، بعضي از مناطق جغرافيايي بويژه در مناطق خشک و بياباني فلات مرکزي ، کيفيتي از شرايط طبيعي براي زندگي و حيات موجودات زنده وجود دارد که غالب̂H بـه عنـوان «
شرايط سخت يا شرايط نامساعد زيستي » از آن ياد شده است ٥. بعلاوه کاربرد واژه سخت و نامساعد در اين مقاله ، به سرزمين هايي با شرايط خاص جغرافيايي و اقليمي کره زمين اشاره دارند که در وضعيت بکر خود به راحتي موافـق و مناسب سکونت و زندگي انسان نيستند. (کردواني ،١٣٧٨، بديعي ، ١٣٤٧)
در ميان مناطق نامساعد زيستي ، ” منطقه خشک و نيمه خشک از همه مهمتر است زيرا اولا وسـعت آن خيلـي زياد است ٦ و ثانيا جمعيت بالنسبه زيادي در آن زندگي مي کنند که به علت نامساعد بودن شرايط اقليمي همـواره بـا مسائل و مشکلات متعدد مواجه هستند“. ( ٢٠٠٠ ،UNDP ، کردواني ـ ١٣٧٨ ، رهبر ١٣٨٠ )
با توجه به موارد بالا، پرسش هايي در خصوص اهميت مناطق گـرم و خـشک و قابليتهـاي طبيعـي آن مطـرح است ، و اينکه چرا مناطق گرم و خشک فلات مرکزي اهميت بـسياري دارد؟ در ايـن ميـان ، نقـش و جايگـاه عناصـر طبيعي در ارتباط با موضوع پايداري چگونه است ؟ و نهايتا "عوامل عمده تاثير گذار در شکل گيـري و پايـداري واحـه ها" (تقوائي ، ١٣٨٣) و زيست بومهاي بياباني ايران چيست ؟
١- ١- اهميت مناطق گرم و خشک در ايران
بر اساس گزارشات موجود، از کل مساحت ايران (١٦٥ ميليون هکتار ) ، حدود ١٢٠ ميليون هکتـار در شـرايط
آب و هوايي خشک کويري و حدود ٤٠ ميليون هکتار معتدل و مناسب و ٥ ميليون هکتار هم کوهستاني مرتفع است .
( رهبر ١٣٨٠ ، خلد برين ١٣٧٧ ) برغم چنين ويژگيهايي و شرايط حاکم بر دشتهاي بيابـاني و کـويري ايـران - در گرداگرد اين مناطق زيست بومهاي بياباني و کويري بسيار کهن وجود دارد. بعلاوه شريط سخت اقليمي تأثير بسياري بر منظر عمومي و سيماي غالب شهرها و سکونتگاههاي بزرگ و کوچک در اين مناطق گذاشـته و بـه سـاختار آنهـا ، کليتي واحد و متراکم - و از نظر بصري نوعي ويژگي خاص اقليمي - بومي بخشيده است .
بنابراين با توجه به گستردگي منـاطق فـوق و ارزش و اهميـت سـکونتگاههاي آن ؛ جـا دارد کـه در جـستجوي
معيارها و الگوهاي پردازش محيط باز و ناظر بر ارزشهاي محيط طبيعي و پايداري متکي بـر بـوم باشـيم . بـه همـين
٥ در برگردان اين لغت به انگليسي آنرا معادل harsh قرار مي دهيم .
٦ حدود ١.٣ سطح خشکيهاي کره زمين را در بر مي گيرد.
دليل در ادامه به جنبه هايي از تعامل انسان و بوم و شيوه پردازش محيط و منظر در زيست بومهـاي منـاطق کـويري ايران اشاره مي شود. هدف مشخص نيز، شناخت هرچه بيشتر روابط موجود ميان عناصر و عوامل موثر در اين زمينـه ، بويژه باتوجه به دانش بومي پايدار سازي در زيست بومهاي بياباني است .
١- ٢- انسان ، شرايط بومي و پردازش محيط و منظر
به نظر برخي متخصصين ٧، ساختار عمومي زيست بوم هاي مناطق گرم و خشک ايران همانند بسياري از نقاط ديگـر، متاثر از عوامل و"چشم اندازهاي طبيعي و فرهنگي " ( سعيدي ، ١٣٧٧) است . بر اين اساس ، شرايط بوجـود آمـده و بويژه "شکل گيري و استمرار حيات واحه ها در مناطق فوق حاصل تبعيت از الگوهاي طبيعي و حاصل تعـادل ميـان نيروها و عناصر طبيعي همچون اشکال زمين و ناهمواريها، آب ، پوشش گياهي و زندگي جـانوري اسـت کـه از اوضـاع اجتماعي ، اقتصادي تاثير پذيرفته است " .
به نظر بعضي ديگر، مشخصا "چهار عامل جغرافيايي ، اجتماعي ، اقتصادي و فرهنگـي در شـکل گيـري اينگونـه زيست بومها و بويژه بافت فيزيکي آنها موثر بوده است ." (زرگـر، ١٣٧٨ ) مجموعـه اينگونـه عوامـل و بـويژه عوامـل جغرافيايي و محيطي متناسب با شرايط اقليمي هر منطقه تيز تغيير کرده و در هر مکان از ويژگـي خـاص برخـوردار مي شود. همچنين ، برخي عوامل و نيازها همچون منابع طبيعي در دسترس ، امنيت ، منظـر عمـومي و چـشم انـداز و نهايتا برخي باورها و اعتقادات غير مادي نيز از جمله دلايل انتخاب مکان سکونتگاهها و شکل گيري آنها بـوده اسـت .
در اين رابطه تحقيقات و مصاديق موجود نشان دهنده اين است که "هرچـه همگرايـي و همـسويي عوامـل و عناصـر شکل دهنده به مکان و منظر اينگونه زيست بومها بيشتر بوده است ؛ پايداري و اسـتمرار حيـات نيـز تـداوم بيـشتري داشته است "(تقوائي ،١٣٨٣).
علاوه بر تاثير شرايط طبيعي و بومي بر سيماي کلي فضاهاي باز و بسته و بافت - بعضي صاحبنظران براهميت فرهنگ و بينش بومي کاربرد مصالح و روشهاي ساخت در زيست بومها نيز تاکيد داشته اند. دراين رابطه نيـز، راينـر٩ ضمن بيان اهميت "معماري عاميانه " و بومي ، با اشاره به روشهاي بومي پـردازش محـيط مـصنوع و طبيعـي زيـست
بومهاي ايران چنين نوشته است :
" ... در ايران ، بخصوص در حواشي کوير که مردم آن از لحاظ عوامل و مصالح طبيعي بسيار فقيرند، بهتر از هر جاي ديگر مي توان مسئله « ابنيه عاميانه » را فهميد. زيرا اين مردم کوير نشين با وجـود کمبـود مـصالح سـاختماني طبيعي ، با ساده ترين وسايل و مصالح ، و دشوارترين شرايط ، بهترين و مناسـبترين امـاکن ( و شـرايط محيطـي ) را براي زيست بوجود آورده اند که سرشار از يک قدرت خلاقه و غناي فرهنگ ايراني است ."
خلاصه اينکه ، در برخي مناطق گرم و خشک ايران نيز زيست بومها متاثر از شکل و شـرايط خـرد اقلـيم ايجـاد شده در محيط طبيعي ، گسترش يافته و متناسب با توان بومي و نحوه بهره برداري از آنها نيز پايـدار مانـده انـد . در عين حال ، برخي ديگر بعلت عدم توان کافي و توسعه خارج از اندازه و همچنين تاثير بعضي شـرايط خـاص از جملـه خشکسالي يا مهاجرت رها و متروک شده اند. نکته مهم اينکه در مکانها و سـاختارهاي باقيمانـده ، حيـات گيـاهي و جانوري زنده و پايدار مانده است .
همچنين ، برغم وجود برخي مشکلات کالبدي ناشي از توسعه هاي اخير در زيست بومهاي مناطق گرم و خشک
(که در ادامه اشاره مي شود)، همچنان در اين مناطق و بـويژه در حاشـيه کـوير مرکـزي تعـدادي از زيـست بومهـاي
--------------------------------------------------------
٧ بويژه متخصصين جغرافياي روستايي و معماري روستا، در اين زمينه مي توان رجوع کرد به : (زرگر،١٣٧٨) ، (اهلرس ،٢٠٠١)، ( سعيدي ، ١٣٧٧)
٨ ر.ک . (تقوائي ، ١٣٨٣)
9 ( Rainer,1977)
-------------------------------------------------------------
(شهري و روستايي ) داراي هويت بومي و استمرار حيات همچون گذشته هستند. در ايـن مـصاديق ، اهميـت دانـش بومي با تکيه بر سنتها و تجارب گذشته و همچنين کاربرد برخي روشهاي عملي تطابق بـا شـرايط محيطـي ، بخـوبي ديده مي شود. بعلاوه ، آنچه که بيشتر مد نظر است ؛ ويژگيهاي موجود در سيماي طبيعي با توجه بـه عناصـري چـون آب ، باد، خاک ، گياهان و جانوران است .
در ادامه با اشاره به تعريف و جايگاه کنوني معماري و طراحي منظر به ارائه برخي ديدگاهها در ارتباط با موضـوع و چگونگي پايداري منظر و بوم در مناطق گرم و خشک و کويري خواهيم پرداخت .
٢ ـ معماري منظر و مسايل در زمينه فضاهاي باز و سبز زيست بومهاي بياباني
واژه منظر (Landscape) ، عموم̂H معاني مختلفي را در ذهن تداعي مي کند. از سويي واژه منظـر معـادل تـصوير يـا مجموعه تصاويري است که با واسطه يا بدون واسطه در محيط مرئي ديده و ادراک مي شوند. يا تلقي چشم انداز، دورنما و محيطي مصنوع يا طبيعي که توسط انسان و موجودات زنده ديگر پردازش و قابل سکونت شده است .
بعلاوه ، کسي که متناسب با شرايط شغلي و دانش حرفه اي خود با واژه " منظر" سروکار پيدا مي کند، ممکـن است اين توضيح را نيز بپذيرد که منظر برپايه و مرتبط با زميني است که بوسيله آب و هوا تغيير يافته و نتيجه آن در توزيع و استقرار انواع عناصر و زينت ها - اعم از طبيعي ، پوشش هاي گياهي و مجموعه جانوري تأثير مي گذارد. بدين ترتيب موضوع منظر مي تواند بعنوان مجموعه اي از عرصه هاي فرهنگـي ، فلـسفي و بـسترهايي کـه انـواع شـکلها، الگوها، گونه هاي حيات و ديگر موجودات و جمادات را درخود جاي داده است ، نيز مطالعه شود . بديهي اسـت کـه در چنين وضعيتي طريقه تأثير گذاري آن بر شرايط زندگي و تعامل هاي موجود نيز ديده مي شود.