بخشی از مقاله
چکیده :
در مناطق گرم و خشک مرکزی ایران باد نقش اصلی در طراحی معماری خانه ها و محله ها دارد. به جرأت می توان گفت که از دســتاوردهای مهم معماری خاص خانه های کویری ایجاد محیطی مطلوب برای زیسـتن در شـرایط خاص با بادهای بسـیار گرم می باشد و بطور کلی تمامی فضاهای زیستی این مناطق اعم از معابر، حیاط های درونگرا یا مرکزی، ساختمان ها، از این شرایط جوی بد و بادهای آزاردهنده حفظ شده اند. این در حالی اســت که باید نهایت نبوغ را در بکار گیری از این بادهای گرم و طاقت فرســا برای ایجاد برودت و محیطی با شــرایط آســایش در طراحی خانه ها و فضاهای شهری بکار گرفت. این موضوع باعث می شود این گونه اقلیم ها معماری و اصول طراحی خاص خود را داشته باشند.
در این مقاله با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به تشریح این معماری منحصر بفرد پرداخته می شود و هدف بررسی و تحلیل گونه ای از معماری ســنتی ایران اســت که با اســتفاده و بهره برداری از بادهای گرم و پر گرد و غبار به کمک بادگیرها در این قبیل مناطق برای ایجاد شــرایط مطلوب سکونت، بوجود آورده و ضوابط و قواعد طراحی این مناطق را در انتها مورد بررسی و ارزیابی قرار می دهیم.
واژه های کلیدی : "معماری خانه های کویری"، "بادهای گرم"، "بادهای آزار دهنده"، "بادگیرها"، "ضوابط طراحی"
"
مقدمه :
یکی از پایه های شـــکل گیری معماری ایرانی، اقلیم می باشـــد . که براین اســـاس معماری مناطق کویری ، گرم ، مرطوب ، ســـرد هویت وســـاختار خود را می یافت و بر کالبد آنها معنا می بخشـــید . اما در جریان معماری به اصــطلاح مدرن که صــرفا به قول نیچه رفتاری گله ای بیش نبود ، باعث ازدسـت رفتن گوهر ناب معماری سنتی ایرانی که پس از قرنها به ایدآلهای زمان و مکان دست یافته بودند پس زدیم و خودبـاختـه معمـاری بـدون محتوا گشـــته ایم . حال پس از تاراج معمـاری در انـدیشـــه انیم تا با عناوینی چون معماری پایدار ، بهینه ســـازی و غیره که خود نیز تقلیدی بیش از دیگران نیســـت، هویت ازدست رفته را به بناها و شهرهایمان بازگردانیم . قبل از ایجاد یا ارائه ی راه حـل های مکانیکی ابتدا باید راه حل های ســـنتی درمعماری محلی را ارزیـابی کرد: آنگاه این روش ها را پذیرفت یا برای تطبیق با ملزمات مدرن و پیشرفته آنها را اصلاح کرد. 2]،[ 1
دشت های فلات که بخش عمده ای از مساحت کشور ما محسوب می شوند، عمدتاً در نواحی مرکزی و شرقی مملکت قرار دارند. دو منطقه دشـت کویر و کویر لوت، در مرکز ایران واقع شده اند که به طور کلی لم یزرع و یا با بارندگی بســیار اندک می باشــند. این دو کویر، قریب یک هفتم مسـاحت ایران را شامل می شوند. نواحی حاشیه کویری و کوهپایه ای، دارای آب و هوای معتدل تر با بارندگی بیشتر می باشند؛ ولی به هر تقدیر، اقلیم این نواحی نیز گرم و خشک است. خصوصیات کلی شرایط اقلیمی دشت های فلات به قرار زیر است :
✓ آب و هوای گرم وخشـک در تابســتان و سرد و خشک در زمستان
✓ بارندگی بسیار اندک
✓ رطوبت هوای بسیار کم
✓ پوشش بسیار کم گیاهی
✓ اختلاف زیاد درجه حرارت بین شب و روز
✓ در نواحی کویری و حاشــیه کویری، باد های توام با گرد و غبار
به دلیل رطوبت کم و دوری از دریا، اختلاف درجه حرارت هوا در طی شبانه روز، زیاد است. باید اضافه نمود که کمبود آب جهت کشاورزی و مصـرف روزانه اهالی، به علاوه، باد های شـدید کویری که با شدت، شـن و خاک کویر را در سطح مناطق زیستی پخش می کنند، محیط چندان مطلوبی را جهت سکونت انسان، ایجاد نمی کند .همچنین در منطقه، درخت و در نتیجه چوب کمیاب اســت و نمی توان به راحتی ســقف و ســرپناه ایجاد نمود. ولی با توجه به مشــکلات اقلیمی فوق، معماری سـنتی ما در اثر تجربه چند هزار ساله، راه حل های منطقی ای برای یک زندگی دلپذیر در این مناطق فراهم نموده اسـت. شـکل پذیری بافت شــهری و روســتایی و تطبیق شــرایط زندگی با عوامل
طبیعی و همچنین اسـتفاده از این عوامل در شـرایط بســیار نامساعد آب و هوایی در این مناطق، قابل توجه اســت. به جرات می توان بیان نمود که یکی از دستآورد های بسیار مهم معماری سنتی ما در همین تطبیق و فراهم نمودن محیط مناسب زندگی در این مناطق خشک و بی آب و علف است. کلیات بافت شهری و روستای به قرار ذیل است :
✓ بافت شهری و روستایی بسیار متراکم
✓ فضای شهری کاملاً محصور
✓ کوچه های باریک و نامنظم و بعضاً پوشیده با طاق
✓ ساختمان های متصل به هم
✓ استقرار مجموعه های زیستی بر اساس جهت آفتاب و باد
روستا ها و شهر های سنتی مناطق گرم و خشک ایران را می توان به بوته های کاکتوس و یا گیاهان صــحرایی تشــبیه نمود. این گیاهان، پوســته ای ضــخیم و بســیار مقاوم به دور خود دارند و در تحت این شـرایط است که می توانند محیطی مناسب برای انتقال شیره گیاهی و رشــد و نمو در درون گیاه به وجود آورند. به طور کلی، تمامی فضــا های زیسـتی این مناطق، اعم از فضـا های شهری، معابر، حیاط ها و
ســاختمان ها، در مقابل عوامل جوی، خصــوصــاً باد نامطلوب، کاملاً محافظت شـده اند و استفاده از باد مطلوب و تابش آفتاب با تمهیدات خاصـی که در دنباله این مقاله توضـیح داده خواهد شــد، صورت می گیرد.
متاسـفانه در رابطه با مسایل اقلیمی، بسیاری از درس های معماری و شـهرسـازی گذشته ما جهت طراحی شهر ها و ساختمان های جدید فراموش شــده و در فصــول گرم، بجز در اطاق های بســته و زیر کولر های برقی، در سایر قسمت های این شهر های مدرن، شرایط آسایش برای انسان، فراهم نمی باشد. [3]
بررسی بافت شهری و معماری سنتی در این اقلیم
بافت شهری
